مقدمه:
انتظار فرج، به عنوان برترین عمل امت اسلامی، از کلیدیترین مفاهیم در منظومهی فکری دینی و انقلابی است. این مفهوم، در گفتمان جمهوری اسلامی ایران، به ویژه در بیانات امام خامنهای، از حالت یک باور انتزاعی فردی فراتر رفته و به یک نظریهی عملیاتی و اجتماعی برای حرکت امت اسلام تبدیل شده است.تبیین این مفهوم، نیازمند واکاوی ابعاد مختلف آن از جمله نقش آن در ایجاد امید، تقویت مقاومت، زمینهسازی برای ظهور و مقابله با جنگ روانی دشمن است.
بسیار روشن است که دشمنان برای انحراف این مفهوم بنیادین و تبدیل آن به عاملی برای انفعال، همواره تلاش کردهاند. بنابراین، تبیین صحیح انتظار فرج بر اساس مبانی اصیل اسلامی و رهنمودهای رهبری، امری ضروری و راهبردی به شمار میآید.
این مقاله با هدف تشریح این ابعاد و تبیین جایگاه محوری انتظار سازنده در گفتمان انقلاب اسلامی، به تحلیل بیانات رهبر معظّم انقلاب میپردازد. در این مسیر، «بصیرت مهدوی» به عنوان ضرورتی اجتنابناپذیر برای شناخت صحیح عصر حاضر و وظایف منتظران واقعی مورد تأکید قرار میگیرد.
انتظار فرج در گفتمان انقلاب اسلامی: تبیین مفهومی بر اساس بیانات امام خامنه ای (حفظه الله تعالی)
1. انتظار فرج: امید به آیندهای روشن
1-1. مفهوم امیدواری در انتظار فعالحضرت آیتالله خامنهای: «انتظار، یعنى دل سرشار از امید بودن نسبت به پایان راه زندگى بشر» [1]. این بیان بنیادین، انتظار را به عنوان یک حالت درونی سرشار از امید و نشاط تعریف میکند.
انتظار فرج تنها یک باور نظری نیست، بلکه نیروی محرکهای است که مؤمن را در مسیر زندگی به جلو میراند و چشماندازی روشن از آینده بشریت در برابر او ترسیم مینماید. این امیدواری، پویایی و تحرک را به زندگی فردی و اجتماعی تزریق کرده و آنان را از یأس و ناامیدی که از بزرگترین آفات جامعه دینی است، مصون میدارد.
1-2. تقابل انتظار با توطئه دشمن
حضرت آیتالله خامنهای: «تبریک این عید - که عید امید و عید انتظار فرج و گشایش است - درست نقطهى مقابل آن چیزى است که دشمن مىخواهد به وجود بیاورد» [2].
مقام معظم رهبری در این جمله به بعد استراتژیک و سیاسی انتظار اشاره میفرمایند. در میدان جنگ نرم، یکی از اصلیترین اهداف دشمن، تزریق یأس و ناامیدی و بسته نشان دادن افقهای آینده در برابر ملت است.
در چنین شرایطی، باور به انتظار فرج و تبریک گفتن عید امید، همچون سلاحی کارآمد، تمام دشمن را خنثی میسازد و جامعه را در موضعی فعال و امیدوار قرار میدهد.
1-3. جهانی بودن وعده الهی
حضرت آیتالله خامنهای: «ممکن است کسانى آن دوران را نبینند و نتوانند درک کنند - فاصله هست - اما بلاشک آن دوران وجود دارد» [3].
رهبر انقلاب در این فراز به جهانشمولی و قطعیت وعده الهی اشاره میکنند. انتظار فرج، محدود به جغرافیا یا نسل خاصی نیست و پایان راه تمام بشریت را نشانه رفته است.
باور به حتمی بودن این آینده درخشان، حتی با وجود فاصله زمانی نامعلوم، به تلاشهای انسان جهت میبخشد و او را در مسیری قرار میدهد که خود را بخشی از یک جریان بزرگ تاریخی و الهی میبیند.
2. انتظار فعال: آمادگی برای سربازی در عصر ظهور
2-1. خودسازی و آگاهی؛ پیشنیاز سربازیحضرت آیتالله خامنهای: «انتظار به معناى این است که ما باید خود را براى سربازى امام زمان آماده کنیم... سربازى منجى بزرگى که مىخواهد با تمام مراکز قدرت و فساد بینالمللى مبارزه کند، احتیاج به خودسازى و آگاهى و روشنبینى دارد» [4].
فرمانده کل قوا در این بیان، انتظار را معادل آمادهباش نظامی تعریف میکنند. سرباز بودن برای چنین قیام جهانی، نیازمند یک تربیت چندبعدی است؛ تربیتی که در بعد فردی شامل "خودسازی" و پالایش اخلاقی، و در بعد فکری مستلزم "آگاهی" و "روشنبینى" نسبت به ساختارهای پیچیده سلطه و فساد در نظام بینالملل است.
2-2. وظیفهمندی امروز در مسیر ظهور
حضرت آیتالله خامنهای: «ما نباید فکر کنیم که چون امام زمان خواهد آمد و دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد، امروز وظیفهاى نداریم؛ نه، بعکس، ما امروز وظیفه داریم در آن جهت حرکت کنیم تا براى ظهور آن بزرگوار آماده شویم» [5].
این سخن به وضوح هرگونه تفسیر انفعالی و رخوتآور از انتظار را باطل میکند. انتظار واقعی، نه تنها به معنای تعطیلی مسئولیت در زمان غیبت نیست، بلکه عینیت آن در گرو "حرکت" و "مسئولیتپذیری" در همین امروز است. وظیفه مؤمن، زمینهسازی برای ظهور از طریق عمل به تکالیف شرعی و اجتماعی در عصر حاضر است.
2-3. مبارزه با ظلم؛ عرصهی عملی سربازی
حضرت آیتالله خامنهای: «امروز اگر ما مىبینیم در هر نقطهى دنیا ظلم و بىعدالتى و تبعیض و زورگویى وجود دارد، اینها همان چیزهایى است که امام زمان براى مبارزه با آنها مىآید. اگر ما سرباز امام زمانیم، باید خود را براى مبارزه با اینها آماده کنیم» [6].
