مقدمه :
بررسی جایگاه بانوان برجسته در ادیان آسمانی، همواره از موضوعات عمیق و قابل تأمل در مطالعات دینی تطبیقی بوده است. در این میان، مقایسه مقام و فضیلت دو بانوی بزرگ اسلام و مسیحیت، یعنی حضرت فاطمه زهرا (س) و حضرت مریم (س)، از اهمیت ویژهای برخوردار است.
قرآن کریم هر دو بانوی بزرگوار را میستاید و برای هر یک مقامات رفیعی را برمیشمارد. آیۀ شریفۀ «وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى نِساءِ الْعالَمِینَ» به ظاهر دلالت بر برتری حضرت مریم (س) بر همۀ زنان جهان دارد.
این پرسش اساسی مطرح میگردد که با وجود این آیۀ شریفه، چگونه میتوان به فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س) بر حضرت مریم (س) قائل شد؟
پاسخ به این پرسش، نیازمند بررسی جامع و همهجانبه در منابع معتبر اسلامی است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با اتکا به دادههای قرآنی و روایی، در صدد تبیین این مسئله است.
در این راستا، مفاهیم کلیدی همچون «اصطفاء» و «عالمین» در آیات قرآن مورد تحلیل قرار میگیرد. همچنین، روایات متعددی که از طریق فرق اسلامی وارد شدهاند، دستهبندی و بررسی میشوند.
این روایات شامل احادیثی در باب پیوند وجودی حضرت زهرا (س) با پیامبر (ص)، تصریح به سیادت ایشان بر زنان جهان، و نیز کرامات و مقامات علمی و عبادی هر یک از این دو بانوی بزرگوار است.علاوه بر استنادات نقلی، دیدگاههای علمای مذاهب مختلف اسلامی نیز به عنوان شاهدی بر این مدعا ارائه خواهد شد.
این پژوهش در نهایت در پی آن است تا با ارائه تحلیلی منسجم و مستند، نشان دهد که چگونه فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س) به عنوان «سیدة نساء العالمین من الأولین و الآخرین» با آیات قرآن و سنت قطعی پیامبر (ص) نه تنها تعارضی ندارد، بلکه به صورت آشکار به آن تصریح شده است.
بررسی تطبیقی فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س) و حضرت مریم (س) در قرآن و حدیث
1.اصلیترین مستند قرآنی در زمینه فضیلت حضرت مریم
آیه شریفه «وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى نِساءِ الْعالَمِینَ» [1] به عنوان اصلیترین مستند قرآنی در زمینه فضیلت حضرت مریم (س) مطرح شده است.در این آیه، خداوند خطاب به حضرت مریم میفرماید: «و [یاد کن] هنگامی که فرشتگان به مریم گفتند: ای مریم، خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهانیان برتری داده است».
1-1. بررسی معناشناختی واژه اصطفاء
واژه «اصطفاء» که دو بار در این آیه تکرار شده، از ریشه «ص-f-w» به معنای گزینش و انتخاب کردن است. در کاربرد اول، این واژه به صورت مطلق و بدون قید به کار رفته که بیانگر انتخاب حضرت مریم برای مقام و موقعیتی خاص است. بر اساس روایات متعددی که در تفاسیر شیعه آمده، این انتخاب میتواند ناظر بر صلاحیت ایشان برای مادر یکی از پیامبران بزرگ باشد [2].
1-2. تفاوت دو کاربرد اصطفاء در آیه
کاربرد اول اصطفاء به صورت مطلق («اصطفاک») بیانگر انتخاب کلی است، در حالی که کاربرد دوم با قید («على نساء العالمین») بیانگر برتری نسبی است. این تفاوت در ساختار نحوی آیه نشان میدهد که برگزیدن حضرت مریم در دو مرحله صورت گرفته: ابتدا انتخاب برای مقامی خاص و سپس برتری دادن بر زنان عصر خود.
2.محدودیت دایره شمول «العالمین»
2-1. شواهد قرآنی بر محدودیت معناییدر آیات متعددی از قرآن، واژه «العالمین» به معنی مردم عصر خاصی به کار رفته است. برای نمونه، در آیه «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعالَمِینَ» [3.
خداوند به بنی اسرائیل میفرماید: «ای بنی اسرائیل، نعمت مرا که بر شما ارزانی داشتم به یاد آورید و [به یاد آورید] که شما را بر جهانیان برتری دادم». اگر «العالمین» در این آیه به تمام اعصار اطلاق شود، مستلزم برتری بنی اسرائیل بر امت پیامبر اسلام خواهد بود، در حالی که آیات دیگر قرآن این معنا را رد میکنند.
2-2. ادله برتری امت اسلامی
آیات متعددی از قرآن بر برتری امت اسلامی دلالت دارند، از جمله آیه «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ» [4] که میفرماید: «شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شدهاید». همچنین آیه «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً» [5] که میفرماید: «و این چنین شما را امتی میانه قرار دادیم». این آیات نشان میدهند که برتری بنی اسرائیل تنها مربوط به عصر خودشان بوده است [6].
3. تحلیل وجوه برتری حضرت مریم
3-1. ویژگیهای منحصر به فرد حضرت مریمقرآن در آیات متعددی به ویژگیهای حضرت مریم اشاره کرده است. در آیه «إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ» [7]، خداوند به ولادت حضرت عیسی بدون پدر اشاره میکند. همچنین در آیه «وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا» [8] بر پاکدامنی ایشان تأکید میشود.
3-2. مقایسه با ویژگیهای حضرت زهرا (س)
در حالی که حضرت مریم دارای فضایل بزرگی است، اما این فضایل نافی فضایل حضرت زهرا (س) نیست. روایات متعددی از پیامبر اسلام (ص) نقل شده که حضرت زهرا (س) را برترین زنان جهان معرفی میکنند. از جمله در روایتی میفرماید: «فاطمة سیدة نساء العالمین» [9] که بیانگر برتری ایشان بر تمام زنان جهان از جمله حضرت مریم است.
4- تأیید قرآنی و روایی برتری حضرت زهرا(س)
4-1. عدم تعارض آیات قرآن با فضیلت حضرت زهرابا توجه به تحلیلهای ارائه شده، آیه اصطفاء حضرت مریم منافی فضیلت حضرت زهرا (س) نیست. محدودیت دایره شمول «العالمین» و همچنین خصوصی بودن وجه برتری حضرت مریم، این امکان را فراهم میکند که حضرت زهرا (س) به عنوان برترین زن در تمام اعصار شناخته شود [10].
