تربیت فرزند در پرتو دین (2)
نویسنده : روح الله پورشریفی
منبع : سایت راسخون
منبع : سایت راسخون
فصل سوم :
عوامل موثر در تربیت
وراثت
وراثت عبارت است از : انتقال بسیاری از صفات مشخصه جسمانی ، روانی و بعضی از حالات اخلاقی و عملی از پدر و مادر یا خویشاوندان دور و نزدیک به نسل های بعدی . وراثت از طریق ژنها به انسان منتقل می شود(40) و در این مورد هر دوی والدین سهیم هستند . بنابراین طبق سفارشات اسلام ، در انتخاب همسر دقت مناسب لازم است تا بتوان فرزندی سالم از لحاظ جسمی و روحی و صالح از لحاظ معنوی تربیت نمود . ائمه (صلوات اله علیهم) هم خود در انتخاب همسر بسیار دقیق بوده اند و هم دیگران را به این امر مهم و خطیر سفارش می نموده اند .
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در این زمینه می فرمایند :
« اَنکحِوُ الاَکفاءَ وَ اَنکِحُوا مِنهُم وَ اُختارُوا النِطُفَکُم(41) ؛ به هم شأن خود زن بدهید ، از هم شان خود زن بگیرید و برای نطفه های خود جایگاه های مناسب انتخاب نمایید .»
اهمیت انتخاب همسر هم به جهت تربیت فرزند است و هم به جهت ایجاد تفاهم میان زن و شوهر و ثبات وآسایش خانواده زیرا با وجود این مسائل ، می توان محیط امن و سالمی را برای تربیت فرزندان ایجاد کرد . در این قسمت با توجه به موضوع بحث ، به تفضیل عوامل محیطی انسان بیان می گردد .
الف)وراثت خصوصیاتی
وراثتی است که با جسم پیوستگی دارد مانند گروه خون ، شکل ، طول و قامت ، رنگ صورت و مو و ... بنابراین تمام خصوصیات جسمی والدین بر فرزند اثر می گذارد .
ب) وراثت عقلی
تردیدی نیست که افراد در یک خانواده بشری با افراد خانواده دیگر در بسیاری از خصوصیات عقلانی و رفتاری تفاوت دارند . برخی دچار ضعف عقلانی اند و بعضی بر خلاف آن . بنابراین خصوصیات عقلانی ، نیز از طریق وراثت به فرزندان منتقل می گردد .
لذا پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند : « اِیّاکُم وَ تَزویجَ الحَمقاء ، فَاِنَّ صُحبَتَها بَلاُء وَ وَلَدَها ضَیّاعُ(42) ؛از ازدواج با زنهای کم هوش و احمق اجتناب کنید زیرا مصاحبت با آنها ناگوار و فرزندی که از او متولد می شود تباه و بی ارزش است .»
ج ) وراثت اخلاقی
سجایای اخلاقی و صفات پسندیده یا سیئات اخلاقی و ملکات ناپسند پدران و مادران نیز در فرزندان زمینه هایی را ایجاد می نماید . پدران و مادران شجاع و سخی ، فداکار و خدمتگذار ، اغلب فرزندان پرمایه و با فضیلت می آورند و برعکس از خاندان های زبون ، خودخواه و ترسو ، بیشتر بچه های فرومایه متولد می شود . در نظر اسلام فضائل یا رذائل پدران و مادران در فرزندان آثار قابل ملاحظه ای می گذارد و فرزندان وارث آن صفات خواهند بود .
در قرآن از زبان نوح (علیه السلام) آمده : « رَبَّ لاَ تَذَر عَلَی الاَرضِ مِنَ الکافِرینَ دَیّاراً . اِنَّکَ اِن تَذَرهُم و... »(43) «پروردگارا ؛ این مردم کافر و گمراه را از صحنه ی زمین برانداز ، چه اگر آنها را به حال خود واگذاری ، از طرفی مایه گمراهی دیگران می شوند و از طرف دیگر فرزندانی که می آورند جز آلوده و پلید نخواهند بود .»
محیط
از نظر اسلام بخش اعظمی از صفات و خلقیات و آنچه مورد پاداش یا کیفر است از طریق محیط به افراد منتقل می شود .(45) منظور از محیط ، اوضاع ، نیروها و احوالی است که از راه محرک هایی در فرد اثر می گذارد . یعنی عوامل و نیروهایی خارج از فرد که می توانند در رفتار او ، موثر واقع شوند. به عبارت دیگر محیط ، تمام عوامل خارجی است که در موجود زنده از آغاز رشد موثر است.
