مقدمه :
حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) به عنوان برجستهترین چهرۀ زن در تاریخ اسلام، همواره مورد توجه اندیشمندان و عالمان دینی بوده است. در این میان، تبیین شخصیت ایشان از دیدگاه مقام معظم رهبری، حضرت آیتالله خامنهای، از اهمیت ویژهای برخوردار است.ایشان در بیانات خود، حضرت زهرا(س) را "معجزه اسلام" معرفی میکنند که در عمر کوتاه خود به مقامی دست یافت که وی را "سیده نساء العالمین" ساخت.
این مقاله با استناد به بیانات رهبر انقلاب، درصدد تحلیل ابعاد مختلف شخصیتی حضرت زهرا(س) است. از عبودیت و بندگی خاصۀ ایشان گرفته تا جهاد تبیین و مبارزات سیاسی و اجتماعی، همه نشان از جامعیت شخصیت این بانوی بزرگ دارد.
در این نوشتار، با بررسی خطبههای فدکیه و دیگر مواضع سیاسی ایشان، به تحلیل جایگاه حضرت زهرا(س) در دفاع از ولایت میپردازیم. همچنین نقش ایشان در تربیت نسلی که باید پرچمدار اسلام ناب باشند، مورد بررسی قرار میگیرد. بیگمان، شناخت صحیح این شخصیت بینظیر، میتواند راهگشای جامعۀ اسلامی در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی باشد.
فاطمه زهرا(س) از دیدگاه مقام معظم رهبری؛ معجزه اسلام در عصر رسالت
1.جهاد تبیین: ویژگی برجسته حضرت زهرا (سلام الله علیها)
1-1. اهمیت جایگاه جهاد تبیینحضرت آیتالله خامنهای: «در میان خصوصیّات برجسته و ممتاز فاطمهی زهرا (سلام الله علیها)، یکی از خصوصیّات بسیار برجسته «جهاد تبیین» فاطمهی زهرا است» [1].
جهاد تبیین به عنوان یکی از اساسیترین روشهای دفاع از حریم حقایق دینی، در سیره حضرت زهرا (سلام الله علیها) تجلی یافته است.
این رویکرد که در شرایط حساس پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نمود پیدا کرد، نشان میدهد که ایشان با درک عمیق از نیازهای زمانه، به میدان بیان حقایق و روشنگری وارد شدند.
جهاد تبیین در نگاه فاطمی، تنها یک اقدام دفاعی نبود، بلکه هجوم به تاریکیهای جهل و تحریف بود که جامعه نوپای اسلامی را تهدید میکرد.
1-2. جایگاه خطبه فدکیه در جهاد تبیین
حضرت آیتالله خامنهای: «یکی از آن دو خطابه، خطابهی معروف ایشان: «اَلحَمدُ لِلَّهِ عَلى ما اَنعَمَ وَ لَهُ الشُّکرُ عَلى ما اَلهَم» [2] در جمع صحابه است که دربارهی این خطابه گفته شده که در ردیف بهترین خطبههای نهجالبلاغه است» [3].
این فراز که به معنای «خدا را بر نعمت هایش سپاس می گویم، و بر توفیقاتش شکر می کنم» است، سرآغاز خطبه ای است که حضرت زهرا (سلام الله علیها) در دفاع از حق مسلم خویش و تبیین جایگاه امامت ایراد نمودند.
خطبه فدکیه تنها یک دفاعیه شخصی نبود، بلکه بیانیه ای اصولی در دفاع از حریم ولایت و امامت بود. در این خطبه، ایشان با استدلال به آیات قرآن و سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله)، به روشنگری در برابر انحرافات پیش آمده پرداختند.
1-3. جایگاه خطبه دیگر حضرت زهرا در جهاد تبیین
حضرت آیتالله خامنهای: «یکی هم آن خطبهی حضرت خطاب به زنان مهاجر و انصار است: «اَصبَحتُ وَ اللَهِ عائِفَةً لِدُنیاکُم قالِیَةً لِرِجالِکُم» یا «عائِفَةً لِدُنیاکُنَّ قَالِیَةً لِرِجالِکُنَّ» [4] که به معنای «به خدا در حالى صبح کردم که از دنیاى شما متنفرم، مردان شما را دشمن می شمرم، و از آنها بیزارم» [5] است.
این بیان شدید اللحن حضرت زهرا (سلام الله علیها) نشان از عمق انحراف جامعه آن زمان دارد. ایشان در این خطبه با صراحت تمام، موضع خویش را در برابر دنیاطلبی و سکوت در برابر حق کشی ها اعلام نمودند.
این سخنرانی که در جمع زنان مهاجر و انصار ایراد شد، نشان می دهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) حتی از ظرفیت های زنان جامعه نیز برای تبیین حقایق استفاده می کردند و آنان را به هوشیاری و بصیرت دعوت می نمودند.
2.پایه گذاری سنت خطبه خوانی توسط حضرت زهرا (سلام الله علیها)
2-1. تأسیس سنت خطبه خوانیحضرت آیتالله خامنهای: «این سنّت[خطبهخوانی] را فاطمهی زهرا (سلام الله علیها) بعد از پیغمبر پایهگذاری کرد» [6].
این بیان مقام معظم رهبری نشان میدهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) در شرایط حساس پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، با درک ضرورت دفاع از حریم امامت و ولایت، به ایجاد سنت خطبهخوانی اقدام نمودند.
این سنت که به عنوان ابزاری برای تبیین حقایق و روشنگری در برابر انحرافات شکل گرفت، تنها محدود به دفاع از حقوق شخصی نبود، بلکه حرکتی اساسى برای حفظ اصالت های دینی و انتقال معارف ناب اسلامی به نسل های بعدی بود. حضرت زهرا (سلام الله علیها) با این اقدام، الگویی ماندگار برای همه دوران ها در مواجهه با تحریف ها و انحرافات ارائه دادند.