4-2. تأیید روایی برتری حضرت زهرا
روایات متعددی از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده که بر فضیلت حضرت زهرا (س) بر تمام زنان جهان دلالت دارند. از جمله روایتی که پیامبر (ص) فرمود: «فاطمة بضعة منی» [11] و همچنین روایاتی که ایشان را سرور زنان اولین و آخرین معرفی میکنند [12].
برتری حضرت فاطمه زهرا (س) در روایات
روایات متعددی که بر برتری حضرت فاطمه زهرا (س) دلالت دارند، از طریق منابع شیعه و اهل سنت به دست ما رسیده است. این روایات را میتوان به دستههای مختلفی تقسیم نمود که در این بخش به تفصیل مورد بررسی قرار میگیرند.
5- بررسی روایات دسته اول: روایات دال بر فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س)
5-1. روایات پیوند وجودی با پیامبر (ص)این دسته از روایات، از طریق شیعه و سنی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده و بر پیوند ویژه حضرت فاطمه (س) با ایشان تأکید میکنند. این احادیث، جایگاه رفیع حضرت زهرا (س) را به عنوان پارۀ تن پیامبر، نور چشم و ثمرۀ قلب ایشان معرفی میکنند [13].
در یکی از این روایات، پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: «إن اللّه یغضب لغضب فاطمة و یرضى لرضاها» [14]. این حدیث شریف به وضوح بر عصمت حضرت فاطمه (س) دلالت دارد و حجیت گفتار، رفتار و تقریر ایشان را ثابت میکند.
5-2. تحلیل روایت ابی اسحاق ثعلبی از مجاهد
در کتاب ابی اسحاق ثعلبی از مجاهد نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) در حالی که دست حضرت فاطمه (س) را گرفته بودند، فرمودند: «من عرف هذه فقد عرفها و من لم یعرفها فهی فاطمة بنت محمّد، و هی بضعة منّی و هی قلبی الذی بین جنبیّ؛ فمن آذاها فقد آذانی و من آذانی فقد آذى اللّه...» [15].
این حدیث شریف دارای مضامین عمیقی است که حضرت فاطمه (س) را نه تنها پارۀ تن پیامبر، بلکه قلب ایشان معرفی میکند. در نقل دیگری از مجاهد آمده است: «هی قلبی و روحی الّتی بین جنبیّ» [16]. این تعبیر نشان میدهد که وجود حضرت زهرا (س) برای پیامبر (ص) همانند قلب و روح ایشان است.
5-3. تبیین مفاهیم کلیدی در روایات
در روایت دیگری، ابن ابی وقاص از پیامبر (ص) نقل میکند: «فاطمة بضعة منّی، من سرّها فقد سرّنی و من ساءها فقد ساءنی، فاطمة أعزّ الناس علىّ» [17].
این کلام نورانی بیان میکند که حضرت فاطمه (س) جزئی از وجود پیامبر (ص) است. روایت دیگر از امام علی (ع) نقل شده که پیامبر (ص) فرمودند: «یا علىّ! إنّ فاطمة بضعة منّی و هی نور عینی و ثمرة فؤادی؛ یسوؤنی ما ساءها و یسرّنی ما سرّها» [18].
5-4. استناد به منابع معتبر اهل سنت
در روایتی که در صحیح بخاری آمده، پیامبر (ص) میفرمایند: «فاطمة بضعة منّی؛ فمن أغضبها فقد أغضبنى» [19]. این روایت از منابع اهل سنت، وحدت وجودی بین پیامبر (ص) و حضرت فاطمه (س) را نشان میدهد. در روایت دیگری، جابر از پیامبر (ص) نقل میکند: «فمن آذاها فقد آذانی و من آذانی فقد آذى اللّه» [20].
5-5. تحلیل ادبی و معناشناختی روایات
در روایت دیگری از صحیح مسلم و حلیة الاولیاء ابونعیم نقل شده است: «إنّما فاطمة ابنتی بضعة منّی یریبنی ما أرابها و یؤذینی ما آذاها» [21].
در روایتی که در مستدرک حاکم و حلیة الاولیاء آمده، پیامبر (ص) میفرمایند: «إنّما فاطمة شجنة منّی؛ یقبضنی ما یقبضها و یبسطنی ما یبسطها» [22]. واژه «شجنة» به شاخهای اشاره دارد که به درخت پیچیده شده و جزئی از آن است.
5-6. تطبیق با آیات قرآن و نتیجهگیری روایت فوق
تعبیر پیامبر اکرم (ص) در این روایات، خواه «قلبی و روحی» و یا فقط «قلبی» باشد، در مقصود تفاوتی نمیکند، زیرا مقصود از قلب همان روح است که مدبر بدن میباشد. این تعبیر پیامبر (ص) در این روایت نظیر آیۀ شریفۀ «أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ» [23] میباشد که بر حضرت علی (ع) تطبیق شده است.
از این روایات استفاده میشود که پیامبری که از پیامبران گذشته افضل است، «نور چشم»، «پارۀ جان»، «ثمرۀ قلب»، «روح» و «قلب» او نیز افضل از آنان میباشد و به طریق اولی از حضرت مریم (س) نیز افضل خواهد بود [24].
6. بررسی روایات دسته دوم: تصریح به برتری حضرت فاطمه (س) بر همه زنان جهان
دسته دوم روایاتی هستند که به صراحت بر فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س) بر تمامی زنان جهان تأکید کردهاند و در برخی از آنها، افضل بودن ایشان از حضرت مریم (س) به طور مشخص مورد توجه قرار گرفته است.6-1. روایات صریح در بیان برتری مطلق
در اولین روایت از این دسته، پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: «الحسن والحسین خیر أهل الأرض بعدی و بعد أبیهما، و امّهما أفضل نساء أهل الأرض» [25].
این حدیث شریف به وضوح بر برتری حضرت فاطمه (س) بر تمام زنان جهان دلالت دارد، چرا که ایشان را به عنوان برترین زن روی زمین معرفی میکند.
