بازخوانی قیام 19 دی قم به مناسبت چهلمین روز شهادت شهدای آن

نگاهی به تاریخ
در سرمای زمستان سال 1356یك توهین زمینه‌ساز حركت و نهضتی فراگیر در ایران شد.
محمدرضا شاه كه از گسترش نهضت مذهبی و انتشار وسیع اعلامیه ها و نوارهای سخنرانی امام خمینی و استقبال روزافزون مردم، به شدت خشمگین و نگران بود، دستور داد تا به مناسبت 17 دی 1356 سالروز کشف حجاب رضاخانی، مقاله ای سراسر توهین به ساحت مرجع تقلید عالم تشیع- امام خمینی- در روزنامه اطلاعات نوشته شود و در آن « به بهانه سالروز کشف حجاب ، جملات جسارت آمیزی نسبت به روحانیون به ویژه شخص امام خمینی (ره) به عنوان مخالفان ترقی و پیشرفت و مرتجعینی که نباید مجال ابراز وجود و عقیده پیدا کنند نوشته شد.»
در واقع هدف این بود که چنین القا کنند که نظریات امام خمینی در مورد دربار و طاغوت، نظرات فردی ایشان و ناشی از اغراض شخصی و حب شهرت است و سایر علما با آن موافق نیستند.
پس از انتشار این مقاله و از بعد از ظهر همان روز، شهر قم حالتی غیر عادی به خود گرفت، 19‬دی‌ماه طلاب و مردم با تشكیل اجتماع بزرگی، تظاهرات و راهپیمایی خود را آرام به سوی منازل مراجع وقت آغاز كردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان با دادن شعارهایی به‌ حمایت از امام خمینی(ره)پرداختند و از آنها خواستند تا در برابر این اهانت آشكار عكس‌العمل نشان دهند.
گرچه تظاهرات مردم در كمال آرامش صورت گرفت، اما ماموران مسلح به سمت هزاران تظاهر كننده آتش گشودند و دهها نفر را شهید و صدها نفر را مجروح كردند.
با این قیام مردم قم آتش انقلاب اسلامی برافروخته شد و برق آسا به دیگر شهرها سرایت كرد و سرانجام منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد.
موضع امام (ره) پس از جنایت رژیم پهلوی
امام خمینی كه در این زمان و در تبعید به سر می برد در اولین موضع گیری در زمینه قیام 19 دی 1356، طی سخنرانی تند و هوشیارانه در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف، به شخص شاه و رژیم سلطنتی پهلوی و اعمال و اقدامات ضد دینی – ضد اسلامی و سیاست های مخرب آن حمله كرد و برای چندمین بار شخص شاه را كانون توطئه و مسئول اصلی تمام جنایات معرفی كرد.
امام در این موضع گیری به طور مفصل اعمال خائنانه رژیم سلطنتی پهلوی را شرح داد و اوضاع محنت بار حاكم بر ارتش، دانشگاه و مجلس را برشمرد و در خاتمه، مردم مبارز و انقلابی ایران را به حفظ هوشیاری و بیداری و گروه های انقلابی را به وحدت و مقاومت در برابر اعمال ضد اسلامی – ضد انسانی حكومت پهلوی دعوت كرد:« ملت ایران را باید ما از آن تشكر كنیم. ملت بیداری است، ملت هوشیار و مقاومی است در مقابل ظلم. در عین حال كه این همه ظلم می بیند، این همه كشته می دهد، در عین حال مقاومت می كند، ایستادگی می كند، و این ایستادگی به نتیجه خواهد رسید.»
امام با برشمردن سیاست های ضد اسلامی- ضد انسانی رژیم پهلوی، به ملت ایران و مبارزان انقلابی اعلام كردند كه باید هدف را تا سقوط سلطنت پهلوی دنبال كنند:« به ملت شریف ایران مژده می دهم كه رژیم جابرانه شاه، نفس های آخرش را می كشد، و این قتل عام های بی ر حمانه، نشانه وحشتزدگی و حركاتی مذبوحانه است.»

مسعود رضایی، پژوهشگر دفترمطالعات و تدوین تاریخ ایران در گفت و گو با همشهری قیام 19دی ماه سال 1356در قم را سر آغاز حركتهای فراگیر انقلابی در سراسر ایران دانست.