مقام معظم رهبری در اینجا مصادیق عینی و ملموس مبارزه را برای سربازان امام زمان ترسیم میکنند. این بیان، مبارزه را از حیطه انتزاعی خارج ساخته و آن را در برابر هرگونه "ظلم"، "بیعدالتی"، "تبعیض" و "زورگویی" در هر کجای جهان تعریف میکند. بنابراین، آمادگی برای سربازی، به معنای افزایش توان مقابله با همین مظاهر عینی شرارت در عصر غیبت است.
3. انتظار به مثابه آمادهباش دائمی
3-1. تعریف نظامی از انتظار
حضرت آیتالله خامنهای: «ما مأمور به انتظاریم؛ انتظار یعنی چه؟ انتظار به معنای مترصّد بودن است. در ادبیّات نظامی یک چیزی داریم به نام «آمادهباش»؛ انتظار یعنی «آمادهباش»! باید «آمادهباش» باشیم» [7].
مقام معظم رهبری در این بیان، با استفاده از اصطلاحی روشن از ادبیات نظامی، مفهوم انتظار را از حالت انتزاعی خارج ساخته و به تعریفی عینی و عملیاتی تبدیل میکنند. تشبیه انتظار به "آمادهباش" نشان میدهد که منتظر حقیقی، همچون سربازی است که در خط مقدم، هوشیار و مسلح به سلاح ایمان و عمل صالح، در آرایشی نظامی وارانه چشم به راه فرمان قیام است.
3-2. الزامات عملی آمادهباش مهدوی
حضرت آیتالله خامنهای: «انسان مؤمن و منتظر، آنکسی است که در حال «آمادهباش» است. اگر امام شما که مأمورِ به ایجاد عدالت و استقرار عدالت در کلّ جهان است، امروز ظهور بکند، باید من و شما آماده باشیم» [8].
فرمانده کل قوا در این فراز به یک آزمون عملی برای سنجش انتظار اشاره میفرمایند: آمادگی برای ظهور فوری. این بیان، معیاری عینی برای تشخیص انتظار حقیقی از انتظار دروغین ارائه میدهد. آیا اگر امام زمان(عج) در همین لحظه ظهور کند، وضعیت فردی و اجتماعی ما گواه آمادگی ما برای پیوستن به او خواهد بود؟ این پرسش، محکی است برای ارزیابی میزان واقعی بودن انتظارمان.
3-3. تمایز انتظار فعال از بیتابی منفی
حضرت آیتالله خامنهای: «این «آمادهباش» خیلی مهم است؛ انتظار به این معنا است. انتظار به معنای بیصبری کردن و پا به زمین کوبیدن و چرا دیر شد و چرا نشد و مانند اینها نیست، انتظار یعنی باید دائم در حال «آمادهباش» باشید» [9].
رهبر انقلاب در اینجا به وضوح میان "انتظار فعال" و "بیتابی منفی" تمایز قائل میشوند. انتظار واقعی، به معنای نشستن و شکوه از تأخر ظهور نیست، بلکه به معنای برخاستن و ساختن خود و جامعه برای آن لحظه موعود است. این "آمادهباش دائمی" است که روحیه انقلابی، جهادی و مسئولیتپذیری را در فرد و جامعه زنده نگه میدارد.
4. انتظار فرج: نفی وضع موجود و چشمانداز نجات بشریت
4-1. تحلیل وضعیت موجود جهان از منظر انتظار
حضرت آیتالله خامنهای: «معناى انتظار فرج به عنوان عبارة أخراى انتظار ظهور، این است که مؤمن به اسلام، مؤمن به مذهب اهلبیت(علیهم السلام) وضعیتى را که در دنیاى واقعى وجود دارد، عقده و گره در زندگى بشر میشناسد» [10].
مقام معظم رهبری در این بیان، انتظار را با یک نگاه تحلیلی و نقادانه به وضعیت حاکم بر جهان پیوند میزنند. از منظر ایشان، منتظر حقیقی کسی است که جهان امروز را با تمام پیچیدگیها و بحرانهایش به درستی میشناسد و آن را مجموعهای از "عقده"ها و "گره"های لاینحل برای بشریت میداند. این شناخت، پایه و هرگونه انتظار فعالانه است.
4-2. رسالت جهانی امام زمان(عج) برای نجات بشریت
حضرت آیتالله خامنهای: «امام زمان (علیه الصلاة و السلام) براى اینکه فرج براى همهى بشریت به وجود بیاورد، ظهور میکند که انسان را از فروبستگى نجات بدهد؛ جامعهى بشریت را نجات بدهد؛ بلکه تاریخ آیندهى بشر را نجات بدهد» [11].
رهبر انقلاب در این فراز، وسعت و عمق رسالت حضرت مهدی(عج) را در سه سطح ترسیم میکنند: نجات فرد انسان از "فروبستگى" و بنبستهای وجودی، نجات "جامعه بشریت" از ساختارهای ظالمانه، و نجات "تاریخ آینده بشر" از مسیر انحرافی که در آن قرار گرفته است. این بیان، نشان میدهد که ظهور، تنها یک واقعه اعتقادی نیست، بلکه یک انقلاب همهجانبه در سرنوشت نوع بشر است.
4-3. انتظار به مثابه ردّ و طرد وضع موجود
حضرت آیتالله خامنهای: «انتظار فرج یعنى قبول نکردن و رد کردن آن وضعیتى که بر اثر جهالت انسانها، بر اثر اغراض بشر بر زندگى انسانیت حاکم شده است. این معنى انتظار فرج است» [12].
فرمانده کل قوا در این جمله، رسالت سیاسی و اجتماعی منتظر را مشخص میکنند. انتظار واقعی به معنای "قبول نکردن" و "رد کردن" نظامات حاکم بر جهان است؛ نظاماتی که ریشه در "جهالت" و "اغراض" بشری دارند.
بنابراین، منتظر نمیتواند در قبال ظلمها، تبعیضها و انحرافات جهانی بیتفاوت باشد و روحیه انقلابی و اصلاحطلبی، بخش جداییناپذیر از انتظار فرج محسوب میشود.