انسان هر چه رشد نماید ، دایره محیطی او وسعت می یابد .عوامل محیطی فراوان است و در تقسیم بندی اولیه می توان به دو قسم انسانی و غیر انسانی اشاره نمود :
الف ) محیط انسانی
منظور از محیط انسانی ، کلیه افرادی هستند که فرد مورد تربیت را احاطه کرده اند . از قبیل : پدر و مادر ، برادر و خواهر تا معلم و ... مهمترین عوامل موثر در تربیت انسان عوامل انسانی اند که بر اساس اینکه افراد عامل به تعالیم مکتب باشند یا خلاف آن ، تابع تعصبات و تقلید کورکورانه باشند یا برعکس و نیز بر اساس سطح اندیشه و فرهنگ و نوع تفکرات ، نوع تربیت نیز مختلف خواهد بود.
ب ) محیط غیرانسانی
این محیط کلیه عوامل غیر انسانی است که به گونه ای مستقیم یا غیرمستقیم در امر تربیت موثرند . مانند : وسایل ارتباط جمعی ، ایدئولوژی و فرهنگ ، قوانین و مقررات و ... (46)
1- محیط اولیه
اولین محیط زندگی انسان ، داخل شکم مادر است . چیزهای زیادی هستند که در این فضا ، بر روی جنین ، این موجود جدید اثر می گذارند . مثل : تغذیه مادر ، حالات روحی و معنوی او ، آنچه از شنیدنیها و دیدنیها دریافت می کند(47) و ... نظر به اهمیت این محیط در تربیت کودک ، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ، پایه ریزی سعادت و شقاوت انسان را در شکم مادر می دانند و می فرمایند :
« الشَّقی مَن شَقی فی بَطنِ اُمِه ِوَ السَّعیدُ مَن سَعِدَ فِی بَطنِ اُمِهِ »
همانطور که گذشت ، به همین خاطر است که در روایات اسلامی بر انتخاب همسر شایسته ، تاکید فراوانی شده است .
2-محیط خانواده
خانواده اولین محیط اجتماعی است که نوزاد ، زندگی خود را در آن آغاز می نماید و از محیطی که در آن به صورت انفرادی می زیست ، پا به محیطی می گذارد که باید در آن با انسانهای دیگر زندگی نماید ؛ عادات و نظرات آنها را کسب نماید و خود را با آنها تطبیق دهد . در پایه ریزی شخصیت مذهبی اشخاص ، هیچ عاملی اجتماعی ، به پای محیط کوچک خانواده نمی رسد . تاروپود روانی اشخاص در کانون خانواده به هم تنیده می شود و والدین با نیروی عشق و محبت در تکوین شخصیت سالم ، توانا ، با تقوا ، سازنده و مورد احترام برای فرزندان خود ، نقش انکار ناپذیری دارند .(48) کودک تحت تاثیر تمام انگیزه های خانوادگی است و رفتار او قهراً از خانواده شکل می گیرد .
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند :
« کُلُّ مَولُودَ یِلُدُ عَلَی الفِطرَهَ حَتّی یَکُوُنُ اَبوَاه یُهَوِّدانَه وَ یُنَصّرِانَهُ .(49) ؛هر نوزادی بر فطرت (توحید) متولد می شود تا آنگاه که پدر و مادر او ، او را به یهودیت یا نصرانیت گرایش دهند و از فطرت اصلی خود منحرف سازند . »
به دلیل اهمیت محیط خانواده در تربیت کودک به تبیین و تشریح بیشتر آن می پردازیم .
نقش خانواده در تربیت دینی کودکان
پایه اول : اصلاح خانواده
پایه دوم : اصلاح خانواده
پایه سوم : اصلاح خانواده(50)
در درون خانواده ، سرمایه ی عاطفی و انرژی مثبت عظیمی قرار دارد که با بهره برداری از آن ،بسیاری از برنامه های تربیتی رامی توان به اجرا درآورد .
قرآن کریم با اشاره به بحث تربیت دینی در خانواده می فرماید :
« یَااَیُهَا الَذِینَ آمنَوا قُوا اَنفُسَکُم وَ اهلیکُم نارَاً ؛ای کسانی که ایمان آورده اید ، خود وخانواده تان را از آتش جهنم ، حفظ کنید .»(51)
والدین به عنوان مهمترین عوامل وراثتی و محیطی باید در تربیت دینی کودکان تلاش نمایند ، تا کودک یا در واقع متربی ، از سر شوق و اشتیاق به تجارب درونی دست یابد ؛ به نحوی که خود بتواند فطرت خداجوی خود را کشف کرده و تجربه دینی را به طور حضوری درک نماید .