2-2. تداوم سنت توسط اهل بیت
حضرت آیتالله خامنهای: «فرزندان ایشان و خاندان پیغمبر هم از ایشان پیروی کردند؛ خطبههای امیرالمؤمنین، خطبهی امام حسین (علیه السّلام) خطاب به علما که خطبهی تکاندهندهی فوقالعادهای است ــ اَنتُم اَیَّتُهَا العِصابَةُ عِصابَةٌ بِالعِلمِ مَشهورَة ــ [7]
خطبهی حضرت زینب در کوفه، خطبهی امام سجّاد در شام، خطبهی امام صادق در عرفات که «امامت» را معنا میکند ــ اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ رَسولَ اللَهِ کانَ هُوَ الاِمام ــ [8] اینها همه دنبالهی سنّتی است که زهرای اطهر پایهگذاری کرده» [9].
این فراز از بیانات رهبری به وضوح نشان میدهد که سنت خطبهخوانی حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان میراثی گرانبها در میان اهل بیت (علیهم السلام) تداوم یافت.
خطبه امام حسین (علیه السلام) با عبارت «شما اى گروه، گروهى که به علم شهرت دارید» که خطاب به علمای زمان ایراد شد، نمونه ای از تبیین مسئولیت های اجتماعی و دینی در شرایط سخت است.
همچنین خطبه امام صادق (علیه السلام) با عبارت «ای مردم، پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله رهبر مردم بود» به تشریح مفهوم امامت و رهبری در جامعه پرداخت.
این خطبه ها که در دوره های مختلف و در مواجهه با چالش های گوناگون ایراد شدند، همگی ریشه در همان سنت پایه گذاری شده توسط حضرت زهرا (سلام الله علیها) دارند و نشان از استمرار جریان تبیین حقایق در تاریخ اسلام هستند.
3 .قابل مقایسه نبودن عظمت حضرت زهرا (سلام الله علیها) با هیچ انسانی
حضرت آیتالله خامنهای: «عظمت فاطمهی زهرا (سلام الله علیها) را با هیچ انسانی، جز همان اهلبیت پیغمبر و خود رسولالله و اولادش نمیشود مقایسه کرد؛ مقام ایشان خیلی عظمت دارد.من فقط یک حدیث را عرض میکنم که خب بارها شنیدهاید؛ حدیثی است که هم شیعه نقل کرده، هم سنّی نقل کرده. آن [حدیث] این است که «اِنَّ اللَهَ لَیَغضَبُ لِغَضَبِ فَاطِمَةَ وَ یَرضىٰ لِرِضاها»» [10].
این حدیث که به معنای «به یقین خداوند با خشم فاطمه به خشم مى آید و با خشنودى او خشنود مى شود» [11] است، نشان از جایگاه بینظیر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در نظام هستی دارد.
مقام معظم رهبری با استناد به این روایت که در منابع معروف شیعه و اهل سنت نقل شده، بر عظمت غیرقابل قیاس ایشان تأکید میکنند.
این حدیث شریف تنها بیانگر یک فضیلت شخصی نیست، بلکه حاکی از آن است که رضایت و خشم حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان معیاری برای سنجش رضایت الهی قرار گرفته است.
حضرت آیتالله خامنهای در توضیح این مفهوم میفرمایند: «معنایش این است که هر انسانی، هر مسلمانی، اگر بخواهد خدا را خشنود بکند، باید کاری بکند که فاطمهی زهرا (سلام الله علیها) را خشنود کند» [12].
این بیان نشان میدهد که پیروی از خط فکری و عملی حضرت زهرا (سلام الله علیها) و جلب رضایت ایشان، مسیری مستقیم برای کسب رضایت پروردگار است. چنین جایگاهی در هیچ یک از انسان های عادی حتی سایر اولیاء الله به این شکل مطرح نشده است.
عظمت حضرت زهرا (سلام الله علیها) که در این حدیث متجلی شده، برگرفته از نقش محوری ایشان در تداوم رسالت نبوی و حفظ اصالت های دینی پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است.
ایشان به عنوان تنها زنی که در زمره اهل بیت (علیهم السلام) قرار گرفته، نمونه کامل ایمان، تقوا و جهاد در راه خدا هستند. این مقام والا باعث شده که خداوند متعال، خشنودی و خشم خود را به رضایت و غضب ایشان مرتبط سازد، که این خود نشانه اتصال کامل وجودی حضرت زهرا (سلام الله علیها) به مبدأ وحی و اراده الهی است.
4.حضرت زهرا سلام الله علیها برای پیغمبر، مادری کرد
4-1. همزمانی زندگی با دوران رسالت
حضرت آیتالله خامنهای: «تاریخ زندگی این بزرگوار عیناً منطبق با تاریخ رسالت است؛ یعنی اندکی بعد از رسالتِ پیامبر این بزرگوار طلوع میکند، اندکی بعد از رحلتِ رسالت و پیغمبر اکرم غروب میکند؛ یعنی کاملاً زندگی [او] منطبق است با دوران رسالت» [13].
این بیان مقام معظم رهبری نشان میدهد که حیات حضرت زهرا (سلام الله علیها) تجلیبخش تمامی فراز و نشیبهای دوران رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بوده است.
ایشان در دوران کودکی، محنتهای شعب ابیطالب را تجربه نمود و از همان سنین نخستین، با دشواریهای راه اسلام آشنا شد. از دست دادن مادر در کودکی و سپس تحمل مشقات ناشی از مخالفتهای مشرکان با پیامبر (صلی الله علیه و آله)، از ایشان شخصیتی مقاوم و استوار ساخت که توانست در سختترین شرایط، پشتیبان و غمگسار پدر باشد.
4-2. ایفای نقش مادری برای پیامبر
حضرت آیتالله خامنهای: «پیغمبر که هم خدیجه را، هم جناب ابیطالب را از دست داده، نیاز به غمگسار دارد و این دختر است که غمگسار پدر میشود.