5. انتظار فرج: حرکت و آمادگی برای قیام جهانی توحیدی
5-1. نقش انسانها در تحقق حکومت الهیحضرت آیتالله خامنهای: «انتظار فرج، انتظار دست قاهر قدرتمند الهی ملکوتی است که باید بیاید و با کمک همین انسانها سیطرهی ظلم را از بین ببرد و حق را غالب کند و عدل را در زندگی مردم حاکم کند و پرچم توحید را بلند کند؛ انسانها را بندهی واقعی خدا بکند» [13].
مقام معظم رهبری در این بیان، به نقش محوری و فعال "همین انسانها" در فرآیند ظهور تأکید میورزند. ظهور، صرفاً یک معجزه تحمیلی از سوی آسمان نیست، بلکه حرکتی الهی-انسانی است که در آن، "دست قاهر الهی" به "کمک انسانهای آماده" متکی است. هدف نهایی این قیام، نه تنها برقراری عدل، بلکه تحقق "عبودیت واقعی" و برافراشته شدن "پرچم توحید" در سراسر جهان است.
5-2. انتظار به مثابه حرکت و پویایی دائمی
حضرت آیتالله خامنهای: «انتظار معنایش این است. انتظار حرکت است؛ انتظار سکون نیست؛ انتظار رها کردن و نشستن برای اینکه کار به خودی خود صورت بگیرد، نیست. انتظار حرکت است. انتظار آمادگی است» [14].
رهبر انقلاب با تکرار تأکیدآمیز عبارت "انتظار حرکت است"، هرگونه برداشت انفعالی از این مفهوم را مردود میشمارند. در گفتمان ایشان، انتظار مترادف با پویایی، تلاش و جهاد مستمر است.
این حرکت، جهتدار و معطوف به "آمادگی" برای ظهور است و نقطه مقابل "سکون" و "رها کردن" امور به بهانه وقوع خودبهخودی ظهور قرار میگیرد.
5-3. آمادگی همهجانبه برای انقلاب بزرگ تاریخی
حضرت آیتالله خامنهای: «انتظار فرج یعنی کمر بسته بودن، آماده بودن، خود را از همه جهت برای آن هدفی که امام زمان (علیه الصلاة والسلام) برای آن هدف قیام خواهد کرد، آماده کردن.
آن انقلاب بزرگ تاریخی برای آن هدف انجام خواهد گرفت. و او عبارت است از ایجاد عدل و داد، زندگی انسانی، زندگی الهی، عبودیت خدا؛ این معنای انتظار فرج است» [15].
فرمانده کل قوا در این فراز، "کمر بسته بودن" را نماد عینی انتظار معرفی میکنند. این آمادگی باید "از همه جهت" باشد؛ یعنی فرد منتظر باید از لحاظ فکری، اخلاقی، علمی و عملی خود را برای مشارکت در "آن انقلاب بزرگ تاریخی" مهیا کند.
اهداف این قیام نیز در چهار محور "عدل و داد"، "زندگی انسانی"، "زندگی الهی" و "عبودیت خدا" تبیین میگردد که نشان از جامعیت منظومه فکری حکومت مهدوی دارد.
6. انتظار فرج: زمینهسازی برای ظهور از طریق حاکمیت اسلام
6-1. انتظار به مثابه امید و مقابله با توطئه دشمنحضرت آیتالله خامنهای: «انتظار، یعنی دل سرشار از امید بودن نسبت به پایان راه زندگی بشر. ممکن است کسانی آن دوران را نبینند و نتوانند درک کنند - فاصله هست - اما بلاشک آن دوران وجود دارد؛ لذا تبریک این عید - که عید امید و عید انتظار فرج و گشایش است - درست نقطهی مقابل آن چیزی است که دشمن میخواهد به وجود بیاورد» [16].
مقام معظم رهبری با تأکید بر جنبه امیدآفرینی انتظار، آن را سلاحی در برابر جنگ روانی دشمن میدانند. دشمن برای سلطه بر ملتها، در پی گسترش یأس و ناامیدی است، اما عید مهدوی و تبریک گفتن آن، نماد مقاومت در برابر این توطئه و زنده نگه داشتن چشمانداز آیندهای روشن برای بشریت است.
6-2. شرط تحقق انتظار حقیقی: زمینهسازی عملی
حضرت آیتالله خامنهای: «ما آن وقتی میتوانیم حقیقتاً منتظر به حساب بیاییم که زمینه را آماده کنیم. برای ظهور مهدی موعود(ارواحنافداه) زمینه باید آماده بشود؛ و آن عبارت از عمل کردن به احکام اسلامی و حاکمیت قرآن و اسلام است» [17].
رهبر انقلاب در این بیان، معیار عینی و عملی برای "منتظر به حساب آمدن" ارائه میدهند. از دیدگاه ایشان، انتظار یک ادعای صرف نیست، بلکه مشروط به انجام یک مسئولیت بزرگ اجتماعی و دینی است: "زمینهسازی برای ظهور". این زمینهسازی نیز در گرو "عمل کردن به احکام اسلامی" و برقراری "حاکمیت قرآن و اسلام" در جامعه است.
6-3. نقش تاریخی انقلاب اسلامی در مسیر ظهور
حضرت آیتالله خامنهای: «اولین قدم برای حاکمیت اسلام و برای نزدیک شدن ملتهای مسلمان به عهد ظهور مهدی موعود (ارواحنافداه و عجلاللهفرجه)، بهوسیلهی ملت ایران برداشته شده است؛ و آن، ایجاد حاکمیت قرآن است» [18].
فرمانده کل قوا در این فراز، به نقش بیبدیل و پیشگامانه انقلاب اسلامی ایران در مسیر زمینهسازی برای ظهور اشاره میکنند.
برداشته شدن "اولین قدم" توسط ملت ایران از طریق "ایجاد حاکمیت قرآن"، نه تنها یک افتخار تاریخی، بلکه مسئولیتی سنگین برای تداوم این مسیر و الگوسازی برای دیگر ملتهای مسلمان است. این سخن، پیوندی ناگسستنی میان آرمان انقلاب اسلامی و آرمان جهانی ظهور برقرار میسازد.