در روایت دیگری، ابن عباس از پیامبر (ص) نقل میکند که آن حضرت فرمود: «ابنتی فاطمة سیدة نساء العالمین» [26]. تعبیر «سیدة نساء العالمین» بیانگر سیادت و سروری مطلق حضرت زهرا (س) بر تمام زنان جهان در همه اعصار است.
6-2. مقایسه صریح با حضرت مریم (س)
در روایت سوم که بخشی از آن در دسته اول نیز نقل شد، پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: «إنّها سیدة نساء العالمین». هنگامی که از ایشان سؤال شد: آیا فاطمه سیدۀ زنان عصر خودش است؟
پیامبر (ص) پاسخ دادند: «ذلک لمریم بنت عمران؛ فأمّا بنتی فاطمة فهی سیدة نساء العالمین من الأوّلین و الآخرین» [27]. این گفتگو به روشنی تفاوت جایگاه حضرت مریم (س) و حضرت فاطمه (س) را نشان میدهد. حضرت مریم (س) سیدۀ زنان عصر خود معرفی شده، در حالی که حضرت فاطمه (س) سیدۀ زنان همۀ اعصار از اولین تا آخرین است.
6-3. تحلیل تفاوت تعابیر قرآنی و روایی
تعبیر قرآن کریم در مورد حضرت مریم (س) «اصطفاء» است، در حالی که تعبیر پیامبر اکرم (ص) دربارۀ حضرت فاطمه (س) «سیدة» میباشد.
میان این دو تعبیر هیچ گونه تعارضی وجود ندارد، زیرا «اصطفاء» به معنای برگزیدگی است و از آن برتری مطلق فهمیده نمیشود، به ویژه آنکه با حرف «على» همراه شده است.
اما تعبیر «سیدة» تصریح در برتری مطلق دارد [28]. این تفاوت تعابیر به وضوح نشان میدهد که جایگاه حضرت فاطمه (س) برتر از جایگاه حضرت مریم (س) است.
6-4. روایات وصیت پیامبر (ص) و نظرات الهی
در کتاب خصال صدوق آمده است که پیامبر (ص) در وصیتی به امام علی (ع) فرمودند: «یا علىّ! إنّ اللّه تبارک و تعالى أشرف على الدّنیا فاختارنى منها على رجال العالمین؛ ثمّ اطلّع الثانیة فاختارک على رجال العالمین بعدى، ثمّ اطّلع الثالثة فاختار الأئمة من ولدک على رجال العالمین بعدک، ثمّ اطّلع الرابعة فاختار فاطمة على نساء العالمین» [29].
این روایت نشان میدهد که انتخاب حضرت فاطمه (س) به عنوان برترین زنان جهان، پس از انتخاب پیامبر (ص) و ائمه (ع) صورت گرفته و این گزینش الهی در چند مرحله انجام شده است.
6-5. مستندات روایی از منابع اهل سنت
در مسند ابی داود الطیالسی از عایشه نقل شده که پیامبر (ص) به حضرت فاطمه (س) فرمود: «یا فاطمة! اما ترضین أن تکونى سیدة نساء العالمین و سیدة نساء هذه الأمّة؟» [30].
همچنین در فتح الباری شرح صحیح بخاری آمده است: «و للحاکم من حدیث حذیفة إنّ رسول اللّه صلى الله علیه و آله أتاه ملک فبشّره أنّ فاطمة سیدة نساء العالمین» [31].
در مستدرک حاکم نیشابوری نیز روایتی از عایشه نقل شده که پیامبر (ص) در بستر بیماری به حضرت فاطمه (س) فرمود: «یا فاطمة! أ لاَترضین أن تکونى سیدة نساء العالمین و سیدة نساء هذه الاُمّة و سیّدة نساء المؤمنین؟» [32]. حاکم نیشابوری در ادامه مینویسد: «هذا اسناد صحیح و لم یخرجاه هکذا» که نشان از صحت سند این روایت دارد.
6-6. جمعبندی نهایی و نتیجهگیری
با توجه به روایات متعدد و مستند از طریق شیعه و اهل سنت که همگی بر فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س) بر تمام زنان جهان تصریح دارند، میتوان به این نتیجه رسید که ایشان برترین زن در همۀ اعصار هستند.
این برتری هم در مقام سیادت و سروری است و هم در مقام معنوی و اخروی. روایاتی که به صراحت حضرت فاطمه (س) را بر حضرت مریم (س) برتر میدانند، نشان میدهد که جایگاه ایشان در منظومۀ اسلامی، جایگاهی بینظیر و ممتاز است.
7- بررسی روایات دسته سوم: سیادت حضرت زهرا (س) بر زنان بهشت
دسته سوم از روایات، آن دسته از احادیث هستند که به صراحت بر سیادت و سروری حضرت فاطمه زهرا (س) بر زنان بهشت تأکید کردهاند. این روایات به وضوح دلالت بر فضیلت ایشان بر حضرت مریم (س) دارند.7-1. روایت امام صادق (ع) در تفسیر حدیث نبوی
حسن بن زیاد عطار میگوید: به امام صادق (ع) گفتم: منظور رسول خدا (ص) از این جمله که "فاطمة سیدة نساء أهل الجنة" چیست؟
آیا مراد این است که ایشان سیدۀ زنان عصر خود در بهشت هستند؟ امام (ع) فرمودند: «سیدۀ زمان خود مربوط است به مریم، ولى فاطمه سیدۀ زنان اهل بهشت از أولین و آخرین مى باشد» [33].
این روایت به روشنی تفاوت جایگاه حضرت مریم (س) و حضرت فاطمه (س) را مشخص میکند. هنگامی که از امام (ع) دربارۀ حدیث "الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة" پرسیده شد، ایشان تأکید کردند: «هما واللّه سیدا شباب أهل الجنة من الأولین والآخرین» [33].
7-2. مستندات از کتب معتبر اهل سنت
علامه مجلسی در بحارالانوار مینویسد: بخاری و مسلم در دو کتاب صحیح خود، ابوالسعادات در کتاب "فضائل العشرة"، ابوبکر شیبه در کتاب "أمالی" و دیلمی در کتاب "فردوس" نقل کردهاند که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «فاطمة سیدة نساء أهل الجنة» [34].