• عامل اصلی قیام 19دی ماه سال 1356قم چه بود؟
حركت مردم قم در 19دی ماه 1356 مبتنی بر فرهنگ و اعتقادات اسلامی بود كه در ایران نهادینه شده یود و در عمق دلهای ایرانیان جای داشت.
مردم در طول رژیم پهلوی به این نتیجه رسیده بودند كه پهلوی ها در جهت مخالفت با اسلام حركت می كنند، لذا نگاهی منفی نسبت به پهلوی ها به وجود آمد.
از سوی دیگر مردم با روحانیت به عنوان مبلغان فرهنگ و دین اسلام پیوند قوی داشتند كه در راس آنها مراجع تقلید قرار داشته كه مردم نسبت به آنان ارادت قلبی داشتند.
حكومت پهلوی در طول حكومتش بعد از كودتای 28مرداد اتكای كاملی به آمریكا پیدا كرده بود و در چارچوب سیاستهای آمریكا پیش میرفت؛ آمریكا به طریق اولی خواستار اسلام زدایی بود و مردم پیوند محمدرضا و آمریكا را درك می كردند، هرچند نوعی سكوت حاكم بود ولی مردم به لایه های حكومت و عملكردهای آن توجه داشتند و آن مسائل در حافظه تاریخی ملت ثبت می شد.
• 15خرداد یكی از مراحل بروز و ظهور اعتراضات مردمی علیه سیاستهای رژیم پهلوی بود؛ تجربه های 15خرداد برای مردم مسلمان ایران و رژیم پهلوی چه بود؟
در سال 42واقعه 15خرداد به وجود آمد كه مخالفت امام خمینی(ره) با عملكردهای ضد اسلامی و وابسته سلطنت پهلوی بود. رژیم توانست با سركوب شدید تظاهرات مردم ظاهرا بر قیام مردمی فائق بیاید؛ در سال 43 امام خمینی(ره) را به تركیه و عراق تبعید كردند و ظاهر این بود كه رژیم به توفیق دست یافته و توانسته است یكی از مخالفان خود را از جلوی راه بردارد و پهلوی به ظاهر مسائل در آن دوره دلخوش بود.
امام خمینی(ره) در این دوره بنا را بر آگاهی بخشی جامعه گذاشته بودند؛ تجربه سالهای 42 و 43 این را اثبات كرده بود كه اگر آگاهی های دینی و سیاسی جامعه به سطح بالایی برسد زمینه های حركت همه جانبه علیه رژیم ضد اسلامی فراهم می شود.
امام(ره) از طریق شبكه روحانیون كه عمدتا شاگردان ایشان بودند این آگاهی را به جامعه منتقل كردند و روحیه انقلابی و اسلامی مردم را رشد دادند؛ این مسئله ادامه داشت تا زمانی كه كارتر به ایران سفر كرد.
• چه اتفاقاتی منجر به ایجاد پتانسیل حركت عمومی در ایران علیه رژیم شاه و چه مسائلی باعث عملكرد رژیم پهلوی شد؟
در سال 56 دو اتفاق كه در نوع خودش تاثیرگذار بود شرایط را تغییر داد؛ درگذشت دكتر علی شریعتی كه در خرداد 56 صورت گرفت و رحلت حاج آقا مصطفی خمینی كه در آبان همین سال رخ داد.
به خصوص پس از رحلت حاج آقا مصطفی خمینی مجالس ختمی برای ایشان برگزار می شود كه ضمن تجلیل شخصیت ایشان ابراز ارادت به مرجع عالیقدر تبعید شده امام خمینی بود كه به نجف تبعید شده بودند.
بروز این رفتارها و حركت ها باعث می شود پهلوی در صدد پاسخگویی برآید.
این در حالی است كه رژیم شاه به شدت احساس امنیت و غرور می كند و اینكه توانسته است تمام حركت های مخالف خود را سركوب و ساكت كرده و به خاموشی كند.
• ژانویه سال 1356 برای محمدرضا پهلوی خاطره انگیز و رویایی بود..