برای کسانی که از سابقه پرورش خانوادگی با آداب اسلامی ، بی بهره اند . عمل کردن به فرائض اسلامی ، مثل پریدن در استخر پر از آب سرد است . اختلافی که میان درجه حرارت بدن او و آب وجود دارد ، انتقال دفعی از بیرون به درون استخر را مشکل می سازد .
اما طفلی که از بدو تولد در فضای اسلامی بزرگ شده است ، هرگز خود را با انتقالی این چنین نامأنوس نمی بیند . به همین دلیل است که امام علی (علیه السلام) می فرمایند :
«عَلِّمُوا اَنفُسَکُم وَ اَهلیکُمُ الخَیر و اَدّبِوُهُم(52) ؛خود و خانواده خود را به انجام کارهای خیر عادت دهید و آنان را تربیت و نیک رفتاری بیاموزید. »
امام سجاد (علیه السلام) نیز حق فرزند را ادب آموزی به او و راهنمایی به سوی پروردگار معرفی کرده و می فرماید :
وَ اَمّا حَقُ وَلَدَکَ فَاَن تَعلَمَ اَنَّهُ وَ مِنکَ وَ مُضافٌ اِلَیکَ فی عَاجِل الدُنیا بِخَیرِه وَ شَرِه وَ اِنَّکَ مَسئولٌ عَمّا وَلَیتَهُ مِن حُسُن الاَدَب وَ الدَّلاله عَلَی رَبَه ؛اما حق فرزندت برتو این است که بدانی وجود او از تو است و اعمال نیک و بد او در این دنیا وابسته به توست . تو در برابر خوب تربیت کردن و راهنمایی کردن او به سوی پروردگار، مسئول هستی.(53)
همه این سخنان گهربار نشانه ای از این مطلبند که خانواده قابلیت تربیت دینی افراد را دارا است و به عنوان یک وظیفه مهم ، باید به آن اهتمام ورزد .
خودسازی والدین قبل از تربیت کودک
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند :
« کُوُنُو دُعاه الناسِ بِغَیرَ اَلسِنَتَکُم »
« مردم را از راه عمل- و نه از راه گفتار و بیان تنها- بسوی حق دعوت کنید . »(55)
کودکی که عملاً در دوران کودکی در خانه و خانواده و از طریق والدین با نماز و روزه ، محرم و نامحرم و ... آشنا شده است اندک اندک ، به تبع اوضاع و احوال حاکم بر خانواده ، به اعمال و آداب اسلامی تأدب پیدا کرده و این اعمال در ذهنش نقش می بندد .(56)
کودکی که در محیط خانه ، از پدر و مادر و اطرافیان نماز و روزه و اعمالی از این قبیل دیده و چشم و گوشش به آنها عادت کرده است ، به آسانی تربیت پذیر خواهد بود . ولی بر عکس ، کودکی که در محیط خانه ، اینگونه اعمال و رفتار را هیچ گاه ندیده و نشنیده است ، تربیت پذیری دینی او بسیار مشکل می شود . بنا براین والدین برای تربیت فرزندانی مسلمان و موحد ، ابتدا باید خود تأدب به آداب اسلامی داشته باشند تا بتوانند از عهده این امر مهم برآیند .
3 - محیط آموزشی
محیط موسسه آموزشی ، در سطوح مختلف پیش از دبستان ، دبستان و ... از عواملی هستند که تاثیر اساسی در تعلیم و تربیت افراد دارند .
آموزش و پرورش در آموزشگاهها ، در واقع ادامه کار پرورش افراد در محیط خانواده است کودکان در محیط آموزشگاه یاد می گیرند که در چه محدوده ای بیندیشد و حس همکاری داشته باشند .
این محیط می تواند با ایجاد رابطه ی صمیمی با کودک ، او را بادین آشنا کرده و او را آماده ی پذیرش تکالیف و مسئولیتهای الهی سازد .