همچنین ابونعیم در کتاب "حلیة الأولیاء" از جابر نقل میکند که پیامبر (ص) فرمودند: «فاطمة سیدة نساء یوم القیامة» [34]. این روایات نشان میدهد که سیادت حضرت زهرا (س) محدود به دنیا نیست، بلکه در روز قیامت و در بهشت نیز ادامه دارد.
7-3. روایت تاریخی بلاذری
در "تاریخ بلاذری" آمده است که پیامبر اکرم (ص) به حضرت فاطمه (س) فرمودند: «ألا ترضین أن تکونى سیدة نساء أهل الجنة؟ فتبسّمت» [35].
این روایت نشان میدهد که پیامبر (ص) به طور مستقیم این مقام را به حضرت زهرا (س) بشارت دادند و ایشان نیز با تبسم این بشارت را پذیرفتند. این تبسم میتواند نشانۀ رضایت و پذیرش این مقام بزرگ از سوی ایشان باشد.
7-4. تحلیل دلالت روایات بر برتری حضرت زهرا (س)
روایات دسته سوم به خوبی نشان میدهند که سیادت حضرت فاطمه (س) تنها محدود به زنان دنیا نیست، بلکه شامل زنان بهشت نیز میشود.
این مقام، برترین مقامی است که یک زن میتواند به آن دست یابد. از آنجا که حضرت مریم (س) نیز از زنان بهشت است، سیادت حضرت فاطمه (س) بر زنان بهشت، به طور طبیعی شامل برتری ایشان بر حضرت مریم (س) نیز میشود.
7-5. جمعبندی روایات این بخش
با توجه به روایات متعدد و مستندی که از طریق شیعه و اهل سنت در این زمینه نقل شده است، میتوان به این نتیجه رسید که حضرت فاطمه زهرا (س) نه تنها در دنیا، بلکه در آخرت نیز برترین زن هستند. این مقام، نشان از جایگاه ویژه ایشان در نزد خداوند دارد و تأییدی بر فضیلت ایشان بر تمام زنان جهان، از جمله حضرت مریم (س) است.
8- برتری پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) و نتایج آن برای فضیلت حضرت زهرا (س)
دستۀ چهارم از ادلۀ فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س) بر حضرت مریم (س)، شامل روایاتی است که بر برتری مطلق پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت معصوم ایشان بر همۀ مخلوقات دلالت دارند. این اصل کلی، پایه و اساس درک جایگاه رفیع حضرت زهرا (س) است.8-1. اصل برتری مطلق پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)
در منابع معتبر شیعی، به ویژه کتاب شریف «بحارالأنوار»، روایات متعددی وجود دارد که دلالت بر برتری پیامبر اسلام (ص) و خاندان پاکش بر تمامی مخلوقات خداوند دارد [36].
این روایات نشان میدهند که مقام و موقعیت اهل بیت (ع) در منظومۀ هستی، مقامی بینظیر و ممتاز است. بر اساس این اصل، هنگامی که ثابت شود حضرت فاطمه (س) جزئی از این خاندان است و از مقام و منزلت ویژهای در میان ایشان برخوردار است، به طور طبیعی برتری ایشان بر دیگران، از جمله حضرت مریم (س) ثابت میشود.
8-2. مصحف فاطمه (س) و مقام علمی بینظیر
کلینی در کتاب «کافی» روایات متعددی نقل کرده که بر اساس آنها، پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، فرشته وحی (جبرئیل) بر حضرت فاطمه (س) نازل میشد و او را از رویدادهای آینده تا روز قیامت آگاه میساخت [37].
این مطالب توسط امیرالمؤمنین (ع) نوشته و به صورت «مصحف فاطمه (س)» تدوین گردید. این مصحف شریف که حوادث آینده جهان را در بر دارد، نزد امام هر عصر نگهداری میشود [38].
این مقام والای علمی و ارتباط مستقیم با عالم غیب، نشان از جایگاه بینظیر حضرت زهرا (س) دارد و اینکه ایشان منبع و مصدر بسیاری از علوم ائمه (ع) بودهاند.
8-3. ولایت اهل بیت (ع) بر پیامبران
در کتاب «بصائر الدرجات» روایتی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که نشان میدهد ایشان و اهل بیتش بر پیامبران پیشین ولایت دارند [39]. این ولایت، خود دلیل محکمی بر برتری رتبۀ آنان است.
وقتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) بر پیامبران ولایت دارند، به طریق اولی بر دیگران نیز برتری دارند. از این رو، حضرت فاطمه (س) که یکی از ارکان این خاندان است، به طور قطع بر حضرت مریم (س) برتری دارد.
8-4. بیهمتایی در خلقت و کفو نبودن دیگران
امام صادق (ع) در روایتی ژرف فرمودهاند: «اگر خداوند متعال، امیرالمؤمنین (ع) را نیافریده بود، برای فاطمه (س) از (زمان) آدم (ع) و هر که پس از اوست، کفو و همانندی وجود نمیداشت» [40].
این بیان گهربار به روشنی بر بینظیر بودن مقام حضرت زهرا (س) در تمام ادوار تاریخ بشریت دلالت میکند. وقتی برای ایشان در همۀ تاریخ بشریت همتایی جز امام علی (ع) وجود ندارد، به طور طبیعی بر حضرت مریم (س) نیز برتری مییابد.
8-5. گواهی علمای اهل سنت بر برتری حضرت زهرا (س)
شمار زیادی از علمای بزرگ اهل سنت نیز در کتابهای خود به برتری حضرت فاطمه زهرا (س) بر حضرت مریم (س) تصریح کردهاند. علامه سید شرف الدین در کتاب «النص والاجتهاد» به نقل از عدۀ ای از محققین اهل سنت میپردازد که به این فضیلت اعتراف کردهاند [41].