7. انتظار فرج: برترین عمل و ابعاد آن در فرهنگ شیعی
7-1. جایگاه رفیع انتظار در روایات
بر اساس حدیثی از پیامبر اکرم(ص): «أفضل أعمال أمتی انتظار الفرج من الله عز و جل»؛ «برترین اعمال امت من انتظار فرج از خداوند بزرگ و بلند قدر است» [19].
این روایت که در منابع معتبر شیعی مانند «الخصال» شیخ صدوق نقل شده است، جایگاه بیبدیل انتظار فرج را در منظومه اعمال دینی نشان میدهد. این فضیلت عظیم، پرسشی بنیادین را به ذهن متبادر میسازد که انتظار دارای چه ماهیت و مضمونی است که تا این حد مورد تأکید قرار گرفته است.
7-2. طرد معنای انحرافی انتظار
حضرت آیتالله خامنهای: «یک معناى انحرافى در باب انتظار بود که خوشبختانه امروز از آن فهم و برداشت غلط، اثر چندانى نیست.
کسانى که مغرض و یا نادان بودند، اینطور به مردم یاد داده بودند که انتظار، یعنى اینکه شما از هر عمل مثبت و از هر اقدام و هر مجاهدت و هر اصلاحى دست بکشید و منتظر بمانید، تا صاحب عصر و زمان، خودش بیاید و اوضاع را اصلاح کند و مفاسد را برطرف نماید!» [20].
مقام معظم رهبری به یکی از آفات فهم دینی اشاره میکنند که در گذشته، انتظار را به معنای انفعال و کنارهگیری از هرگونه اقدام و اصلاح تحریف میکرد. ایشان نقش انقلاب اسلامی را در زدودن این برداشت باطل و کمرنگ کردن آن در ذهن جامعه بسیار مؤثر میدانند.
7-3. تبیین ابعاد معنای صحیح انتظار
حضرت آیتالله خامنهای در تبیین ابعاد معنای صحیح انتظار میفرمایند: «اما معناى صحیح انتظار، داراى ابعادى است که توجه به این ابعاد، براى کسى که مىداند در فرهنگ اسلام و شیعه، چهقدر به انتظار اهمیت داده شده، بسیار جالب است» [21].
رهبر انقلاب سپس به تشریح این ابعاد میپردازند که از جمله آنها "قانع نشدن به وضع موجود" است، به این معنا که هر مقدار خیر و عمل خوبی انجام شده، ناکافی دانسته و منتظر پر شدن ظرفیت نیکی در عالم هستیم.
بعد دیگر، "دلگرمی مؤمنین نسبت به آینده" است که به معنای باور به فراگیری آینده جهان توسط تفکر الهی است. بعد سوم نیز "حرکت با شوق و امید" است که انتظار را همارز امید و پویایی معرفی میکند.
8. انتظار فرج: ضرورت زمینهسازی و آثار اجتماعی اعتقاد به مهدویت
8-1. ضرورت مطالعه و بحث درباره دوران موعودحضرت آیتالله خامنهای: «مسألهى ولادت حضرت مهدى علیهالصّلاةوالسّلاموعجّلاللَّهتعالىفرجهالشّریف، از این جهت هم حائز اهمیت است که مسألهى انتظار و دوران موعود را که در مذهب ما، بلکه در دین مقدّس اسلام ترسیم شده است - دوران موعود آخرالزّمان؛ دوران مهدویت - ما به یاد بیاوریم، روى آن تکیه کنیم و بر روى آن مطالعه و دقّت و بحثهاى مفیدى انجام گیرد» [22].
مقام معظم رهبری با تأکید بر اهمیت موضوع مهدویت، بر لزوم یادآوری، تکیه و انجام مطالعات عمیق و بحثهای مفید در این زمینه تأکید میفرمایند.
این سخن نشان میدهد که انتظار، یک مفهوم صرفاً عاطفی و منفعل نیست، بلکه نیازمند کاوش فکری، پژوهشی و گفتمانسازی مستمر در جامعه است تا همواره زنده و اثرگذار باقی بماند.
8-2. وظیفهی مؤمنان در آمادهسازی زمینه ظهور
حضرت آیتالله خامنهای: «شما باید زمینه را آماده کنى، تا آن بزرگوار بتواند بیاید و در آن زمینهى آماده، اقدام فرماید. از صفر که نمىشود شروع کرد! جامعهاى مىتواند پذیراى مهدى موعود ارواحنافداه باشد که در آن آمادگى و قابلیت باشد، والّا مثل انبیا و اولیاى طول تاریخ مىشود» [23].
رهبر انقلاب در این فراز، یکی از کلیدیترین وظایف منتظران را تبیین میکنند: "آمادهسازی زمینه". ایشان با بیان این که "از صفر که نمیشود شروع کرد"، به این واقعیت تاریخی اشاره دارند که ظهور، یک رخداد ناگهانی و بدون پیشزمینه نیست، بلکه نیازمند جامعهای است که از "آمادگی و قابلیت" لازم برای پذیرش آن حضرت و تحقق اهداف ایشان برخوردار باشد. در غیر این صورت، سرنوشتی مشابه انبیای پیشین خواهد داشت که جامعه ظرفیت پذیرش آنان را نداشت.
8-3. آثار اعتقاد به مهدویت در مقاومت و امیدواری ملت
حضرت آیتالله خامنهای: «ملتى که به خدا معتقد و مؤمن و متکى است و به آینده امیدوار است و با پرده نشینان غیب در ارتباط است؛ ملتى که در دلش خورشید امید به آینده و زندگى و لطف و مدد الهى مىدرخشد، هرگز تسلیم و مرعوب نمىشود و با این حرفها، از میدان خارج نمىگردد.
این، خصوصیت اعتقاد به آن معنویت مهدى علیه آلاف التحیة والثناء است» [24]. فرمانده کل قوا در این بخش، به آثار عملی و اجتماعی باور به امام زمان(عج) اشاره میکنند.
ملتی که با این "معنویت" پیوند خورده باشد، به دلیل اتکا به خدا، امید به آینده و ارتباط با عالم غیب، هرگز تسلیم تهدیدها و فشارهای دشمنان نخواهد شد و از عرصه جهاد و مبارزه خارج نمیگردد. این باور، "خورشید امید" را در دلها میافروزد و عامل مقاومت و استقامت در برابر تمامی مشکلات میشود.