مسئولان و مربیان در مدرسه نقش مهمی را بعد از خانواده در تربیت دینی کودکان بر عهده دارند و موظفند به این امر مهم بسیار دقت و توجه نمایند در این زمینه مربی واقعی کسی است که علاوه بر تسلط کافی بر موضوعات درسی،با اصول تعلیم و تربیت ، خصوصاً اصول تربیت دینی کاملاً آشنایی داشته باشد تا بتواند نقش خودش را به عنوان مربی واقعی به خوبی ایفا نماید.(57)
4 - محیط اجتماعی عمومی
منظور از محیط اجتماعی همان محیط فرهنگی است که نوع آداب ورسوم حاکم در یک جامعه را مشخص می کند و کلیه ارگانها و افراد یک اجتماع ، از آن فرهنگ پیروی می نمایند .(58)
با افزایش سن کودک ، ارتباط او با محیط اجتماعی بیشتر و بیشتر می شود و کلیه ی آداب و رسوم ، گرایشها ، عادتها و عقایدی را که در آن موجود است ، کسب می کند . او مجبور است ، همراه با رشد خود ، با فرهنگ جامعه و به عبارت بهتر ، کلیه ی جنبه های فرهنگی و نیروهای اقتصادی و سیاسی که در شکل گیری شخصیت افراد ، مؤثرند ، آشنا و از آنها متأثر گردد .
وسایل ارتباط جمعی مانند : رادیو ، تلویزیون ، سینما ، جراید و ... با رسوخی که در بین جوامع دارند ، بی تردید تاثیر زیادی روی افکار ، عقاید و اخلاق و کردار افراد اجتماع خواهند گذاشت .
در این میان کودکان به دلیل فراغت بیشتر و الگوپذیری بالاتر ، بیش از دیگران از آن وسایل، تأثیر می پذیرند .
5- محیط رفاقت و معاشرت
این محیط عبارت است از جماعت رفقا و دوستانی که با کودک در نشاط و جنبشهای کودکانه شرکت می کنند و کودک تحت تاثیر اعمال و رفتار آنهاست ؛ او نیز به نوبه ی خود در آنها اثر می گذارد .
عاداتی که ممکن است کودک از خانواده بدست آورد ، رنگ عادات رفقا را به خوبی می گیرد و لذا قرآن و روایات از معاشرت با دوستان نامناسب و بد نهی می کنند .(59)
قرآن کریم به نتایج محیط بد رفاقت و معاشرت اشاره کرده و می فرماید :
« وَ یوَمَ تَعضُ الظّالِمُ عَلی یَدَیهِ وَ یَقُوُلُ یَا لَیتَنی اتَّخَذَتُ مَعَ الرَسُولُ سَبیلاً یا وَیلَتا لَم اَتَخِذ فُلاناً خَلیلاً (60) ؛روزی که به دندان می گزد ، ستمکار دستش را و می گوید : کاش با راهنمایی رسول راهی را انتخاب کرده بودم ، ای کاش فلانی را دوست خود نمی گرفتم . »
دوستی و رفت و آمد با دیگران ، بسیاری از مظاهر اخلاقی و عادات را – خواسته یا ناخواسته – در انسان ایجاد یا دگرگون می سازد . انسان از تظاهر به کار بد و اظهار عیوب درونی خود نزد دوستان و معاشرانش حیا و شرم می کند و مخصوصاً نزد معاشرانی که از پستی و بدی مبری هستند . همین حیا او را از بدی دور و به خیر و نیکی نزدیک می سازد . (61)
دوست شایسته و با فضیلت یکی از سرمایه های بزرگ زندگی و از عوامل خوشبختی و سعادت بشر است . اولیاء گرامی اسلام ، پیروان خود را به انتخاب رفیق عاقل و با ایمان تشویق نموده و فواید وجودی چنین دوستی را خاطر نشان کرده اند : پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله )می فرمایند :
« اَسعَدُ النّاسِ مَن خالَطَ کِرامَ النّاسِ؛(62) سعادتمند ترین مردم کسی است که با مردم بزرگوار مخالطت و معاشرت داشته باشد .»
