شهروندان برای حفاظت از خود، اعضای خانواده، دوستان و اموالشان باید با ویژگیهای آتشسوزی آشنا باشند. آتش به سرعت گسترش مییابد و معمولاً فرصتی برای جمعآوری اشیای با ارزش یا حتی تماس تلفنی باقی نمیگذارد.
آتشسوزی میتواند در عرض تنها دو دقیقه جان انسان را به خطر بیندازد و در مدت پنج دقیقه، یک ساختمان مسکونی کاملاً در میان شعلهها محاصره شود. گرما و دود ناشی از آتشسوزی اغلب بسیار خطرناک تر از خود شعلهها هستند. استنشاق هوای بسیار گرم میتواند به ریهها آسیب جدی برساند.
آتشسوزی گازهای سمی تولید میکند که میتواند موجب گیجی یا خواب آلودگی در افراد شود. در برخی موارد، به جای فرار از موقعیت، فرد در خواب عمیق فرو میرود .خفگی مهم ترین علت مرگ و میر ناشی از آتشسوزی محسوب میشود و در مقایسه با سوختگی، دو تا سه برابر تلفات بیشتری دارد.
اقدامات پیشگیرانه قبل از آتشسوزی
نصب و نگهداری آشکارساز دود:
- در هر طبقه از ساختمان محل سکونت یا کار، یک آشکارساز دود نصب کنید. نصب آن در خارج از اتاقخوابها، روی سقف (یا ۱۰ تا ۲۵ سانتیمتر پایینتر از سقف)، در بالای راهپلهها و در مجاورت آشپزخانه (نه داخل آن) توصیه میشود.
- عملکرد این آشکارسازها را ماهانه آزمایش و آنها را تمیز کنید.
- باتری آنها سالیانه تعویض و کل دستگاه هر ۱۰ سال یکبار جایگزین شود.
برنامهریزی و تمرین فرار:
- راههای خروج از ساختمان را با تمام اعضای خانواده بررسی و از تمام اتاقها روش خروج اضطراری را تمرین کنید.
- اطمینان حاصل کنید که پنجرهها میخکوبی یا رنگکاری نشده باشند و به راحتی باز شوند.
- چارچوب پنجرهها باید دارای حفاظ ایمنی قابل بازشدن از داخل باشند.
- برای ساختمانهای چندطبقه، نردبان فرار مناسب تهیه کنید.
مدیریت محیط و مواد قابل اشتعال:
- انبارها را به طور مرتب پاکسازی کرده و از تجمع زبالههایی مانند روزنامه و مجلات قدیمی جلوگیری کنید.
- از استفاده مایعات قابل اشتعال (بنزین، نفت، گازوئیل) در فضای داخلی خانه خودداری کنید. این مواد باید در ظروف مخصوص و در مکان مناسب نگهداری شوند.
- پارچههای آغشته به مواد اشتعالزا را بلافاصله دور بریزید.
- دودکشها را عایقکاری کنید و مطمئن شوید حداقل یک متر از سقف بلندتر هستند. از آویزان کردن هر چیزی در اطراف دودکش خودداری کنید.
رعایت احتیاط در استفاده از منابع گرما:
- از چراغهای نفتی استاندارد استفاده کنید و آنها را فقط در فضای بیرون پر از سوخت کنید.
- حداقل یک متر فاصله بین منابع گرما (مانند چراغ و بخاری) و مواد اشتعالپذیر حفظ شود.
- تنها از سوخت توصیهشده توسط سازنده برای دستگاههای گرمایشی استفاده کنید.
- خاکسترها را در ظروف فلزی و در فضای باز، دور از ساختمان، نگهداری کنید.
- شعلههای باز را از دیوارها، مبلمان، پرده و سایر مواد اشتعالپذیر دور نگه دارید.
- در جلوی اجاقگاز از صفحه محافظ استفاده کنید.
- دستگاههای گرمایشی را سالانه توسط فرد متخصص بازرسی کنید.
پیشگیری از آتشسوزی ناشی از بیاحتیاطی:
- کبریت و فندک را در جای بلند و دور از دسترس کودکان قرار دهید.