9. انتظار فرج: الگوی تاریخی مقاومت و وعده نجات
9-1. انتظار به مثابه باور به امکانپذیری گشایشحضرت آیتالله خامنهای: «انتظار فرج یعنی امکان برطرف شدن همه سختیها. انتظار فرج یعنی همهی سختیها قابل برداشته شدن و برطرف شدن است. نه اینکه بنشینید انتظار بکشید؛ [بلکه] دل شما گوشبهزنگ باشد» [25].
مقام معظم رهبری در این بیان، انتظار را معادل باور راسخ به امکانپذیری غلبه بر تمامی مشکلات و سختیها معرفی میکنند. این نگرش، منتظر را از حالت انفعال خارج ساخته و به حالت "گوشبهزنگی" و آمادهباش برای اقدام و فرصتیابی تبدیل مینماید. این اصل، پایه هرگونه حرکت اصلاحی و انقلابی در جامعه است.
9-2. الهامبخشی وعده الهی در داستان موسی(ع)
خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «وَأَوْحَیْنَا إِلَىٰ أُمِّ مُوسَىٰ أَنْ أَرْضِعِیهِ ۖ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی ۖ إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ»؛ «ما به مادر موسی الهام کردیم که: او را شیر ده؛ و هنگامی که بر او ترسیدی، وی را در دریا (نیل) بیفکن؛ و نترس و غمگین مباش، که ما او را به تو بازمیگردانیم، و او را از رسولان قرار میدهیم!» [26].
این آیه شریفه، نمونهای بینظیر از وعده الهی برای نجات و گشایش در اوج بحران و سختی است. وعده بازگرداندن فرزند و رسالت او، مایه آرامش و استقامت مادر موسی(ع) در شرایطی به ظاهر ناامیدکننده شد.
9-3. مقاومت بنیاسرائیل به پشتوانه وعده نجات
حضرت آیتالله خامنهای با اشاره به این داستان تاریخی میفرمایند: «این، بنیاسرائیل را مستحکم کرد. بنیاسرائیل در مصرِ فرعونی، سالهای متمادی، مقاومت کردند؛ البتّه بعد خراب شدند، امّا سالها مقاومت کردند.
همین مقاومت بود که موسیٰ را آورد و حرکتش را آغاز کرد و دنبال او راه افتادند و به نابودی فرعون و فرعونیان منتهی شد؛ این، انتظارِ فرج است» [27].
رهبر انقلاب با استناد به این رویداد تاریخی، به نقش "انتظار فرج" در ایجاد و تداوم "مقاومت" در طول سالهای متمادی ظلم فرعونی اشاره میکنند.
این باور که نجات و گشایش در راه است، به جامعه توانایی استقامت در برابر سختترین شرایط را میبخشد و در نهایت، منجر به پیروزی و نابودی نظام ظلم میشود. این سنت الهی، الگویی همیشگی برای همه جوامع مستضعف و تحت ستم است.
10. انتظار فرج: از ترقب تا آمادهسازی فردی و اجتماعی
10-1. انتظار به مثابه کلیدواژه فهم دین و حرکت امتحضرت آیتالله خامنهای: «مسئلهی انتظار هم که جزء لاینفک مسئلهی مهدویت است، از آن کلیدواژههای اصلی فهم دین و حرکت اساسی و عمومی و اجتماعی امت اسلامی به سمت اهداف والای اسلام است» [28].
مقام معظم رهبری انتظار را تنها یک باور فرعی نمیدانند، بلکه آن را کلیدی برای درک صحیح دین و محرک اصلی حرکت عمومی امت اسلامی به سوی آرمانهای بلند اسلام قلمداد میکنند. این نگاه، جایگاه راهبردی مفهوم انتظار را در هندسه فکری و عملی تمدن اسلامی مشخص میسازد.
10-2. ترقب قطعی و انتظار موجودی زنده و حاضر
حضرت آیتالله خامنهای: «انتظار؛ انتظار یعنی ترقب، یعنی مترصد یک حقیقتی که قطعی است، بودن؛ این معنای انتظار است. انتظار یعنی این آینده حتمی و قطعی است؛ بخصوص انتظارِ یک موجود حىّ و حاضر؛ این خیلی مسئلهی مهمی است» [29].
رهبر انقلاب با تعریف انتظار به "ترقب" و "مترصد بودن" یک حقیقت قطعی، بر جنبه فعال و هوشیارانه آن تأکید میورزند. اما وجه ممیزه انتظار در مذهب تشیع را، انتظار "موجودی حىّ و حاضر" میدانند؛ یعنی امام عصر(عج) که همواره ناظر و حاضر در صحنه زندگی بشر است.
10-3. تشبیه غیبت به داستان یوسف(ع) در روایات
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «إِنَّ فِی صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ شَبَهاً مِنْ یُوسُفَ... إِنَّ إِخْوَةَ یُوسُفَ ع کَانُوا أَسْبَاطاً أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ... فَلَمْ یَعْرِفُوهُ حَتَّى قَالَ أَنَا یُوسُفُ وَ هذا أَخِی... یَمْشِیَ فِی أَسْوَاقِهِمْ وَ یَطَأَ بُسُطَهُمْ... حَتَّى یَأْذَنَ اللَّهُ... کَمَا أَذِنَ لِیُوسُفَ» [30].
این روایت که در منابع معتبری مانند الکافی نقل شده، به تشبیه وضعیت حضرت مهدی(عج) به حضرت یوسف(ع) میپردازد. همانگونه که برادران یوسف با وجود معامله و گفتوگو با او، وی را نشناختند، مردم نیز ممکن است امام خود را ببینند ولی نشناسند. این تشبیه، هم بر امکان "حضور" امام در میان مردم دلالت دارد و هم بر "غفلت" آنان از این حضور.