بله. جیمی كارتر رییس جمهوروقت آمریكا درشب اول ژانویه 1978 كه مصادف با 11دیماه 1356 بود به ایران آمد و جشن شب اول ژانویه اش را در ایران برگزار كرد؛ نكته مهم این جشن اعلام حمایت كارتر از شاه بود.
ویلیام سالیوان در خاطراتش نقل می كند كه ما نطقی برای كارتر در آن شب تهیه كرده بودیم كه در سر میز شام باید بنا به رسم دیپلماتیك خوانده می شد و نطقی معمولی و تشریفاتی بود، ولی یكباره دیدیم كارتر نطق رسمی را كنار گذاشت و شروع كرد خودش صحبت كردن و چنان تعریف و تمجیدی از شاه و رژیم پهلوی كرد كه ما را در حیرت فرو برد؛ همان جمله معروف كه ایران جزیره ثبات و شخص محمدرضا از جمله خردمندارین و بارزترین رهبران است كه در حال حاضر در جهان وجود دارد.
این تعریف و تمجید رییس جمهورآمریكا ازمحمدرضا پهلوی باعث دلگرمی و غرور شد تا جایی كه رژیم پهلوی به قول و خیال خودش در صدد پاسخگویی محكم به حركتهای اسلامی و انقلابی كه تحت عنوان مراسم ختم حاج آقا مصطفی برگزار می شد برآمد.
• جرقه قیام 19دی چگونه زده شد؟
در سالروز واقعه كشف حجاب كه در 17دی ماه 1314 توسط رضا شاه انجام شد مقاله ای با امضای احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات چاپ می شود كه در آن به امام خمینی(ره) توهین شده بود و هدف از انتشار آن این بود كه قدرت نمایی در برابر نیروهای مسلمان شود و به تخریب شخصیت امام بپردازد.
این مسئله باعث می شود كه رژیم پهلوی به اشتباه بزرگی دست بزند و البته خودش نیز به این اشتباه پی نبرد چرا كه اقدام رژیم شاه مثل كبریت انداختن در انبار باروت بود.
پهلوی به اشتباه فكر می كرد توانسته همه حركت ها را خاموش كند و در جهت اسلام زدایی حركت كند اما واقعه 19دی نشان داد اینها همه خیالات رژیم شاه بوده است.
اشتباه دوم سركوب شدید تظاهرات مردم قم بود؛ سران پهلوی بر اساس تجربه واقعه 15خرداد دست به چنین اقدامی زدند؛ در 15خرداد بنا به شرایط زمانی، رژیم پهلوی توانست حركت مردم را ظاهرا سركوب كند و این تصور را داشت كه می تواند در 19دی ماه 1356 نیز با سركوبی شدید، سریع و قاطع پرونده اسلام گرایی، انقلاب و امام خمینی را ببندد.
• در 15سال پس از 15خرداد در ایران چه رخ داده بود؟
جامعه ایران در طول 15 سال به ماهیت رژیم پهلوی هم به لحاظ حركتهای ضد اسلامی و وابستگی شدید به آمریكا پی برده بود، رویكردی كه هویت ملی و دینی ایرانیان را در معرض خطر قرار داده و در همین زمان حكومت شاه توانست با اقدامش بغضی را كه در گلوی مردم گیر كرده بود بتركاند.
در 19دی ماه با كشتار مردم قم انرژی بالقوه نهفته در میان مردم به فعلیت رسید و آزاد شد.
مفهوم شهادت در محور حركتی كه آغازشده بود قرار گرفت و انرژی لازم را به مردم داد.
اگر رژیم شاه اعلام كرد تعدادی آشوبگر و عوامل خارجی را در فم سركوب كرده است اما از تمامی كشته شدگان به عنوان شهید تجلیل شد و مفهوم شهادت در جامعه جایگاه عینی یافت.
بعد از این ماجرا رژیم نتوانست به عمق مسائل سیاسی و دینی در جامعه پی ببرد و به زعم خودش تعدادی اخلالگر را كشته بود ولی مردم تجلیل از شهیدان را به صورتی شایسته برگزار می كردند.