نا گفته نماند که نداشتن رفیق شایسته ، مایه ی محرومیتهایی در زندگی دنیا و تأثراتی در آخرت است . ولی مصیبت بسیار بزرگ ، رفاقت با عناصر فاسد و هم نشینی با افراد گناهکار است . زیرا این قبیل دوستان با تلقین های شیطانی ، رفیق خود را به گمراهی و ناپاکی می کشانند و با وسوسه های منحرف کننده به انواع گناه و پلیدی آلوده اش می سازند . به عبارت دیگر کسی که رفیق خوب ندارد تنها به پاره ای از نعمتها نمی رسد و از کمالاتی که ممکن بوده بر اثر رفیق شایسته نصیب او شود ، محروم می ماند ، ولی کسی که رفیق بد دارد ، نه تنها با مصاحبت با او به کمال عالی تر نمی رسد ، بلکه کمالات فطری و فضایل طبیعی خود را نیز از دست می دهد و در نتیجه به محرومیتهای دنیوی و کیفرهای اخروی دچار می گردد . حضرت علی (علیه السلام) در نامه خود به حارث همدانی می فرماید : « از رفاقت با کسانیکه افکارشان خطا و اعمالشان ناپسند است ، بر حذر باش . چه آدمی به رویه و روش رفیق خو می گیرد و به افکار و اعمال او معتاد می شود .»(63)
دیگر عوامل موثر در تربیت دینی (در محیط خانه)
هر چند از دیدگاه اسلامی ، حقیقت انسان ، جنبه روحانی و معنوی است و هدف اصلی تربیت نیز ، پرورش حس دینی و رسیدن انسان به کمالات معنوی می باشد ، ولی با وجود این ، جنبه جسمانی او را نمی توان نادیده گرفت ؛ زیرا جسم و روح ، رابطه متقابل دارند و هر کدام بر دیگری تأثیر می گذارند . بنابراین ، عوامل مؤثر در تربیت نیروی جسمی انسان بر جنبه ی روحی او نیز مؤثر است و بدین دلیل ، باید به آن توجه کرد . از جمله عوامل مؤثر بر جسم ، تغذیه ، نوع غذا و کیفیت آن است .
به نظر روانشناسان ، سلامت بدن بیش از هر چیز ، به چگونگی غذای شخص مربوط است و حالات روانی و روحی نیز همواره از حالات بدنی متأثر می شود و بدین ترتیب ، چگونگی تغذیه در رشد ذهنی و بدنی انسان اثر می کند . امروزه از نظر علمی ثابت شده است که تغذیه سالم مادران در ایام بارداری ، در تکامل جسمانی و روحانی کودک ، تاثیر فراوان دارد . به همین دلیل است که مادران در این دوره ، از مصرف برخی داروها ، مواد الکلی و ... که ممکن است باعث بروز اختلالات عصبی در کودک شود ، نهی شده اند . در مورد تأثیر غذا بر اعمال و رفتار انسان ، روایات فراوانی وارد شده است از جمله پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند : « هر کس به اندازه یک لقمه از غذای حرام بخورد ، چهل شبانه روز نمازش قبول نمی شود و دعایش به استجابت نمی رسد .»
در روایت دیگری از ایشان آمده است : « هر بدنی که از طریق حرام تغذیه کرده باشد ، داخل بهشت نمی شود . »(64)
در زمینه تأثیر غذا بر رفتار و تربیت دینی انسان ، جای انکار نیست . از این رو دین اسلام ، برای جلوگیری از پیامدهای ناگوار آن نسبت به تغذیه مادران و فرزندان ، توصیه های فراوانی نموده است که مسلماً اگر به خوبی اجرا شود ، مشکلات تربیتی پدید نمی آید .
امروزه بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی ، در اثر غذاهایی است که به نحوی از راه حرام بدست می آید . کودکانی که با غذای حرام تغذیه شوند و دوره حساس کودکی را به همین صورت سپری کنند ، فطرت دینی خود را از دست داده و دست به هر خلافی می زنند . در این زمینه رسول خدا نسبت به زنان باردار می فرمودند : « زنان باردار را در آخرین ماههای حاملگی خرما بخورانید ، تا فرزندانشان بردبار و متقی شوند .» از روایات اسلامی ، بر می آید که تغذیه حلال و مطلوب اعم از شیر مادر و غذا ، در دوره کودکی بر تربیت دینی کودک تأثیر فراوان دارد . از این رو بر والدین لازم است به این دستورات اسلام توجه نموده تا فرزندانی صالح و مفید ، هم برای خودشان و هم برای جامعه تربیت نمایند . باید توجه داشت که شخصیتهای بزرگ دینی در آغوش پدران و مادران متدین پرورش یافته اند ، که منشأ خیرات و برکات قرار گرفته اند . در مورد شیخ انصاری نقل شده است که مادرش هیچ گاه بدون طهارت به ایشان شیر نداد . مرحوم شیخ انصاری در اثر این مراقبتها و تربیت صحیح خانوادگی به مقامی رسید که جهان اسلام تاکنون مدیون خدمات علمی و فرهنگی اوست . (65)