10-4. وعده الهی در قرآن درباره وارثان زمین
خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «وَلَقَد کَتَبنا فِی الزَّبورِ مِن بَعدِ الذِّکرِ أَنَّ الأَرضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحونَ»؛ «در "زبور" بعد از ذکر (تورات) نوشتیم: "بندگان شایستهام وارث (حکومت) زمین خواهند شد!"» [31].
این آیه شریفه، یکی از محکمترین مستندات قرآنی باور به حکومت جهانی صالحان است. در آیه بعد میفرماید: «إِنَّ فی هٰذا لَبَلاغًا لِقَومٍ عابِدینَ»؛ «در این، ابلاغ روشنی است برای جمعیّت عبادتکنندگان» [32]. این آیات، قطعیت وعده الهی را نشان میدهد و آن را پیامی روشن برای عابدان میداند.
10-5. انتظار، تکلیفآور و مستلزم آمادهسازی
حضرت آیتالله خامنهای: «این انتظار، تکلیف بر دوش انسان میگذارد... باید خود را آماده کنند، باید منتظر و مترصد باشند. انتظار لازمهاش آمادهسازی خود هست... همیشه باید مترصد بود، همیشه باید منتظر بود» [33].
رهبر انقلاب با صراحت از "تکلیف" و مسئولیتی که انتظار بر دوش انسان میگذارد سخن میگویند. لازمه این انتظار، "آمادهسازی خود" و حالت "همیشگی" داشتن است. این به معنای آن است که مؤمن نمیتواند زمان ظهور را نزدیک یا دور بداند، بلکه همواره باید در حالت آمادهباش کامل به سر برد.
10-6. همسانسازی اخلاقی با دوران مورد انتظار
حضرت آیتالله خامنهای: «انتظار ایجاب میکند که انسان خود را به آن شکلی، به آن صورتی، به آن هیئت و خُلقی نزدیک کند که در دوران مورد انتظار، آن خُلق و آن شکل و آن هیئت متوقع است... ما که منتظر هستیم، باید خودمان را به این امور نزدیک کنیم، خودمان را با عدل آشنا کنیم، آمادهی عدل کنیم، آمادهی پذیرش حق کنیم» [34].
فرمانده کل قوا در این فراز، یکی از عمیقترین لوازم انتظار را تبیین میکنند: "همسانسازی اخلاقی و عملی" با ارزشهای عصر ظهور. منتظر واقعی کسی است که از هماکنون خود را به صفاتی مانند عدل، حق، توحید، اخلاص و عبودیت خدا نزدیک میکند تا شایستگی زندگی در آن دوران را داشته باشد. این، عالیترین درجه انتظار فعال است.
11. انتظار فرج: آرامش روانی و نقش دعا و مناجات
11-1. آرامش روانی ناشی از انتظار فرجحضرت آیتالله خامنهای: «آن آرامش روانیِ ناشی از انتظار فرج، این اطمینان نفْسی را که انسان دارد که نفْس او و دل او تلاطم ندارد، میشود افزایش داد» [35].
مقام معظم رهبری به یکی از برکات مهم انتظار فرج، یعنی "آرامش روانی" و "اطمینان نفس" اشاره میفرمایند. باور به آیندهای روشن و قطعی که در آن تمام سختیها و ظلمها پایان مییابد، به خودی خود عاملی برای کاهش اضطراب و ایجاد ثبات درونی در انسان است. این آرامش، سرمایهای معنوی برای مقاومت در برابر مشکلات فردی و اجتماعی است.
11-2. نقش ذکر خدا در طمأنینه قلوب
خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «الَّذینَ آمَنوا وَتَطمَئِنُّ قُلوبُهُم بِذِکرِ اللَّهِ ۗ أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطمَئِنُّ القُلوبُ»؛ «آنها کسانی هستند که ایمان آوردهاند، و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش مییابد!» [36].
حضرت آیتالله خامنهای با استشهاد به این آیه شریفه، راهکار اصلی افزایش آرامش ناشی از انتظار را "ذکر خدا" معرفی میکنند. این آیه، پیوندی ناگسستنی میان ایمان، یاد خدا و آرامش قلبی برقرار میسازد.
11-3. دعا و مناجات به عنوان ابزار تقویت انتظار
حضرت آیتالله خامنهای: «به وسیلهی دعا، به وسیلهی استغاثه، به وسیلهی مناجات با پروردگار... این دعاهایی که وارد شده است... دعاهای فراوان، مناجاتهای گوناگون و تکلّم با خدای متعال بدون واسطه خیلی مهم است؛ یا راز و نیاز کردن با ائمّهی هدیٰ (علیهم السّلام)... به انسان امکان اطمینان و آرامش میدهد» [37].
رهبر انقلاب بر نقش محوری "دعا"، "استغاثه" و "مناجات" در تقویت حالت انتظار تأکید میورزند. سخن گفتن بیواسطه با خدا یا از طریق ائمه(ع) که نزدیکترین موجودات به خداوند هستند، نه تنها آرامشبخش است، بلکه ارتباط انسان با عالم معنا و وعده الهی را مستحکمتر میسازد.
11-4. آثار اجتماعی دعای جمعی برای فرج
حضرت آیتالله خامنهای: «یاد خدای متعال گشایش به انسان میدهد، بهجت به انسان میدهد و رحمت الهی را هم جلب میکند که قطعاً میلیونها دستِ بهدعابرداشتهشده، آثار و برکاتی خواهد داشت.
دیشب میلیونها نفر موفّق شدند که دلهایشان را با خدا آشنا کنند، متّصل کنند و دست به دعا بردارند و با خدا حرف بزنند؛ بلاشک این [کار] آثارِ خوبِ خودش را، هم در خود آنها و هم در کلّ جامعه نشان خواهد داد و برکات زیادی خواهد داد» [38].
فرمانده کل قوا به بعد اجتماعی دعا برای فرج اشاره میکنند. هنگامی که میلیونها نفر همنوا و همدل، دست به دعا برمیدارند، این عمل جمعی، علاوه بر تأثیرات فردی، برکات و آثار مثبت گستردهای در کل جامعه به همراه خواهد داشت و زمینههای معنوی برای تحقق وعده الهی را فراهم میسازد. این وحدت در دعا، خود نمادی از جامعه منتظر و آماده برای ظهور است.