- از کشیدن سیگار در رختخواب، در حالت خوابآلودگی یا تحت تأثیر دارو خودداری کنید. از زیرسیگاریهای بزرگ و ضدحریق استفاده کرده و ته سیگار را قبل از دور ریختن کاملاً با آب خاموش کنید.
گازهای حاصل از حریق
در صورت وقوع آتشسوزی و سوختن مواد، بسته به نوع آن ها، محصولات خطرناکی تولید میشود که این محصولات را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد: شعله، گرما، دود و گازهای سمی. افرادی که در محل حریق گرفتار شوند یا آتشنشانانی که بدون تجهیزات تنفسی مناسب وارد عملیات شوند، در تماس با این گازها دچار علائمی مانند کاهش بینایی، ضعف فیزیکی، اختلال در هماهنگی عضلات، از دست دادن جهتیابی، وحشت و در نهایت اختلال در قدرت قضاوت خواهند شد. این عوامل دست به دست هم داده، فرار به موقع از محل حادثه را به تأخیر انداخته یا غیرممکن میسازند.بر اساس گزارش مؤسسه ملی پیشگیری و کنترل حریق (NFPA 53)، قربانیان عمدتاً در اثر استنشاق محصولات احتراق جان خود را از دست میدهند؛ به طوری که حتی ۴۲ درصد از افرادی که زنده به بیمارستان میرسند، بر اثر آسیبهای ناشی از این استنشاق، تلف میشوند.
مهمترین عامل خسارت جانی غیرقابل جبران در آتشسوزیها، گازهای حاصل از احتراق هستند. اگرچه تنوع این گازها بسیار زیاد است، اما به طور کلی میتوان آن ها را در دو گروه اصلی دسته بندی کرد:
گازهای خفهکننده و مخدر
گازهای تحریککننده
در سمشناسی آتش، مواد «مخدر» به موادی اطلاق میشود که سیستم عصبی مرکزی را مختل کرده و میتوانند منجر به بیهوشی و در نهایت مرگ شوند. اثرات مواد خفه کننده و مخدر به میزان تجمع آن ها در بدن بستگی دارد؛ یعنی هم غلظت ماده و هم مدت تماس با آن در شدت مسمومیت نقش دارند و با افزایش «دوز» (حاصل ضرب غلظت در زمان)، اثرات آن ها تشدید میشود. در مقابل، اثرات مواد «محرک» عمدتاً به غلظت آن ها وابسته است و طولانیتر شدن زمان تماس، لزوماً موجب تشدید عوارض نمیشود.
تحریک چشمها یک واکنش سریع است که به غلظت مواد محرک بستگی دارد و میتواند مانع فرار مصدوم از محل آتشسوزی شود. در این حالت، انتهای اعصاب شبکیه تحریک شده و احساس درد، موجب بسته شدن غیرارادی چشمها و اشک ریزی میشود. مواد محرک قویتر حتی میتوانند به چشم آسیب دائمی وارد کنند. مصدوم ممکن است برای تسکین درد، چشمهایش را ببندد، اما همین عمل نیز فرار او را غیرممکن میکند.
همچنین، هنگامی که مواد محرک موجود در هوا وارد دستگاه تنفسی فوقانی شوند، اعصاب این ناحیه را تحریک کرده و موجب احساس سوزش در بینی، دهان و گلو همراه با افزایش ترشحات میشوند. این تحریک به دستگاه تنفسی تحتانی نیز سرایت کرده و باعث انقباض نایژهها (برونشها) و سرفه میشود. آسیبها و التهابهای بافت ریه و مرگ، اغلب پس از تماس با غلظتهای بالا و معمولاً بین ۶ تا ۴۸ ساعت بعد رخ میدهد. علاوه بر این، به نظر میرسد تحریک بافت ریه، حساسیت آن را در برابر عفونتهای باکتریایی افزایش میدهد. برخلاف دستگاه تنفسی فوقانی، اثرات تحریکی در ریهها علاوه بر غلظت، به مدت زمان تماس نیز وابسته است.