2- مطابقت گفتار و رفتار والدین
یکی دیگر از عوامل مؤثر در تربیت دینی کودک ، هماهنگ بودن علم و عمل مربی است ؛ یعنی آنچه مربی از کودک می خواهد و به انجام آن امر می کند ، بیش از هر چیز ، خود عامل به آن باشد . انطباق علم و عمل در محیط خانه ، که فضای شکل گیری منش ها و باورهای دینی و
اخلاقی کودک است ، اهمیت فراوان دارد . پدر و مادر که نقش اساسی در تربیت کودک دارند ، موظفند هر گاه ، کاری را از کودک می خواهند ، خود نیز به آن بها داده و عمل نمایند . پدر و مادر به عنوان الگوی تربیتی برای کودک ، باید خودشان ، پاک ، متدین و عامل به دستورات الهی باشند تا بتوانند فرزندان پاک و صالحی تحویل جامعه دهند . در مورد مطابقت گفتار و رفتار و اهمیت دادن به عمل روایات فراوانی رسیده است از جمله امام صادق (علیه السلام) می فرمایند : « مردم را با اعمال خود به خوبیها دعوت نمایید و تنها به زبان اکتفا نکنید .»(66)
3- تأیید رفتار نیک فرزند
عامل دیگری که در تربیت دینی کودک در محیط خانه بسیار مؤثر است ، تأیید رفتارهای مطلوب او بوسیله ی والدین است . کارهای درستی را که از کودک مشاهده می شود – اگر چه غیر دینی و معمولی باشد – اگر با تأیید و تحسین والدین مواجه شود ، تداوم یافته و تکرار می گردد . تأیید اینگونه رفتارها از سوی پدر و مادر ممکن است به شیوه های زبانی یا عملی باشد ، که هر کدام به نوبه ی خود در تکرار آن کار ، تأثیر فراوان دارد . اگر چه تایید عملی از کارهای مثبت در تربیت مؤثر است ، ولی تأیید کلامی آن کار ، مانند گفتن «آفرین ، بسیار خوب » بیشتر مؤثر است ؛ زیرا کودک در دوره ی کودکی ، برای جلب توجه والدین به خود، به دستورات آنان بیشر عمل می کند.
اساساً یکی از شیوه های قرآن مجید ، ایجاد انگیزه و رغبت در افراد صالح و برقراری موازنه میان عمل و پاداش است . بر این اساس ، تأیید و تشویق بر کارهای مطلوب به منظور ایجاد انگیزه در افراد از روشهایی است که در قرآن و روایات استفاده می شود و نقش اساسی در تربیت دینی دارد.
وظیفه ی مربیان و والدین است که در تربیت دینی کودکان از این روش بهره برند و به جای سختگیری ، تحمیل کارهای ناخواسته و تنبیه کودکان ، از شیوه های متعادل همراه با ابزار عواطف و تأیید و تشویق در تربیت فرزند استفاده کنند .
پی نوشت ها :
39. فرض اله قلی زاده ، دین ، تربیت ، اخلاق ، ص 75
40. شیخ حر عاملی ، وسایل الشیعه ، ج14 ، ص29
41. شیخ حر عاملی ، وسایل الشیعه ، ج3 ، ص 6
42. سوره نوح ، آیه 27
43. علی قائمی ، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان ، ص76
44. همان ، ص 76
45. رضا فرهادیان ، مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و احادیث
46. فرض اله قلی زاده ، دین تربیت اخلاق ، ص 76
47. همان ، ص 78
48. سفینه البحار ، ج2 ، ص373
49. سید جعفر شیخ الاسلام ، پرورش کودک ، ص89
50. سوره تحریم ، آیه 6
51. محمد حسین طباطبائی ، تفسیرالمیزان ، ج28 ، ص341
52. وسایل الشیعه ، ج3، ص135
53. محسن غرویان ، تربیت فرزند ، ص28
54. همان ، ص29
55. فاطمه ایرانپور ، تعلیم و تربیت ، ص12
56. رضا فرهادیان ، والدین و مربیان مسئول ، ص222
57. فرض اله قلی زاده ، دین تربیت اخلاق ، ص 79
58. سید محمد باقر حجتی ، اسلام و تعلیم و تربیت ، ص114
59.سوره فرقان ، آیه 29و30
60. همان ، ص 116
61. بحارالانوار ، ج15 ، ص51
62. نهج البلاغه ، نامه 69
63. محسن غرویان ، تربیت فرزند ، ص29
64. محمود ارگانی بهبانی حائری ،تربیت فرزند دراسلام،ص 17
65. مکارم الاخلاق ،ص 197
66. ریحانه بهشتی –جامع الاحایث ص 289