• برگزاری مراسم اربعین یا همان چهلم پس از19دی ماه در كشور فراگیر می شود، این فرهنگ به چه علت استمرار یافت؟
در فرهنگ اسلامی بزرگداشت چهلمین روز شهادت جایگاه ویژه ای دارد و شناخته شده است و مهمترین مصداق آن اربعین حسینی است كه در كشورمان گرامی داشته می شود و مردم با آن خوگرفته و رشد كرده اند. اما این بار اربعین تعدادی شهید كه پیروان امام حسین(ع) بودند باید برگزار می شد.
همبستگی ملی بر اساس هویت دینی در اینجا شكل می گیرد؛ در محدوده جغرافیایی ایران كه اقوام مختلف با فرهنگهای گوناگون زندگی می كنند اسلام توانسته است مهمترین عامل وحدت ایرانیان از هر قوم و نژادی شود و هویت كشور را حفظ كند.
بنابراین بزرگداشت اربعین شهدای19 دی قم در تبریز گرفته می شود، تظاهرات برگزار شده و روحانیون مسائل سیاسی روز را شرح می دهند.
اما رژیم همچنان در حال سركوب است و فكر می كند می‌تواند این مسئله را فیصله دهد، به جای اینكه در چهلم شهدای قم به ابراز تاسف و پشیمانی بپردازد بر اساس غرور، تكبر و برداشت اشتباه از موقعیت خود ، اسلام و امام خمینی(ره) مجددا دست به سركوب می زند و سعی می كند این حركت را خاموش كند لذا موجب شعله ور شدن آتش خشم ملت می شود و جامعه در انتظار اربعین شهدای تبریز می ماند و این بار در یزد برگزار می شود و رژیم پهلوی باز مرتكب اشتباه می شود.
• حركت‌های مردی و تظاهرات ها بر اساس اربعین تا چه زمانی ادامه پیدا می كند؟
از اربعین تبریز و یزد به بعد است كه تظاهرات از حالت اربعینی درآمده و مردم بر اساس علقه هایی كه نسبت به شهدا یافته اند دست به تظاهرات می زنند كه در تمام شهرها، شهرستانها و حتی روستاها گسترش می یابد اما پاسخگویی رژیم شاه سیاست مشت آهنین و سركوب است.
البته همانطور كه تاریخ نشان داده است این رویه به همبستگی منسجم تر ایرانیان منجر می شود و وقتی تمام شهرهای كشور درگیر این نهضت انقلابی می شود سیاست آمریكا و شاه هم ناكار آمد می شود.
• در زمینه بررسی انقلاب اسلامی قدری مركززده و پایتخت پژوه درباره رویدادهای انقلاب نشده ایم، آیا در مطالعات و بررسی های پیرامون انقلاب اسلامی به حركتهای انقلابی در شهرهای دیگر هم پرداخته شده است؟
در این زمینه كارهایی انجام شده و كتابهایی درباره تظاهرات مردم در شهرهای مختلف در سالهای 56 و 57 نوشته شده است به طور مثال انقلاب اسلامی در كاشان، مشهد و... اما در عین حال عمده توجه به تهران و پایتخت بوده است.
به هر حال تظاهرت در پایتخت و كثرت مردم در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار بود، اما جا دارد همانطور كه در مورد تهران بسیاری از مسائل بیان شده است هم اكنون به شهرها، شهرستان‌ها و حتی روستاها نیز پرداخته شود و فرهنگ مردم در آن زمان حتی در روستاها نیز مورد بررسی قرار گیرد تا مشخص شود اسلام از چه قابلیت بالایی در همبستگی ملی برخوردار است.
در حالی كه وسایل ارتباط جمعی گسترده ای در آن زمان وجود نداشت ولی در همان شرایط، اسلام به عنوان فرهنگ حاكم بر كشور در آمده بود و همزمان با پایتخت در تمام شهرهای كشور مردم یك حرف را می زدند.
باید ابعاد و ریشه های انقلاب اسلامی در شهرها و روستاها مشخص شود و نقش انقلاب اسلامی در همبستگی ایرانیان معلوم گردد و اینكه چه كنیم كه در حال حاظر این وضعیت حفظ شده و هر روز بر استحكام و انسجام ملی ایرانیان افزوده شود.
* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : hamidrezaghaedamini