گازهای اصلی و اثرات ترکیبی در آتشسوزی
فهرست گازهای خطرناک منتشرشده در آتشسوزی و اثرات آنها به شرح زیر است:
- اسیدهای هالوژنه مانند( HCl, HBr)
- آمونیاک (NH₃)
- فسژن (COCl₂)
- اکسیدهای کربن (CO, CO₂)
- سیانید هیدروژن (HCN)
- دیاکسید گوگرد (SO₂)
- سولفید هیدروژن (H₂S)
- اکسیدهای نیتروژن (NOₓ)
اگرچه هر یک از این گازها اثرات فیزیولوژیکی متفاوتی ایجاد میکنند، اما هنگامی که به صورت مخلوط حضور دارند، اثرات آنها میتواند تجمعی و سینرژیستیک (همافزایی) باشد. به این معنی که اثر ترکیبی آنها میتواند از مجموع اثرات جداگانه هر گاز خطرناکتر باشد.
نمونههای کلیدی از اثرات ترکیبی:
منواکسید کربن (CO) و سیانید هیدروژن (HCN)
- این دو گاز اثر همافزایی قوی دارند. هر دو در سطح سلولی باعث مختل کردن تنفس سلولی میشوند. برای ارزیابی دقیق خطر، منطقی است که غلظت مؤثر آنها با هم جمعزده شود.
منواکسید کربن (CO) و هیدروژن کلراید (HCl)
- مطالعات سمشناسی نشان میدهد حضور هیدروژن کلراید، مسمومیت با منواکسید کربن را بهطور قابل توجهی تشدید میکند و شرایط را بسیار خطرناکتر میسازد.
هیدروژن کلراید (HCl) و سیانید هیدروژن (HCN)
- اثرات این دو گاز نیز بر یکدیگر افزوده میشود، بهویژه در ایجاد مرگ. ترکیب این گازها میتواند حتی در غلظتهای پایینتر و اغلب با تأخیر چندروزه منجر به فوت شود.
نقش دیاکسید کربن (CO₂)
- اگرچه دیاکسید کربن بهخودیخود سمیت کمی دارد، اما یک عامل تشدیدکننده مهم محسوب میشود.
- این گاز با تحریک مرکز تنفس، باعث افزایش عمق و سرعت تنفس میشود. این پدیده منجر به استنشاق حجم بیشتری از گازهای سمی دیگر (مانند منواکسید کربن) توسط فرد میگردد.
- همچنین به نظر میرسد مرگومیر ناشی از منواکسید کربن در حضور دیاکسید کربن افزایش مییابد. یک مکانیسم احتمالی، ترکیب اثر «اسیدوز تنفسی» ناشی از CO₂ و «اسیدوز متابولیک» ناشی از CO در بدن است که وضعیت اسیدی خون را به شدت افزایش داده و مرگبار است.
نتیجهگیری:
در ارزیابی خطرات یک آتشسوزی، نباید گازها را به صورت جداگانه در نظر گرفت .تعامل و همافزایی بین گازهای سمی میتواند حتی در غلظتهای به ظاهر کم، بسیار کشنده باشد و اثرات آنی یا تأخیری داشته باشد.
راهنمای اقدامات ضروری هنگام وقوع آتشسوزی
درخواست کمک فوری
- به محض مشاهده آتشسوزی، بلافاصله و بدون معطلی با شمارههای( ۱۲۵ ) آتشنشانی و (۱۱۵ (اورژانس تماس بگیرید.
-
تخلیه سریع و ایمن - بلافاصله تمامی افراد حاضر در ساختمان را به سرعت به فضای باز و دور از ساختمان هدایت کنید.
محافظت از دستگاه تنفس
- در صورت ضرورت برای ورود به محیط در حال سوختن، حتماً از ماسک تنفسی استاندارد استفاده کنید. در صورت عدم دسترسی، دهان و بینی خود را با یک دستمال مرطوب بپوشانید.
استفاده صحیح از کپسول آتشنشانی
- در صورت داشتن کپسول آتشنشانی و تنها در شرایطی که خطری شما را تهدید نمیکند، با رعایت کامل احتیاط، برای خاموش کردن آتش در مراحل اولیه اقدام کنید.