از جمله این علما میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1. علامه نبهانی در کتاب «الشرف المؤبد» [42]
2. جلال الدین سیوطی از بزرگان علم تفسیر [43]
3.زرکشی از علمای برجستۀ اهل سنت [44]
4.تقى المقریزى مورخ مشهور [45]
5.سید احمد زینى دحلان مفتى شافعى در کتاب سیرۀ نبوى [46]
8-6. تصریحات صریح در کتب اهل سنت
علاوه بر علمای فوق، کتابهای معتبر دیگری از اهل سنت نیز به صراحت به این برتری اشاره کردهاند:
1.شبلنجی در «نورالابصار» مینویسد: «فاطمة الزهراء أفضل من مریم بنت عمران» [47]
1.کحلانی در «سبل السلام»: ایشان را «سیّدة نساء العالمین» معرفی میکند [48]
2. آلوسی در تفسیر «روح المعانی»: معتقد است فاطمۀ بتول بر تمام زنان گذشته و آینده برتری دارد [49]
8-7. سایر منابع معتبر اهل سنت
کتابهای معتبر دیگری از اهل سنت نیز به این فضیلت اشاره دارند، از جمله:
1.«حلیة الاولیاء» اثر ابونعیم اصفهانی [50]
2. «ذخائر العقبى» [51]
3. «تاریخ الاسلام» نوشته ذهبی [52]
پس ثابت میشود که حضرت فاطمه زهرا (س) نه تنها بر حضرت مریم (س) برتری دارد، بلکه طبق فرمایش پیامبر (ص) و ائمه (ع) و اعتراف مورخان و محدثان فرقههای مختلف اسلامی، سرور زنان همه جهان از اولین تا آخرین است.
9- کرامات و تصرف تکوینی حضرت زهرا (س) در مقایسه با حضرت مریم (س)
بررسی کرامات و تصرفات تکوینی هر دو بانوی بزرگوار، گواه روشنی بر مقام والای ایشان نزد پروردگار است. اگرچه هر دو دارای معجزات و کراماتی هستند، اما بررسی دقیق این موارد، برتری مقام حضرت زهرا (س) را آشکار میسازد.9-1. کرامات حضرت مریم (س) در قرآن کریم
خداوند متعال در سوره مریم، آیه 25 میفرماید: «وَ هُزِّی اِلَیکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَیکِ رُطَبا جَنِیّا» [53]. این آیه شریفه به معجزهای اشاره دارد که در هنگام زایمان حضرت مریم (س) رخ داد.
هنگامی که ایشان از درد زایمان به کنار تنۀ نخل خشکیدهای پناه آورد، خداوند به او فرمان داد که تنۀ نخل را تکان دهد تا رطب تازه بر او فرو ریزد. این کرامت، نشان از عنایت ویژه الهی به حضرت مریم (س) دارد و در اوقات خاصی به ایشان عطا شده است.
9-2. کرامات و معجزات حضرت زهرا (س)
حضرت فاطمه زهرا (س) نیز دارای کرامات متعدد و شگفتانگیزی بودند که نشان از تصرف تکوینی ایشان دارد. از جمله این کرامات میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
* چرخش سنگ آسیاب به صورت معجزهآسا [54]
* جنباندن گهواره بدون دخالت دست انسانی [55]
* آماده شدن غذا به صورت غیرطبیعی [56]
این کرامات، تنها نمونههایی از معجزات متعدد ایشان هستند که در منابع معتبر روایی نقل شدهاند.
9-3. تحلیل روایت چرخش سنگ آسیاب
اباذر نقل میکند: «رسول خدا مرا فرستاد تا علی (ع) را خدمت ایشان دعوت کنم. چون به خانه علی (ع) رفتم و صدا زدم، کسی جواب مرا نداد. اما دیدم سنگ آسیاب خود به خود میچرخد و گندم را آرد مینماید و هیچ کس نیز در کنار آن نیست.
پس بازگشتم و خدمت رسول الله (ص) عرض کردم: چیزی دیدم که نمیفهمم! من در شگفتم که سنگ آسیاب در خانه علی (ع) میچرخد و هیچ کس نیز با آن نبود تا بچرخاند.
پیامبر (ص) فرمود: هر آینه خداوند قلب دختر مرا پر از یقین و وجودش را پر از ایمان نموده است و خداوند از ضعف او خبر دارد؛ لذا به او کمک میکند و کفایت کارهایش را مینماید. آیا تو نمیدانی که خداوند فرشتگانی دارد که کمک کار آل محمد (ص) هستند؟!» [57]
9-4. مقایسه کیفی کرامات دو بانوی بزرگوار
با بررسی دقیق کرامات هر دو بانوی بزرگوار، میتوان به نکات مهمی دست یافت:
1- کرامات حضرت مریم (س) در مواقع خاص و ضروری رخ داده است.کرامات حضرت زهرا (س) جنبۀ استمرار و تداوم داشته و در زندگی روزمره ایشان جاری بوده است.
2- کرامات حضرت زهرا (س) با تصریح پیامبر (ص) بر کمک فرشتگان الهی همراه است.این کرامات نشان از ارتباط مستمر و ویژه حضرت زهرا (س) با عالم غیب دارد.
9-5. نتیجهگیری این بخش
اگرچه هر دو بانوی بزرگوار دارای کرامات و معجزات هستند، اما تعدد، تنوع و استمرار کرامات حضرت زهرا (س) و همچنین تصریح پیامبر (ص) به کمک مستقیم فرشتگان الهی در انجام کارهای ایشان، نشان از مقام والاتر و جایگاه برتر ایشان دارد.
این کرامات نه تنها در مواقع ضروری، بلکه در زندگی روزمره ایشان جریان داشته و این خود گواهی بر عظمت مقام ایشان نزد پروردگار است.
10.مصائب و سختیها در زندگی حضرت مریم (س) و حضرت زهرا (س)
مصائب و سختیها در مسیر کمال، عامل مؤثری برای تقرب به خداوند متعال بوده و خداوند تمام اولیای خود را به مصائب و سختیهای خاصی مبتلا مینماید. امام صادق (ع) از قول امام علی (ع) فرمود: «إن أشدّ الناس بلاء النبیّون ثم الوصیّون ثم الأمثل فالأمثل...» [58].این حدیث شریف نشان میدهد که هرچه مقام و منزلت بندهای نزد خداوند بالاتر باشد، ابتلائات و سختیهای بیشتری در زندگی خود متحمل میشود.