این غمگساری همین طور ادامه پیدا کرد تا دوران مدینه و در اُحُد و در خندق و در بسیاری جاهای دیگر که آن وقت پیغمبر فرمود: فاطِمَةَ اُمُّ اَبیها [14]؛ مادری کرد برای پیغمبر» [15].
این فراز از بیانات رهبری به نقش بیبدیل حضرت زهرا (سلام الله علیها) در حمایت عاطفی و معنوی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) اشاره دارد.
حدیث «فاطمه مادر پدرش است» که از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده. نشان از عمق رابطه عاطفی و مسئولیتپذیری ایشان در قبال رسول الله دارد.
حضرت زهرا (سلام الله علیها) نه تنها در غم از دست دادن خدیجه کبری (سلام الله علیها) و ابوطالب، بلکه در تمامی صحنههای سخت و نبردها مانند احد و خندق، پشتیبان و مایه آرامش پیامبر (صلی الله علیه و آله) بودند. این نقش تنها محدود به حمایتهای عاطفی نبود، بلکه شامل همراهی فکری و عملی در تمامی مراحل رسالت نیز میشد.
4-3. تحمل آزمایشهای بینظیر
حضرت آیتالله خامنهای: «بعد، مسئلهی هجرت، آزمونهای بینظیر دوران مدینه، همسری با علیّبنابیطالب که یک پایش در خانه است، یک پایش در میدان جهاد -تحمّل این سختیها- و بعد تربیت این چهار فرزند بینظیر در دوران تاریخ، بعد هم دادن اوّلین قربانی بعد از رحلت پیغمبر، محسن، و در نهایت شهادت خود او چند ماه بعد از پیغمبر» [16].
این بخش از بیانات به جامعیت شخصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) در ایفای نقشهای مختلف اشاره دارد. ایشان همسر امیرالمؤمنین (علیه السلام) بودند که همواره میان خانه و جهاد در حرکت بود، مادر چهار فرزند بینظیر تاریخ، و قربانیدهی در راه خدا که اولین قربانی را پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) تقدیم نمود. این همه نشان از عظمت روحی و ظرفیت بیپایان ایشان در تحمل سختیها و انجام مسئولیتهای خطیر دارد.
5.حضرت زهرا، تجسّم عالیترین مفاهیم انسانی و اسلامی در مورد زن
5-1. الگوی جامع هویت زن مسلمان
حضرت آیتالله خامنهای: «آن حضرت تجسّم عالیترین مفاهیم انسانی و اسلامی در مورد زن است... برخی از مفاهیم اسلامی مفاهیم اختصاصی است، مثل مادری، همسری، کدبانویی، تربیت فرزند؛ در همهی اینها اوج قلّهی تصوّر، حضرت فاطمهی زهرا (سلام الله علیها) است» [17].
این بیان مقام معظم رهبری نشان میدهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان کاملترین الگوی زن مسلمان، تمامی ابعاد وجودی زن را در بالاترین سطح ممکن تجسم بخشیدهاند.
ایشان در عین برخورداری از کمالات معنوی و عبادت، به نقشهای خانوادگی و اجتماعی نیز به بهترین شکل عمل نمودهاند. این جامعیت شخصیتی، الگویی بینظیر برای زنان جامعه اسلامی ارائه میدهد که چگونه میتوان میان مسئولیتهای مختلف تعادل برقرار کرد.
5-2. اخلاص در عبادت و خدمت به دیگران
حضرت آیتالله خامنهای: «امام حسن مجتبیٰ (سلام الله علیه) میگوید شب جمعه تا صبح مادرم بیدار بود، عبادت میکرد، هر وقت صدای او را شنیدم، دیدم برای دیگران دارد دعا میکند؛ صبح گفتم مادر! برای دیگران دعا کردی، برای خودت دعا نکردی؛ فرمود پسرم! اَلجارَ ثُمَّ الدَّار [18]» [19].
این روایت که از امام حسن مجتبی (علیه السلام) نقل شده، نشان از عمق ایثار و دیگرخواهی حضرت زهرا (سلام الله علیها) دارد. عبارت «همسایه سپس خانه» که در پاسخ ایشان به فرزندشان آمده، بیانگر اولویتبندی در خدمت و دعا برای دیگران است.
همچنین در اشاره به سوره هل اتی آمده است: «اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ الله» [20] که به معنای «ما شما را تنها برای خشنودی خدا اطعام میکنیم» است. این آیات و روایات، نشان از اخلاص کامل حضرت زهرا (سلام الله علیها) در تمامی عبادات و خدمات ایشان دارد.
5-3. عبادت بینظیر و رسیدن به مقام عصمت
حضرت آیتالله خامنهای: «حسن بصری که از زهّاد ثمانیّهی معروف است... میگوید که «ما کان فی هذه الامّة اعبد من فاطمة کانت تقوم حتّی تورّم قدماها» [21]. معنای این تعبیر... این است که هیچ کس در امّت، مانند او نبود از لحاظ عبادت» [22].
این شهادت تاریخی از سوی حسن بصری که خود از زاهدان معروف است، گواهی بر عبادت بینظیر حضرت زهرا (سلام الله علیها) است. عبارت «تا آنکه پاهایش ورم میکرد» نشان از شدت و مداومت عبادت ایشان دارد.
مقام معظم رهبری با استناد به این گزارش تاریخی، بر یگانگی حضرت زهرا (سلام الله علیها) در عبادت تأکید میکنند. این عبادتهای طولانی و خالصانه، همراه با مسئولیتپذیری اجتماعی و خانوادگی، الگویی کامل از زن مسلمان ارائه میدهد که میتواند به بالاترین مقامات معنوی از جمله مقام عصمت دست یابد.
6- درسهای فاطمی به جامعه اسلامی
6-1. اولویتدهی به دیگران در مسئولیتهای اجتماعی
حضرت آیتالله خامنهای: «وقتی [فرزند ایشان] میپرسد که مادر [چرا] شما در حال دعا و تضرّع فقط برای دیگران دعا کردی؟ جواب میشنود که «یا بُنَیَّ الجارَ ثُمَّ الدّار» [23]؛ اوّل همسایه، بعد خودمان؛ این یک درس است، این یک راه است، این یک مسئولیّت اجتماعی را به ما یادآوری میکند» [24].