-
پرهیز از استفاده نادرست از آب - هرگز برای خاموش کردن آتشسوزیهای نفتی یا الکتریکی از آب استفاده نکنید.
روشهای جایگزین برای خاموش کردن آتش
- در صورت دسترسی، از شن، خاک، نمک یا پتوی نمدار برای پوشاندن و «خفه کردن» آتش استفاده نمایید.
اقدامات حیاتی در صورت گیرافتادن در آتش
- خود را به یک اتاق سالم (که آتش به آن سرایت نکرده) و دارای پنجره برسانید.
- در را ببندید و لایههای زیر آن را با پارچه یا پتوی مرطوب مسدود کنید تا از نفوذ دود جلوگیری شود.
- از طریق پنجره با ایجاد سر و صدا یا تکان دادن پارچههای رنگی، توجه دیگران را برای کمک جلب کنید.
ارزیابی ایمنی مسیرهای فرار
- قبل از باز کردن هر در، ابتدا پشت آن را با پشت دست لمس کنید .اگر داغ بود، از آن راه فرار نکنید و از مسیرهای جایگزین استفاده کنید.
قطع جریان هوا به سوی آتش
- کلیه سیستمهای تهویه و کولر ساختمان را خاموش کنید تا از رسیدن اکسیژن بیشتر به آتش و شدت گرفتن آن جلوگیری شود.
-
دور کردن لباسهای اشتعالپذیر - در صورت گیرافتادن در آتش، هرگونه لباس از جنس پلاستیک یا الیاف مصنوعی را از خود دور کنید.
خاموش کردن آتش لباس
- اگر لباستان آتش گرفت، نایستید و ندوید. بلافاصله بر زمین دراز بکشید، صورت خود را بپوشانید و با غلت زدن آتش را خاموش کنید.
حرکت هوشمندانه در محیط پر از دود
- از آنجایی که دود و گرما به سمت بالا حرکت میکنند، نزدیک به زمین (به صورت سینهخیز) حرکت کنید تا هم هوای بهتری برای تنفس داشته باشید و هم دید بهتری داشته باشید.
جمعبندی ایمنی در برابر آتشسوزی
رعایت اصول ایمنی در برابر آتشسوزی، یکی از مهمترین اقدامات برای حفاظت از جان و مال محسوب میشود. همانطور که گفته میشود، «پیشگیری بهتر از درمان است» - این جمله در مورد آتشسوزی نیز مصداق کامل دارد.
اقدامات کلیدی برای پیشگیری و مقابله:
- نصب و نگهداری سیستمهای هشداردهنده دود اولین گام مؤثر در پیشگیری است. این حسگرها میتوانند در لحظات اولیه بروز حریق، شما را مطلع کنند.
- نصب و نگهداری منظم کپسولهای آتشنشانی در مکانهای قابل دسترس امری حیاتی است.
- آموزش تمامی اعضای خانواده و کارکنان برای استفاده صحیح از تجهیزات اطفای حریق ضروری است.
عوامل خطرزای اصلی:
- سیمکشیهای غیراستاندارد
- وسایل گرمایشی معیوب
- پریزهای برق خراب
- بیاحتیاطی در استفاده از وسایل گرمایشی و آشپزخانه
آموزش و فرهنگسازی:
- آموزش اصول ایمنی به کودکان
- تمرین خروج اضطراری در خانه و محل کار
- افزایش مسئولیتپذیری فردی در زمینه ایمنی
نکته پایانی:
به خاطر داشته باشید که کوچکترین بیاحتیاطی میتواند به فاجعهای بزرگ منجر شود. به جای اعتماد به شانس، از امروز برای ایجاد محیطی ایمن گام بردارید .ایمنی در برابر آتشسوزی تنها با مشارکت همگانی، آموزش هدفمند و مسئولیتپذیری فردی تحقق مییابد.فرهنگ پیشگیری، سنگبنای اصلی برای ساختن جامعهای ایمن و آگاه است.