10-1. مصائب و بلاهای حضرت مریم (س)
حضرت مریم (س) متحمل مصائب و بلاهای زیادی در زندگی شد. سختترین این مصائب عبارت بود از:
1- دوری از مادر و پدر در تمام دوران زندگی
2- خدمتگزاری بیتالمقدس از دوران کودکی
3- تهمت و سوء ظن مردم در عین پاکدامنی ذاتی
4- بارداری و زایمان در تنهایی و غربت کامل
5- نداشتن محل استراحت و غذا و پناه بردن به کنار درخت خرما
6- نگهداری کودک بدون پدر با وجود برخوردها و نگاههای بد مردم
این مصائب، هر کدام به تنهایی میتوانست برای آزمایش یک بنده کافی باشد، اما حضرت مریم (س) همگی را با صبر و استقامت تحمل نمود.
10-2. مصائب و سختیهای حضرت زهرا (س) در دوران کودکی
اما مصائب و سختیهای حضرت فاطمه زهرا (س) از دوران کودکی حد و حصری نداشت. ایشان حتی در بطن مادر، تنهایی و نگرانی و حزن مادر را درک مینمود [59].
هنگامی که چشم به دنیا گشود، از همان ابتدا شاهد اذیت و آزار پدر بزرگوارش توسط مشرکان بود [60]. این صحنههای رنجآور، از همان طفولیت بر روح و روان حضرت زهرا (س) تأثیر گذاشت.
10-3. تحمل سختیهای شعب ابی طالب و هجرت
چندی نگذشت که حضرت زهرا (س) خود را در کنار پدر در شعب ابی طالب یافت و متحمل سختیهای طاقتفرسای آن دوران شد. ایشان غم و رنج پدر را با خود تقسیم مینمود و در بیم و هراس همراه پدر از مکه هجرت کرد [61]. این هجرت پرخطر، خود نمونهای از مصائبی بود که حضرت زهرا (س) در راه اسلام متحمل شد.
10-4. مصائب دوران مدینه و جنگ احد
رنجهای پیامبر (ص) در مدینه به ویژه در جنگ احد [62] را حضرت زهرا (س) به عنوان نزدیکترین زن به پدر بر خود هموار نمود. ایشان در جنگ احد با حضور خود در میدان نبرد، به مداوای مجروحان پرداخت و زخمهای پدر را درمان کرد. این صحنهها تأثیر عمیقی بر روحیۀ حضرت زهرا (س) گذاشت.
10-5. مصیبت بزرگ رحلت پیامبر (ص) و شهادت محسن
اما نوبت به وفات پدر بزرگوارش رسید. وفات پیامبر (ص) با حزن، گریه و مصائب طاقتفرسا همراه بود. این مصیبت با رنجهای دیگری همچون قتل فرزندش محسن همراه شد و به آرزوی مرگ و شهادت آن بانو انجامید [63]. حضرت زهرا (س) پس از رحلت پدر، آنچنان مصائبی را متحمل شد که آرزوی شهادت میکرد.
10-6. مقایسۀ مصائب دو بانوی بزرگوار
با بررسی مصائب هر دو بانوی بزرگوار میتوان به این نتیجه رسید که:
1- مصائب حضرت مریم (س) بیشتر جنبۀ فردی و شخصی داشت. مصائب حضرت زهرا (س) علاوه بر جنبۀ فردی، دارای ابعاد اجتماعی و تاریخی گستردهتری بود
2. حضرت زهرا (س) علاوه بر تحمل مصائب شخصی، شاهد مصائب پیامبر (ص) و امت اسلامی نیز بود. مصیبت رحلت پیامبر (ص) و شهادت فرزندش، از جمله مصائب بینظیر در تاریخ بشریت است
10-7. نتیجهگیری این بخش
با توجه به احادیث معتبر و شواهد تاریخی، مصائب و سختیهای حضرت زهرا (س) از نظر کمّی و کیفی بر مصائب حضرت مریم (س) برتری دارد. این امر نشان از مقام والاتر و جایگاه برتر حضرت زهرا (س) نزد پروردگار متعال دارد، چرا که به فرمودۀ امام صادق (ع)، هرچه مقام بندهای بالاتر باشد، ابتلائات و مصائب بیشتری متحمل میشود.
11- دریافت غذای بهشتی: مقایسه کرامات حضرت مریم (س) و حضرت زهرا (س)
دریافت روزی و غذای بهشتی از جانب پروردگار، از کرامات ویژه اولیای الهی است که در مورد هر دو بانوی بزرگوار - حضرت مریم (س) و حضرت فاطمه زهرا (س) - ثبت شده است. بررسی این کرامات و شرایط وقوع آنها، گویای حقایق عمیقی در مورد مقام و منزلت این دو بانوی بزرگوار است.11-1. کرامت حضرت مریم (س) در دریافت غذای بهشتی
خداوند متعال در سورۀ آل عمران، آیۀ 37 میفرماید: «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیهَا زَکَرِیَّا المِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقا قَالَ یَا مَرْیَمُ أنّی لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّه ِ یَرزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ» [64].
این آیۀ شریفه به روشنی بیان میکند که هرگاه حضرت زکریا (ع) بر حضرت مریم (س) در محراب عبادت وارد میشد، نزد او روزی و غذای ویژهای مییافت.
هنگامی که از منشأ این روزی پرسید، حضرت مریم (س) پاسخ داد که این از جانب خداست که به هر کس بخواهد، بیحساب روزی میبخشد. این کرامت، نشان از عنایت ویژه الهی به حضرت مریم (س) دارد و در شرایط عبادت و خلوت با پروردگار به ایشان عطا میشده است.
11-2. کرامت حضرت زهرا (س) در دریافت غذای بهشتی
حضرت فاطمه زهرا (س) نیز در موارد متعددی غذاهای بهشتی دریافت نمود [65]. در روایات معتبر آمده است که در یکی از روزهای سخت زندگی، هنگامی که گرسنگی بر خاندان پیامبر (ص) فشار آورد، حضرت فاطمه (س) وضو گرفت و دست به دعا برداشت.
پس از خواندن دو رکعت نماز، از خداوند درخواست مائدهای از آسمان نمود. ناگهان ظرفی از غذا و طعام بهشتی نازل شد که بوی عطر آن، منزل امام علی (ع) را معطر ساخت [66].
11-3. تحلیل مشابهت و تفاوت در دریافت غذای بهشتی
امام علی (ع) هنگامی که این غذا را مشاهده نمود، پرسید: «انّی لک هذا؟» (این از کجاست؟). حضرت فاطمه (س) پاسخ داد: «هو من عند اللّه» (این از جانب خداست) [67].