12. انتظار فرج: درس امید و گشایش در همه عرصههای زندگی
12-1. انتظار فرج نهایی؛ پادزهر یأس از سلطه طواغیت
حضرت آیتالله خامنهای: «انتظار فرج یک مفهوم بسیار وسیع و گستردهیی است. یک انتظار، انتظارِ فرجِ نهایی است؛ یعنی اینکه بشریت اگر میبیند که طواغیت عالم ترکتازی میکنند و چپاولگری میکنند و افسارگسیخته به حق انسانها تعدی میکنند، نباید خیال کند که سرنوشت دنیا همین است؛ نباید تصور کند که بالاخره چارهیی نیست و بایستی به همین وضعیت تن داد» [39].
مقام معظم رهبری با ترسیم وضعیت اسفبار حاکمیت ظالمانه طواغیت جهانی، انتظار فرج را عامل مقابله با یأس و درماندگی میدانند. این نگرش، به بشریت میآموزد که سلطه ظالمان، گذرا و موقت است و آینده از آنِ حق و عدل خواهد بود.
12-2. گذرا بودن باطل و حتمی بودن حکومت عدل
در حکمتی آمده است: «لِلْحَقِّ دَوْلَةٌ، لِلْبَاطِلِ جَوْلَةٌ»؛ «برای حق دولتی و از برای باطل جولانی باشد» [40]. حضرت آیتالله خامنهای با استناد به این حکمت، بر گذرا بودن دوران سلطه باطل و پایدار بودن حکومت حق تأکید میورزند.
ایشان میفرمایند: «بداند که این وضعیت یک وضعیت گذراست - «للباطل جولة» - و آن چیزی که متعلق به این عالم و طبیعت این عالم است، عبارت است از استقرار حکومت عدل؛ و او خواهد آمد» [41]. این باور، بنیان فلسفی امیدواری در برابر ظلم را تشکیل میدهد.
12-3. تعمیم انتظار فرج به همه بنبستهای زندگی
حضرت آیتالله خامنهای: «وقتی به ما میگویند منتظر فرج باشید، فقط این نیست که منتظر فرج نهایی باشید، بلکه معنایش این است که هر بنبستی قابل گشوده شدن است. فرج، یعنی این؛ فرج، یعنی گشایش» [42].
رهبر انقلاب، مفهوم انتظار را از عرصه کلان تاریخی به تمامی عرصههای زندگی فردی و اجتماعی تعمیم میدهند. این نگاه، انتظار را به یک اصل راهبردی در مواجهه با تمامی مشکلات و بنبستها تبدیل میکند و هرگونه ناامیدی را طرد مینماید.
12-4. انتظار به مثابه عمل و آمادهسازی
پیامبر اکرم(ص) فرمودهاند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ «برترین اعمال امت من انتظار فرج از خداوند بزرگ و بلند قدر است» [43].
حضرت آیتالله خامنهای با استناد به این روایت نتیجه میگیرند: «معلوم میشود انتظار، یک عمل است، بیعملی نیست... انتظار یک عمل است، یک آمادهسازی است، یک تقویت انگیزه در دل و درون است، یک نشاط و تحرک و پویایی است در همهی زمینهها» [44]. این تفسیر، انتظار را از حالت انفعالی خارج ساخته و آن را به مجموعهای از اقدامات فعالانه تبدیل میکند.
12-5. مستندات قرآنی امیدواری ملتها
خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «وَنُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ وَنَجعَلَهُم أَئِمَّةً وَنَجعَلَهُمُ الوارِثینَ»؛ «ما میخواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم!» [45].
همچنین میفرماید: «إِنَّ الأَرضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ ۖ وَالعاقِبَةُ لِلمُتَّقینَ»؛ «زمین از آن خداست، و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار میکند؛ و سرانجام (نیک) برای پرهیزکاران است!» [46].
حضرت آیتالله خامنهای این آیات را مستند قرآنی برای امیدواری ملتها میدانند و میفرمایند: «یعنی هیچوقت ملتها و امتها نباید از گشایش مأیوس شوند» [47]. این آیات، وعده الهی بر حتمی بودن پیروزی مستضعفان و پرهیزکاران را نوید میدهد.
13. آمادگی ذهن بشر معاصر برای پذیرش منجی
13-1. شرایط ویژه عصر حاضر برای درک ظهورحضرت آیتالله خامنهای: «امروز، هم بشریت بیش از بسیاری از دورانهای تاریخ، دچار ظلم و جور است، هم پیشرفتی که امروز بشریت کرده است، معرفت پیشرفتهتر است. ما به زمان ظهور امام زمان ارواحنافداه، این محبوب حقیقی انسانها نزدیک شدهایم؛ زیرا معرفتها پیشرفت کرده است» [48].
مقام معظم رهبری با تحلیل شرایط کنونی جهان، دو ویژگی متضاد را برای عصر حاضر برمیشمارند: از یک سو افزایش بیسابقه ظلم و جور، و از سوی دیگر رشد و پیشرفت معرفت بشری. این دوگانگی، بستر مناسبی برای درک ضرورت ظهور و آمادگی ذهنی برای پذیرش منجی فراهم ساخته است.
13-2. آمادگی ذهن بشر برای یقین به منجی موعود
حضرت آیتالله خامنهای: «امروز ذهنیت بشر، آمادهی آن است که بفهمد، بداند و یقین کند که انسان والایی خواهد آمد و بشریت را از زیربارهای ظلم و ستم نجات خواهد داد» [49].
رهبر انقلاب با درک عمیق از تحولات فکری جهان معاصر، معتقدند ذهن بشر امروز بیش از هر زمان دیگری برای پذیرش مفهوم "منجی" آماده است. این آمادگی، نتیجه تجربه تاریخی شکست ایدئولوژیهای مادی و درک ناتوانی نظامهای بشری در حل معضلات جهانی است.
13-3. تحقق آرمان مشترک همه پیامبران
حضرت آیتالله خامنهای: «همان چیزی که همهی پیغمبران برای آن تلاش کردهاند، همان چیزی که پیغمبر اسلام در آیهی قرآن، وعدهی آن را به مردم داده است» [50].