این بیان مقام معظم رهبری نشان میدهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) با عمل و گفتار خویش، الگویی ماندگار در توجه به دیگران و مسئولیتپذیری اجتماعی ارائه دادهاند.
اصل «همسایه سپس خانه» که در پاسخ ایشان به فرزندشان امام حسن مجتبی (علیه السلام) بیان شده، تنها محدود به دعا نیست، بلکه شامل تمامی عرصههای زندگی اجتماعی میشود. این نگرش، پایهای اساسی برای ایجاد جامعهای مبتنی بر همبستگی و تعاون اجتماعی است.
6-2. الگوی عملی کمک به نیازمندان
حضرت آیتالله خامنهای: «یا در قضیّهی مسکین و یتیم و اسیر که خدای متعال در سورهی هلاتیٰ این جور با عظمت از این حادثه یاد میکند... وَ یُطعِمونَ الطَّعامَ عَلیٰ حُبِّه! مِسکینًا وَ یَتیمًا وَاَسیرًا * اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ الله [25]؛ این حادثه، یک حادثهی نمادین است» [26].
این بخش از بیانات رهبری به واقعهای تاریخی اشاره دارد که در سوره الانسان به آن پرداخته شده است. حضرت زهرا (سلام الله علیها) و خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) با وجود نیاز شخصی، غذای خود را به مسکین، یتیم و اسیر انفاق کردند.
آیات «و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به مسکین و یتیم و اسیر میدهند» و «ما شما را بخاطر خدا اطعام میکنیم». نشان از اخلاص و دیگرخواهی آن بزرگواران دارد.
این اقدام نمادین، درس بزرگی برای همه مسلمانان است که کمک به دیگران را حتی در شرایط سخت و با وجود نیاز شخصی، وظیفهای الهی بدانند.
6-3. تکامل مسئولیتهای فردی و اجتماعی
حضرت آیتالله خامنهای: «حضرت زهرا میتوانست آنجا بگوید که بروید مسجد پیغمبر، آنجا حکومت اسلامی است... نه، وظیفهی حکومت، وظیفهی جامعه را نفی نمیکند.
انسانها در جامعه موظّفند که به معنای واقعی کلمه به یکدیگر کمک بکنند؛ هم کمک مالی، هم کمک فکری، هم کمک آبرویی، انواع و اقسام کمکها باید در جامعه شکل بگیرد؛ این درس فاطمی است، این معرفت فاطمی است».
این فراز از بیانات، به درسی بنیادین از سیره حضرت زهرا (سلام الله علیها) اشاره دارد که مسئولیتهای فردی و اجتماعی در جامعه اسلامی مکمل یکدیگر هستند.
وجود حکومت اسلامی و مسئولیتهای آن، افراد جامعه را از مسئولیتپذیری و کمک به یکدیگر بینیاز نمیکند. بلکه همانگونه که حضرت زهرا (سلام الله علیها) نشان دادند، تکامل جامعه در گرو مشارکت فعال همه اعضای آن در انواع کمکهای مالی، فکری و اجتماعی است. این نگرش، جامعه اسلامی را به شبکهای زنده و پویا از تعاون و همکاری تبدیل میکند.
7.فاطمهی زهرا؛ سرور زنان بهشت
7-1. والاترین مقام در میان زنان بهشت
حضرت آیتالله خامنهای با اشاره به حدیث نبوی میفرمایند: «پیغمبر اکرم (صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم) دربارهی فاطمهی زهرا (سلاماللهعلیها) فرمود: سَیِّدَةِ نِساءِ اَهلِ الجَنَّة» [27].
این بیان رسول الله که در منابع معتبر شیعه و اهل سنت با سندهای متقن نقل شده است [28]， نشان میدهد که حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نه تنها در زمره اهل بهشت هستند، بلکه برترین و سرور همه زنان بهشت میباشند.
این مقام والا شامل تمامی زنان برجسته تاریخ از حوا تا آخرین زن مؤمن در قیامت میشود و حضرت زهرا (سلام الله علیها) بر همه آنان برتری دارند.
7-2. تفاوت سیدة نساء العالمین و سیدة نساء اهل الجنة
مقام معظم رهبری در توضیح این تمایز میفرمایند: «به نظر من از همه مهمتر همان «سَیِّدَةِ نِساءِ اَهلِ الجَنَّة» است» [29]. در شرح این تفاوت میتوان به روایتی از امام صادق (علیه السلام) استناد کرد که این موضوع فرمودند: «ذَاکَ مَرْیَمُ وَ فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِساءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ» [30].
یعنی سیدة نساء العالمین در زمان خود حضرت مریم بود، اما فاطمه زهرا (سلام الله علیها) سرور همه زنان اهل بهشت از اولین تا آخرین است. این بیان نشان میدهد که مقام حضرت زهرا (سلام الله علیها) فراتر از محدودیتهای زمانی و مکانی است.
7-3. الگوهای قرآنی و جایگاه حضرت زهرا
حضرت آیتالله خامنهای با استناد به آیات قرآن میفرمایند: «خدای متعال در آیهی قرآن میفرماید: وَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا لِلَّذینَ ءامَنُوا امرَاَتَ فِرعَون [31]؛ [همسر فرعون] الگو برای همهی مؤمنین، نه فقط برای زنها» [32].
این آیه شریفه که به همسر فرعون اشاره دارد، حضرت مریم که در آیه بعدی به عنوان الگو معرفی شده [33] نشان میدهد که این دو بانوی بزرگ، الگوهای الهی برای همه مؤمنان هستند. با این حال، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به عنوان سرور همه زنان بهشت، مقامی فراتر از این الگوها دارند.