این گفتگو شباهت قابل توجهی با گفتگوی حضرت زکریا و حضرت مریم (س) دارد. هنگامی که پیامبر اکرم (ص) از این ماجرا خبردار شد، فرمود: «حمد و ستایش خداوندی را که دختری به من عطا فرمود مانند حضرت مریم که هرگاه زکریای پیغمبر در محراب عبادت او حاضر میشد، پیش او خوردنی مییافت. میگفت: اینها از کجاست؟ مریم جواب میداد: از جانب خدا» [68].
11-4. تفاوت در شرایط و کیفیت دریافت کرامت
با بررسی دقیق این دو کرامت، میتوان به نکات مهمی دست یافت:
1- حضرت مریم (س) در حال عبادت و در محراب، غذای بهشتی دریافت میکرد. حضرت زهرا (س) در شرایط سخت زندگی و برای رفع گرسنگی خانواده، این کرامت را دریافت نمود
2- پاسخ هر دو بانوی بزرگوار به پرسش از منشأ غذا، یکسان و اشاره به خداوند بود. پیامبر (ص) به صراحت به شباهت این دو کرامت اشاره فرمودند
11-5. ابعاد مختلف کرامت حضرت زهرا (س)
این کرامت حضرت زهرا (س) ابعاد مختلفی دارد:
* نشان از مقام والای ایشان در نزد پروردگار
** بیانگر پاسخ خداوند به دعای مخلصانه بندهای پاک
*** نشانۀ عنایت ویژه خداوند به خاندان پیامبر (ص)
**** تأییدی بر جایگاه رفیع حضرت زهرا (س) در میان زنان جهان
11-6. نتیجهگیری این بخش
اگرچه هر دو بانوی بزرگوار از کرامت دریافت غذای بهشتی برخوردار بودند، اما شرایط و زمینههای وقوع این کرامات متفاوت است. حضرت زهرا (س) این کرامت را در شرایط سخت زندگی خانوادگی و برای رفع نیاز مادی خانواده دریافت نمود، که نشان از جنبۀ عملی و عینی کرامات ایشان دارد.
همچنین تصریح پیامبر (ص) به شباهت این کرامت با کرامت حضرت مریم (س)، خود تأییدی بر مقام والای حضرت زهرا (س) است.
12- عبادت و قنوت: مقایسه جنبههای مختلف عبادت حضرت مریم (س) و حضرت زهرا (س)
عبادت و بندگی خداوند متعال، از اصلیترین ویژگیهای اولیای الهی است. در این بخش، به بررسی مقایسهای عبادت و قنوت حضرت مریم (س) و حضرت فاطمه زهرا (س) میپردازیم.12-1. عبادت حضرت مریم (س) در آیات قرآن
خداوند متعال در سورۀ تحریم، آیۀ 12 میفرماید: «وَ کَانَتْ مِنَ القَانِتِینَ» [69]. همچنین در سورۀ آل عمران، آیۀ 43 آمده است: «یَا مَریَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ» [70].
این آیات شریفه به وضوح نشان میدهد که حضرت مریم (س) از جمله عابدان و قانتان بوده و همواره در طاعت و بندگی خداوند استمرار داشته است. ابن خلدون در تاریخ خود مینویسد: "مریم چنان در عبادت پای فشرد که به او مَثَل میزنند" [71].
12-2. عبادت حضرت زهرا (س) در روایات معتبر
امام حسن مجتبی (ع) در توصیف عبادت مادرشان میفرماید: «مادرم فاطمه (س) را دیدم که در شب جمعهای در محراب عبادت ایستاده بود و مرتب در حال رکوع و سجود بود تا سپیده صبح آشکار شد و میشنیدم که مردان و زنان مؤمن را دعا میفرمود...» [72]. این روایت، نشان از عبادت مستمر و شبزندهداری حضرت زهرا (س) دارد.
12-3. کیفیت و کمیت عبادت حضرت زهرا (س)
حسن بصری میگوید: "در این امت عابدتر از فاطمه زهرا (س) پیدا نمیشود، آن قدر در عبادت بر سرپا میایستادند تا پایشان ورم میکرد" [73]. ابن فهد حلی در کتاب خود آورده است که "صدیقه طاهره در نماز از ترس خدا نفس نفس میزد" [74]. این توصیفات، عمق و شدت عبادت حضرت زهرا (س) را به خوبی نشان میدهد.
12-4. عبادت در مهمترین لحظات زندگی
از همه گویاتر این که دغدغه حضرت زهرا (س) در شب عروسی، عبادت و قنوت پروردگار بود. امام علی (ع) میفرماید: "در شب عروسی فاطمه را نگران و گریان دیدم، پرسیدم: چرا ناراحتی!؟
حضرت زهرا (س) پاسخ داد: پیرامون حال و امر خویش فکر کردم که هنگام مرگ و سرازیر شدن به قبر چگونه خواهد بود. امروز از خانه پدر به خانه شما منتقل شدم و روزی دیگر از اینجا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. پس تو را به خدا سوگند بیا تا به نماز بایستیم و با هم در این شب خدا را عبادت کنیم" [75].
12-5. نزول آیات قرآن در شأن عبادت حضرت زهرا (س)
قیام، عبادت و قنوت فاطمه (س) به حدی بود که بنا به فرمایش رسول اکرم (ص)، آیۀ شریفۀ «الَّذِینَ یَذکُرُونَ اللّه َ قِیَاما وَ قُعُودا...» [76] در شأن ایشان نازل شد [77]. این آیۀ شریفه که در سورۀ آل عمران آمده، بیانگر آن است که مؤمنان واقعی در همه حالات به یاد خدا هستند.
12-6. تحلیل مقایسهای عبادت دو بانوی بزرگوار
با بررسی عبادت هر دو بانوی بزرگوار میتوان به این نتایج دست یافت:
1- هر دو در اوج عبادت و بندگی بودند
2- عبادت حضرت زهرا (س) همراه با آثار جسمانی مانند ورم کردن پاها بود
3- عبادت حضرت زهرا (س) در تمام لحظات زندگی، حتی در شب عروسی جریان داشت
4- عبادت حضرت زهرا (س) مورد تأیید خاص پیامبر (ص) قرار گرفت
12-7. نتیجهگیری این بخش
اگرچه هر دو بانوی بزرگوار در اوج عبادت و بندگی بودند، اما عبادت حضرت زهرا (س) از نظر کیفیت، کمیت و استمرار در همۀ لحظات زندگی، نشان از مقام والاتر ایشان دارد. نزول آیۀ قرآن در شأن عبادت ایشان و همچنین توصیفات دقیق از چگونگی عبادت حضرت زهرا (س)، گواهی بر برتری مقام عبادتی ایشان است.