فرمانده کل قوا، قیام حضرت مهدی(عج) را تحققبخش آرمان مشترک تمام پیامبران الهی میدانند. این نگاه، نشان از جهانشمولی و فرامذهبی مسئله مهدویت دارد و آن را به عنوان نقطه اوج تمام حرکتهای الهی تاریخ معرفی میکند.
13-4. وعده قرآن درباره برداشته شدن بارهای سنگین
خداوند متعال در قرآن کریم در توصیف پیامبر اسلام(ص) میفرماید: «وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ»؛ «و بارهای سنگین، و زنجیرهایی را که بر آنها بود، (از دوش و گردنشان) بر میدارد» [51].
حضرت آیتالله خامنهای این آیه را اشاره به همان رسالت جهانی میدانند که توسط حضرت مهدی(عج) به کمال خواهد رسید. این آیه شریفه، نوید رهایی بشر از تمام قید و بندهای جهل و ظلم را میدهد.
13-5. توانایی بینظیر منجی موعود
حضرت آیتالله خامنهای: «دست قدرت الهی بهوسیلهی یک انسان عرشی، یک انسان خدایی، یک انسان متّصل به عالمهای غیبی، معنوی و عوالمی که برای انسانهای کوتهنگری مثل ما قابل درک و تشخیص نیست، میتواند این آرزو را برای بشریت برآورده کند» [52].
رهبر انقلاب در این فراز، به ویژگیهای بینظیر حضرت مهدی(عج) اشاره میکنند که او را برای انجام این مأموریت عظیم شایسته ساخته است: "انسان عرشی"، "انسان خدایی" و "متصل به عوالم غیبی". این توصیفات، نشان از مقام والا و تواناییهای فوقالعاده آن حضرت دارد.
13-6. گرایش فزاینده دلها به سوی منجی
حضرت آیتالله خامنهای: «لذا دلها، شوقها و عشقها به سمت آن نقطه، متوجّه و روزبهروز متوجّهتر است» [53]. مقام معظم رهبری در پایان، به گرایش فزاینده قلوب انسانها به سوی منجی موعود اشاره میکنند.
این شوق و عشق جهانی، خود نشانهای از آمادگی بستر ظهور و نزدیکتر شدن به تحقق وعده الهی است. این احساس درونی در انسانهای حقیقتجو، نویدبخش آیندهای روشن برای بشریت است.
نتیجهگیری:
تبیین مفهوم انتظار فرج در بیانات امام خامنهای، نشان میدهد که این باور، نیروی محرکهای برای حرکت فرد و جامعه به سمت آرمانهای متعالی اسلام است.انتظار واقعی، به معنای امیدواری فعال، آمادهباش دائمی، تلاش برای زمینهسازی و تقابل آگاهانه با توطئههای دشمن است. بصیرت افزایی مهدوی نیز به عنوان لازمهی این انتظار، جامعه را برای درک صحیح شرایط و ایفای نقش تاریخی خود در مسیر ظهور یاری میرساند.
بنابراین، انتظار فرج در گفتمان انقلاب اسلامی، تنها یک عاطفهی دینی نیست، بلکه یک استراتژی حیاتبخش برای امت اسلامی و نقشهی راهی برای تحقق تمدن نوین اسلامی است.
پی نوشت ها:
[1] بیانات در دیدار به مناسبت میلاد حضرت مهدی (عج) (۱۳۷۶/۰۹/۲۵)[2] همان
[3] همان
[4] بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمهی شعبان (۱۳۸۱/۰۷/۳۰)
[5] همان
[6] همان
[7] بیانات در دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (علیهالسلام) (۱۳۹۶/۰۲/۲۰)
[8] همان
[9] همان
[10] بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم بهمناسبت نیمهی شعبان (۱۳۸۴/۰۶/۲۹)
[11] همان
[12] همان
[13] بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم بهمناسبت نیمهی شعبان (۱۳۸۴/۰۶/۲۹)
[14] همان
[15] همان
[16] بیانات در دیدار مردم قم (۱۳۷۰/۱۱/۳۰)
[17] همان
[18] همان
[19] الخصال، شیخ صدوق، ج۲، ص۶۲۰
[20] بیانات در دیدار مردم (۱۳۶۹/۱۲/۱۱)
[21] همان
[25] بیانات در دیدار رمضانی دانشجویان (۱۴۰۲/۰۱/۲۹)
[26] سوره مبارکه القصص، آیه ۷
[27] بیانات در دیدار رمضانی دانشجویان (۱۴۰۲/۰۱/۲۹)
[28] بیانات در دیدار اساتید و فارغالتحصیلان تخصصی مهدویت (۱۳۹۰/۰۴/۱۸)
[29] همان
[30] الکافی، شیخ کلینی، ج۱، ص۳۳۶
[31] سوره مبارکه الأنبیاء، آیه ۱۰۵
[32] سوره مبارکه الأنبیاء، آیه ۱۰۶
[33] بیانات در دیدار اساتید و فارغالتحصیلان تخصصی مهدویت (۱۳۹۰/۰۴/۱۸)
[34] همان
[35] سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان(عج) (۱۳۹۹/۰۱/۲۱)
[36] سوره مبارکه الرعد، آیه ۲۸
[37] سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان(عج) (۱۳۹۹/۰۱/۲۱)
[38] همان
[39] بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمهی شعبان (۱۳۸۴/۰۶/۲۹)
[40] غرر الحکم و درر الکلم، ص۵۴۴
[41] بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمهی شعبان (۱۳۸۴/۰۶/۲۹)
[42] همان
[43] کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۴۴
[44] بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمهی شعبان (۱۳۸۴/۰۶/۲۹)
[45] سوره مبارکه القصص، آیه ۵
[46] سوره مبارکه الأعراف، آیه ۱۲۸
[47] بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمهی شعبان (۱۳۸۴/۰۶/۲۹)
[48] بیانات در دیدار جمعی از بسیجیان (۱۳۷۸/۰۹/۰۳)
[49] همان
[50] همان
[51] سوره مبارکه الأعراف، آیه ۱۵۷
[52] بیانات در دیدار جمعی از بسیجیان (۱۳۷۸/۰۹/۰۳)
[53] همان
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