7-4. عظمت غیرقابل درک مقامات فاطمی
مقام معظم رهبری با تواضع در برابر این مقامات والا میفرمایند: «دربارهی مقام والا و غیر قابل توصیف دختر پیامبر اعظم، زبان بنده و امثال بنده قاصر است؛ بشر نمیتواند توصیف کند مقامات معنوی و عظمت روحی انسانهای بزرگ الهی و آسمانی از جمله فاطمهی زهرا (سلاماللهعلیها) را» [34]. این بیان نشان میدهد که درک کامل مقامات معنوی حضرت زهرا (سلام الله علیها) انسانهای عادی است و تنها از طریق آیات و روایات میتوان به از این عظمت دست یافت.
7-5. اهمیت تبیین مقامات فاطمی
با وجود قصور زبان در توصیف این مقامات، حضرت آیتالله خامنهای بر ضرورت بیان این مفاهیم تأکید میکنند: «از خود خدای متعال و از زبان خود بندگان بزرگ خدا و اولیای الهی بایستی شنید و آموخت؛ تا حدودی که فهم ما رسا است و میتواند، [باید] حدس زد مقامات را» [35].
این فراز از بیانات، نشان میدهد که درک کامل این مقامات برای انسان عادی میسر نیست، اما باید تا حد امکان از طریق آیات، روایات و کلمات اهل بیت (علیهم السلام) به شناخت این مقامات نائل شد.
7-6. جایگاه حضرت زهرا در نظام هستی
بر اساس بیانات مقام معظم رهبری و روایات معتبر، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) دارای مقامی هستند که تمامی زنان بهشت از اولین تا آخرین قرار دارند.
این جایگاه نشان میدهد که ایشان تنها یک شخصیت تاریخی نیستند، بلکه تجلی کمالات الهی در وجود یک زن هستند که به عنوان الگوی ابدی برای همه بشریت قرار داده شدهاند. این مقام، برخاسته از ایمان، عمل صالح، جهاد تبیین و ویژگیهای بینظیر اخلاقی و معنوی ایشان است.
7-7. درسهای عملی از مقام سروری زنان بهشت
این مقام والا برای همه مسلمانان به ویژه زنان، درسهای عملی فراوانی دارد. حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) با زندگی کوتاه اما پربار خویش نشان دادند که چگونه میتوان در عین انجام مسئولیتهای خانوادگی و اجتماعی، به بالاترین مقامات معنوی نائل شد.
ایشان در نقشهای مختلف به عنوان دختر پیامبر، همسر امام علی (علیه السلام) و مادر امامان معصوم، نمونه کاملی از یک زن مسلمان بودند که توانستند به مقام سروری همه زنان بهشت دست یابند.
8.عظمت حرکت حضرت زهرا در شرایط سخت تاریخی
8-1. شرایط دشوار مدینه پس از رحلت پیامبرحضرت آیتالله خامنهای با تحلیل شرایط تاریخی میفرمایند: «اگر موقعیّت مدینهی بعد از رحلت پیغمبر و وضعی که پیش آمد، برای ما روشن بشود و درست تصوّر کنیم مسئله را، آنوقت میفهمیم فاطمهی زهرا چه حرکت عظیمی را انجام داده است» [36].
این بیان نشان میدهد که درک عظمت اقدامات حضرت زهرا (سلام الله علیها) مستلزم شناخت دقیق شرایط بحرانی و پیچیدهای است که پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مدینه حاکم شد.
8-2. غربت حق در میان انبوه اصحاب
ایشان در توصیف فضا میفرمایند: «از همهی اصحاب پیغمبر، [فقط] ده نفر، دوازده نفر در مسجد حاضر شدند بلند شوند از امیرالمؤمنین و از حقّ آن بزرگوار دفاع کنند. اینهمه اصحاب، اینهمه بزرگان، اینهمه تالیان قرآن، اینهمه مجاهدان بدر و حنین، نه اینکه همهشان عناد داشتند؛ نه، مطلب به آن وضوحی که حتّی خواص بتوانند آن را درست بفهمند، واضح نبود» [37].
این فراز به خوبی نشان میدهد که چگونه حقانیت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در آن فضای غبارآلود، برای بسیاری از صحابه نیز مبهم مانده بود و تنها معدود افرادی مانند عمار و ابوذر به دفاع برخاستند.
8-3. شجاعت بینظیر در بیان حقایق
مقام معظم رهبری با اشاره به اقدام قهرمانانه حضرت زهرا میفرمایند: «در این شرایط، دختر پیغمبر میآید در مسجد و آن خطبهی غرّاء را، آن بیان عجیب را، ارائه میکند و اداء میکند و حقایقی را بیان میکند. یا آن خطبهای که ایشان خطاب به زنان مدینه در بستر بیماری بیان کرد» [38]. این بیان، نشان از شجاعت و صلابت حضرت زهرا (سلام الله علیها) دارد که در سختترین شرایط، به میدان آمدند و با ایراد خطبههای آتشین، حقایق را آشکار ساختند.
8-4. عظمت غیرقابل اندازهگیری
ایشان در توصیف عظمت این حرکت میفرمایند: «اینها ابعاد معنوی نیست، اینها همین ابعاد قابل فهم ما است. با همین نگاه معمولی عقلایی میشود اینها را فهمید، امّا اینقدر باعظمت است که قابل اندازهگیری نیست؛ یعنی قابل مقایسهی با هیچ فداکاری دیگری نیست» [1].
این تشبیه زیبا نشان میدهد که هرچند اقدامات حضرت زهرا (سلام الله علیها) در چارچوب فهم بشری قرار میگیرد، اما عظمت آن به حدی است که با معیارهای معمولی قابل سنجش نیست.
8-5. لزوم درک عمیق حرکت فاطمی
حضرت آیتالله خامنهای در پایان با اشاره به محدودیت درک ما میفرمایند: «ما میگوییم، روضهاش را هم میخوانیم، دلمان هم میسوزد، گریه هم میکنیم، امّا آنچه را اتّفاق افتاد، نمیتوانیم درست تصوّر بکنیم که چقدر باعظمت است این حرکت فاطمهی زهرا (سلاماللهعلیها)» [39].