تیجهگیری نهایی:
بررسی تطبیقی انجام شده در این مقاله، به وضوح نشان میدهد که فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س) بر حضرت مریم (س) دارای پشتوانهای استوار از دلایل قرآنی، روایی و تاریخی است.تحلیل آیۀ اصطفاء حضرت مریم (س) نشان داد که دایرۀ شمول «عالمین» در این آیه، محدود به عصر ایشان است و واژۀ «اصطفاء» نیز نافی برتری مطلق نیست. در مقابل، روایات متواتری از پیامبر اسلام (ص) - که در معتبرترین منابع شیعه و اهل سنت نقل شده - به صراحت حضرت زهرا (س) را «سیدة نساء العالمین» از اولین تا آخرین معرفی میکند.
افزون بر این، مقایسۀ کرامات، مقامات علمی، عبادات و نیز مصائب هر یک از این دو بانوی بزرگوار، گواه دیگری بر برتری مقام حضرت فاطمه (س) است.
ایشان نه تنها از نظر نسبی، دختر خاتم پیامبران است، بلکه از نظر معنوی و در مقام عمل و عبادت نیز به چنان جایگاهی دست یافت که رضایت و غضب او معیار رضایت و غضب الهی قرار گرفت. تصریح دهها عالم برجستۀ اهل سنت به این برتری، سند محکم دیگری بر این ادعاست.
بنابراین، میتوان با قاطعیت نتیجه گرفت که عنوان «سیدة نساء العالمین» به حق، شایستۀ حضرت فاطمه زهرا (س) است و جایگاه ایشان بر تمامی زنان جهان، از جمله حضرت مریم (س) - که خود از مقربان درگاه الهی است - برتری دارد.
پانویس:
[1] سوره آل عمران، آیه 42[2] تفسیر المیزان، ج3، ص245
[3] سوره بقره، آیه 47
[4] سوره آل عمران، آیه 110
[5] سوره بقره، آیه 143
[6] الدر المنثور، ج2، ص62
[7] سوره آل عمران، آیه 45
[8] سوره انبیاء، آیه 91
[9] بحار الأنوار، ج43، ص54
[10] دراسات فی ولایة الفقیه، ج2، ص226
[11] صحیح بخاری، ج4، ص210
[12] بحار الأنوار، ج43، ص65.
[13] بحارالأنوار، ج 43، باب 3
[14] بحارالأنوار، ج 43، باب 3، روایت 2
[15] بحارالأنوار، ج 43، ص 54
[16] بحارالأنوار، ج 43، ص 54
[17] بحارالأنوار، ج 43، ح 17
[18] بحارالأنوار، ج 43، ص 39
[19] بحارالأنوار، ج 43، ص 39
[20] بحارالأنوار، ج 43، ص 39
[21] بحارالأنوار، ج 43، ص 39
[22] بحارالأنوار، ج 43، ص 39
[23] سوره آل عمران، آیه 61
[24] بحارالأنوار، ج 43، ص 54.
[25] بحارالأنوار، ج 43، ص 20، باب 3، ح 5
[26] بحارالأنوار، ج 43، ح 13
[27] بحارالأنوار، ج 43، ص 24، ح 20
[28] بحارالأنوار، ج 43، ص 24
[29] بحارالأنوار، ج 43، ح 24
[30] مسند ابی داود، ص 197
[31] فتح الباری، ج 6، ص 340
[32] المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 156
[33] بحارالأنوار، ج 43، ص 21، باب 3، ح 10
[34] بحارالأنوار، ج 43، ص 36
[35] بحارالأنوار، ج 43، ص 37
[36] بحارالأنوار، ج 26، ص 361-367
[37] کافی، ج 1، ص 239-242
[38] کافی، ج 1، ص 239-242
[39] بصائر الدرجات، ص 73
[40] کافی، ج 1، ص 461
[41] النص والاجتهاد، ص 114
[42] الشرف المؤبد، ص 59
[43] الشرف المؤبد، ص 59
[44] الشرف المؤبد، ص 59
[45] الشرف المؤبد، ص 59
[46] السیرة النبویه، ص 114
[47] نور الابصار، ص 42
[48] سبل السلام، ج 3، ص 149
[49] السیدة فاطمة الزهراء، ص 18 و 170
[50] بحارالأنوار، ج 43، ص 36-37
[51] بحارالأنوار، ج 43، ص 36-37
[52] بحارالأنوار، ج 43، ص 36-37
[53] سوره مریم، آیه 25
[54] بحارالأنوار، ج 43، ص 29
[55] بحارالأنوار، ج 43، ص 45
[56] بحارالأنوار، ج 43، ص 30
[57] بحارالأنوار، ج 43، ص 29
[58] شرح چهل حدیث، ص 203
[59] بحارالأنوار، ج 43، ص 2
[60] صحیح بخاری، ج 1 و 5 به نقل از: سیری در صحیحین، ص 324
[61] بحارالأنوار، ج 43، ص 4
[62] صحیح بخاری، ج 1، 4 و 5 به نقل از: سیری در صحیحین، ص 325
[63] بحارالأنوار، ج 43، ص 178
[64] سورۀ آل عمران، آیه 37
[65] بحارالأنوار، ج 43، ص 27، 29، 31 و 77
[66] بحارالأنوار، ج 35، ص 251
[67] فرهنگ سخنان فاطمه، ص 261
[68] بحارالأنوار، ج 35، ص 251
[69] سورۀ تحریم، آیۀ 12
[70] سورۀ آل عمران، آیۀ 43
[71] تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 160
[72] علل الشرایع، ص 182
[73] بحارالأنوار، ج 43، ص 76 و 84
[74] فاطمه از ولادت تا شهادت، ص 221
[75] ارشاد دیلمی، ج 1، ص 270
[76] سورۀ آل عمران، آیۀ 191
[77] بحارالأنوار، ج 43، ص35
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