این اعتراف، هم نشان از عظمت حرکت حضرت زهرا دارد و هم بر ضرورت تلاش برای درک هرچه بهتر این حماسه تاریخی تأکید میکند.
9.قصور زبان از بیان مقام با عظمت حضرت صدیقه کبری (سلاماللهعلیها)
9-1. ناتوانی درک مقامات نورانی
حضرت آیتالله خامنهای با تواضع در برابر عظمت حضرت زهرا میفرمایند: «دربارهی حضرت زهرا (سلاماللهعلیها)... حقّاً و انصافاً ماها قاصریم، حقیرتر از آن هستیم که بخواهیم از آن مقام باعظمت سخن بگوییم؛ از حقیقت نوریِ آن بزرگوار و امثال ایشان از ائمّهی معصومین، زبان ماها، بیان ماها، فهم ماها کوتاهتر از این است که بتوانیم در این زمینهها صحبت کنیم» [40].
این بیان نشان میدهد که مقامات نورانی حضرت زهرا (سلام الله علیها) فراتر از درک بشری است و زبان و عقل انسانهای عادی از توصیف آن عاجز است.
9-2. اسوه بودن در چارچوب بشری
ایشان با اشاره به جنبهی عملی زندگی حضرت زهرا میفرمایند: «در زمینهی سیرهی این بزرگواران و رفتارهای آنها و اسوه بودن آنها بهعنوان یک بشر، چرا، حرف زیاد هست... ما باید راجع به حضرت زهرا (سلاماللهعلیها) از این نگاه دوّم، یعنی اسوه بودن و مثال بودن نگاه [کنیم]» [41].
این نگرش به ما میآموزد که اگرچه درک مقامات معنوی حضرت زهرا (سلام الله علیها) برای ما میسر نیست، اما میتوانیم از سیره عملی ایشان به عنوان الگو استفاده کنیم.
9-3. جایگاه در میان الگوهای قرآنی
مقام معظم رهبری با استناد به آیات قرآن میفرمایند: «خدای متعال در قرآن راجع به دو زن بهعنوان اسوهی مؤمنین... امرَاَتَ فِرعَون [42]... وَ مَریَمَ ابنَتَ عِمرٰن [43] - مثال زده است و برای مؤمنین -نه برای زنهای مؤمن؛ مرد و زن- دو نمونه آورده است» [44].
این بیان نشان میدهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان «صدیقه کبری» جایگاهی فراتر از این الگوهای قرآنی دارد.
9-4. ویژگیهای قابل اقتدا در زیارات
ایشان با اشاره به فرازهای زیارت نامه میفرمایند: «در زیارت امام رضا (علیهالسّلام)... [میگوید]: اَللّهُمَّ صَلِ عَلی فاطِمَةَ بِنتِ نَبیِّک... وَ زَوجَةِ وَلِیِّک... وَ اُمَّ السِّبطَینِ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ سَیِّدَی شَبابِ اَهلِ الجَنَّة» [45].
این فرازهای زیارت نشان میدهد که اگرچه برخی ویژگیهای حضرت زهرا (سلام الله علیها) مانند انتساب به پیامبر و همسری ولی الله، قابل کسب نیست، اما تربیت فرزندان صالح همچون حسنین (علیهما السلام) الگویی عملی برای همه است.
9-5. طهارت و پاکی باطن
حضرت آیتالله خامنهای با تأکید بر جنبههای کاربردی میفرمایند: «اَلطُّهرَةِ الطّاهِرَةِ المُطَهَّرَةِ التَّقیَّةِ النَّقیَّةِ الرَّضیَّةِ الزَّکیَّة... این برای ما درس است؛ باید سعی کنیم خودمان را پاکیزه کنیم، باید تطهیر کنیم خودمان را؛ بدون طهارت باطن نمیشود به مقامات رسید» [46].
این بیان نشان میدهد که طهارت باطن که از ویژگیهای برجسته حضرت زهرا (سلام الله علیها) است، قابل کسب برای همه انسانهاست.
9-6. راههای کسب طهارت
ایشان در ادامه راههای کسب طهارت را برمیشمرند: «طهارت باطن، با تقوا است، با ورع است، با ملاحظه است... راه پاک کردنِ آن سیاهیها را هم خدا به ما نشان داده: توبه، استغفار... واقعاً، قلباً از ته دل از خدای متعال معذرت بخواهیم» [47].
این توصیههای عملی نشان میدهد که چگونه میتوان از الگوی حضرت زهرا (سلام الله علیها) در مسیر خودسازی استفاده کرد.
9-7. ضرورت الگوگیری عملی
مقام معظم رهبری در پایان بر ضرورت عملی کردن این درسها تأکید میکنند: «ما اینها را بایستی بهعنوان الگو، بهعنوان اسوه، در نظر داشته باشیم و خودمان را به آن نزدیک کنیم» [48].
این فراز نشان میدهد که شناخت مقامات حضرت زهرا (سلام الله علیها) زمانی ارزشمند است که به تغییر در رفتار و سلوک عملی ما بینجامد.
10.فاطمه زهرا (س)؛ تجلیگاه جامعیت کمالات انسانی
10-1. جامعیت علم و حکمت و معرفت
حضرت آیتالله خامنهای با اشاره به خطبه فدکیه میفرمایند: «آنچه در زندگی ظاهری آن بزرگوار وجود دارد، از یک سو علم و حکمت و معرفت است... وقتی نگاه میکنید در حمد و ثنای این خطبه... میبینید یکپارچه حکمت و معرفت از زبان درربار آن بزرگوار در فضا منتشر شده» [49].
این بیان نشان میدهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) در اوج شرایط سیاسی و بحرانی، معارف الهی را در بالاترین سطح ممکن ارائه نمودند و این نشان از عمق علمی و حکمت ایشان دارد.
10-2. مجاهدت بیامان در عرصههای مختلف
ایشان در توصیف روحیه مجاهدت حضرت زهرا میفرمایند: «زندگی آن بزرگوار مشحون است به مجاهدت؛ مثل یک سرباز فداکار در عرصههای مختلف، این بزرگوار حضور فعال و مؤثر دارد.
از دوران کودکی در مکه، در شعب ابیطالب... تا همراهی با امیرالمؤمنین در مراحل دشوار زندگی در مدینه... در همهی این مراحل، این بزرگوار مشغول فعالیت است» [50].
این فراز به خوبی نشان میدهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) در تمامی مراحل زندگی، حضوری فعال و تأثیرگذار داشتند.
10-3. الگوی بینظیر در ایفای نقشهای زنانه
مقام معظم رهبری با اشاره به کمال ایشان در نقشهای خانوادگی میفرمایند: «از لحاظ وظائف زنانگی، وظیفهی همسری، وظیفهی مادری، تربیت فرزند، پذیرائی و مهربانی با شوهر، یک زن نمونه است... تربیت این فرزندان، فرزندی مثل امام حسن، فرزندی مثل امام حسین، فرزندی مثل زینب، آیت عظمی و اعلای یک زن نمونه است» [51].
این بیان، حضرت زهرا (سلام الله علیها) را به عنوان کاملترین الگو در ایفای مسئولیتهای خانوادگی معرفی میکند.
10-4. تلفیق کمالات معنوی و مسئولیتهای اجتماعی
ایشان با اشاره به جمع میان کمالات مختلف میفرمایند: «یک حکیم مجاهد، یک عارف مجاهد... و همهی این مجموعهی ذیقیمت و بینظیر، در یک عمر هجده ساله» [52]. این عبارت نشان میدهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) توانستند در عمر کوتاه خویش، میان عرفان و مجاهدت، علم و عمل، و مسئولیتهای فردی و اجتماعی جمع کنند.
10-5. اسوه بودن برای همهی ادوار تاریخ
حضرت آیتالله خامنهای با تأکید بر جهانشمولی الگوی فاطمی میفرمایند: «وجود یک چنین عنصری، یک چنین موجودی در هر جامعهای، در هر تاریخی، در هر ملتی که باشد، مایهی افتخار است؛ و دیگر نداریم نظیر این بزرگوار را» [53].
این بیان نشان میدهد که شخصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) فراتر از محدودیتهای زمانی و مکانی، الگویی برای همهی بشریت است.
10-6. ضرورت پیوند عاطفی همراه با معرفت
ایشان در پایان بر بعد عاطفی رابطه با حضرت زهرا تأکید میکنند: «بدون پیوند عاطفی، بدون محبت، بدون آن آتش شور و شوقی که اشکها را از چشم انسان جاری میکند... انسان به نتیجه نمیرسد؛ این یک چیز دیگر است؛ این همان پیوند عاطفی و معنوی و روحی است؛ این را باید حفظ کرد» [54]. این کلام نشان میدهد که شناخت مقامات حضرت زهرا (سلام الله علیها) باید با محبت و عشق به ایشان همراه باشد.
11.فاطمه زهرا؛ اسوه بندگی و صداقت
11-1. عبودیت؛ اساس شخصیت حضرت زهرا
حضرت آیتالله خامنهای با اشاره به بنیان شخصیت حضرت زهرا میفرمایند: «ارزش فاطمهی زهرا (سلاماللَّهعلیها) به عبودیت و بندگی خداست. اگر بندگی خدا در فاطمهی زهرا (سلاماللَّهعلیها) نبود، او صدیقهی کبری نبود» [55].
این بیان عمیق نشان میدهد که تمام کمالات و فضائل بینظیر حضرت زهرا (سلام الله علیها) ریشه در بندگی خالصانه ایشان دارد. عبودیت حضرت زهرا چنان ژرف و کامل بود که تمام ابعاد وجودی ایشان را تحت تأثیر قرار داده و ایشان را به الگویی بیبدیل در تاریخ بشریت تبدیل کرد.
11-2. صدّیقۀ کبری؛ تجسم راستینی ایمان
ایشان در تبیین مقام صدّیقین میفرمایند: «صدّیق یعنی چه؟ صدّیق کسی است که آنچه را میاندیشد و میگوید، صادقانه در عمل آن را نشان دهد. هرچه این صدق بیشتر باشد، ارزش انسان بیشتر است؛ میشود صدّیق» [56].
حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان «صدیقه کبری» در اوج این صفا و صداقت قرار داشتند. ایشان نه تنها در گفتار، که در تمامی افکار، اعمال و رفتار نمونه کامل راستینی و صداقت بودند. این هماهنگی کامل بین اعتقاد و عمل، از ایشان اسوهای بینظیر ساخته است.
11-3. جایگاه رفیع در کنار پیامبران
مقام معظم رهبری با استناد به آیۀ شریفۀ قرآن میفرمایند: «اولئک مع الذین انعم اللَّه علیهم من النبیین و الصدیقین [57]؛ «صدّیقین» پشت سر «نبیین»اند. این بزرگوار صدیقه کبری است؛ یعنی برترین زن صدیق» [58].
این اشاره قرآنی نشان میدهد که مقام صدیقین بلافاصله پس از پیامبران قرار دارد و حضرت زهرا (سلام الله علیها) با برخورداری از این مقام، در زمرۀ والامقامترین بندگان خداوند هستند. این جایگاه رفیع، نتیجۀ طبیعی عبودیت کامل و صداقت بیچون و چرای ایشان است.
11-4. عبودیت؛ مبنای اعطای مقامات الهی
حضرت آیتالله خامنهای با تعمیم این اصل به پیامبر اکرم میفرمایند: «نه فقط فاطمهی زهرا (سلاماللَّهعلیها)، بلکه پدر فاطمه هم... ارزشش پیش خدا به خاطر عبودیت است؛ «اشهد ان محمداً عبده و رسوله» [59] اول، عبودیت اوست؛ بعد رسالت او» [60].
این بیان نشان میدهد که حتی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) نیز ابتدا به عنوان «بنده» خدا معرفی شده و سپس مقام رسالت ایشان ذکر میشود. این منطق الهی حاکی از آن است که تمام مناصب و مقامات، بر اساس سوابق عبودیت و بندگی به انسانها اعطا میشود.
11-5. درسهای کاربردی برای زندگی امروز
این بیانات برای همۀ انسانها به ویژه جوانان و بانوان مسلمان درس بزرگی دارد که راه رسیدن به کمالات، تنها از درگاه بندگی و عبودیت میگذرد.
همانگونه که حضرت زهرا (سلام الله علیها) با بندگی خالصانه به مقام «صدیقه کبری» نائل آمدند، دیگران نیز میتوانند با پیروی از این مسیر، به کمالات معنوی دست یابند. زندگی ایشان نشان میدهد که بندگی خداوند نه تنها با زندگی اجتماعی و خانوادگی منافاتی ندارد، بلکه به آن غنا و تعالی میبخشد.
نتیجهگیری :
بررسی بیانات مقام معظم رهبری درباره حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) نشان میدهد که ایشان اسوهای کامل برای همۀ اعصار و به ویژه برای زن مسلمان امروز هستند.جامعیت شخصیتی حضرت زهرا(س) در ابعاد عبودیت، معرفت، مجاهدت و تربیت، الگویی بیبدیل ارائه میدهد. تأکید رهبر انقلاب بر "معجزه اسلام" بودن ایشان، نشان از عظمتی دارد که در عمری کوتاه به دست آمده است.
از سوی دیگر، جهاد تبیین و دفاع از حریم ولایت، درسی همیشگی برای همۀ آزادگان جهان است. سیرۀ فاطمی به ما میآموزد که چگونه میتوان در عین حفظ کرامت زن، در صحنههای اجتماعی و سیاسی نیز حاضر شد.
امروز جامعۀ ما با بهرهگیری از این مکتب، میتواند بر بسیاری از چالشهای فکری و فرهنگی غلبه کند. بیتردید، تمسک به سیرۀ فاطمی، ضامن سعادت دنیوی و اخروی جامعۀ اسلامی خواهد بود.
پی نوشت:
[1] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۴۰۲/۱۰/۱۳.[2] بحارالانوار، ج ۲۹، ص ۲۲۰.
[3] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۴۰۲/۱۰/۱۳.
[4] الإحتجاج، ج ۱، ص ۱۰۸.
[5] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۴۰۲/۱۰/۱۳.
[6] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۴۰۲/۱۰/۱۳.
[7] تحفالعقول، ص ۲۳۷.
[8] اقبالالاعمال، ج ۱، ص ۳۳۰.
[9] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۴۰۲/۱۰/۱۳
[10] بیانات در دیدار اقشار مختلف بانوان، ۱۴۰۲/۱۰/۰۶
[11] الامالی، شیخ مفید، ص ۹۵.
[12] بیانات در دیدار اقشار مختلف بانوان، ۱۴۰۲/۱۰/۰۶
[13] بیانات در ارتباط تصویری با مداحان، ۱۳۹۹/۱۱/۱۵.
[13] بیانات در ارتباط تصویری با مداحان، ۱۳۹۹/۱۱/۱۵.
[14] اسد الغابه، ج 5، ص 520.
[15] بیانات در ارتباط تصویری با مداحان، ۱۳۹۹/۱۱/۱۵.
[16] همان.
[17] بیانات در ارتباط تصویری با مداحان، ۱۳۹۹/۱۱/۱۵
[18] علل الشرائع، ج۱، ص: ۱۸۲
[19] بیانات در ارتباط تصویری با مداحان، ۱۳۹۹/۱۱/۱۵
[20] سوره مبارکه الانسان، آیه ۹
[21] مناقب آل أبی طالب، ج۳، ص: ۳۴۱
[22] بیانات در ارتباط تصویری با مداحان، ۱۳۹۹/۱۱/۱۵
[23] علل الشرائع، ج۱، ص: ۱۸۲
[24] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۸/۱۱/۲۶
[25] سوره مبارکه الانسان، آیات ۸-۹
[26] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۸/۱۱/۲۶
[27] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۶/۱۲/۱۷
[28] الأمالی، شیخ صدوق، ص ۱۲۵
[29] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۶/۱۲/۱۷
[30] الأمالی، شیخ صدوق، ص ۱۲۵
[31] سوره مبارکه التحریم، آیه ۱۱
[32] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۶/۱۲/۱۷
[33] سوره مبارکه التحریم، آیه ۱۲
[34] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۶/۱۲/۱۷
[35] همان
[36] بیانات در دیدار مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۵/۱۲/۲۹
[37] همان
[38] همان
[39] همان
[40] بیانات در دیدار جمعى از مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۵/۰۱/۱۱
[41] همان
[42] سوره مبارکه التحریم، آیه ۱۱
[43] سوره مبارکه التحریم، آیه ۱۲
[44] بیانات در دیدار جمعى از مداحان اهلبیت علیهمالسلام، ۱۳۹۵/۰۱/۱۱
[45] همان
[46] همان
[47] همان
[48] همان
[49] بیانات در دیدار جمعی از مداحان، ۱۳۸۹/۰۳/۱۳
[50] همان
[51] همان
[52] همان
[53] همان
[54] همان
[55] بیانات در دیدار جمعی از مداحان، ۱۳۸۴/۰۵/۰۵
[56] همان
[57] سوره مبارکه النساء، آیه ۶۹
[56] بیانات در دیدار جمعی از مداحان، ۱۳۸۴/۰۵/۰۵
[59] خطبه ۲ نهجالبلاغه
[60] بیانات در دیدار جمعی از مداحان، ۱۳۸۴/۰۵/۰۵
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
