شكوفايي حقوق شهروندي در عصر ظهور (1)
نويسنده:عبدالرحيم سليماني
مقدمه
نوشتار حاضر - كه به اين سوالات پاسخ مىدهد - در سه بخش سامان گرفته:
الف) مبادى و مبانى كه به بيان چيستى حقوق شهروندى و مصاديق آن، و بيان دو تلقى از اين حقوق مىپردازد.
ب) حقوق شهروندى در عصر ماقبل ظهور؛ تا معلوم شود نتيجه آخرين تلاشهاى بشر محروم از هدايت و رهبرى امام معصوم كدام است و سير جوامع انسانى در اين زمينه به كجا منتهى مىشود؟ و همچنين به كمك مقايسه، ارزشهاى حاكم بر عصر ظهور بهتر شناخته شود.
ج) حقوق شهروندى در عصر ظهور.
بخش اوّل: مبادى و مبانى
2- هر جامعهاى مطابق سازو كارهاى رايج در آن، براى اداره جامعه و گذران زندگى اجتماعى به تدوين قوانينى دست مىيازد كه شهروندان، مطابق آن قوانين از حقوقى برخوردار شده و تكاليفى نيز متوجه آنها مىشود. منشأ اين حقوق و وظايف يا شرايط خاص محدوده جغرافيايى ، قومى ، نژادى و... است و يا فارغ از اين تعلقات و از حيث انسانيت انسانها است. اين دو دسته حقوق و وظايف ممكن است گاهى در تعارض با همديگر بوده و وظايف ناشى از حيثيت اول سبب سلب حقوق ناشى از حيثيت دوم شوند.
3 - در دوران معاصر بعضى از تشكلها و افراد مؤثر جهانى كه - به هر انگيزهاى - دغدغه حقوق بشر را در سر داشتند به اين فكر افتادند كه متنى شامل حقوق همه افراد بشر - فراتر از مليت ، نژاد ، مذهب و ساير تعلقات - تدوين كنند و به هدف اخذ تعهد براى رعايت آنها به امضاى دولتهاى عضو سازمان ملل متحد برسانند. اين تدبير ، به حسب ظاهر با انگيزه صيانت از حقوق انسانها و پاسداشت كرامت بشر در مقابل تعديّات احتمالى حكومتها به آن صورت گرفت. امضا كنندگان اين متن كه اعلاميه جهانى حقوق بشر نام گرفت ، متعهد مىشدند آن دسته از قوانين داخلى كشورهاى خود را كه در تعارض با مفاد اين عهدنامه بود لغو كنند.(1)
اين عهدنامه در تاريخ 10 دسامبر 1948 مطابق با 19 آذر 1327 شمسى به امضاى اكثريت اعضاى مجمع عمومى سازمان ملل متحد رسيد.
4- تعيين و تعريف هر حق و يا تكليفى براى بشر مبتنى بر ديدگاهى است كه در مورد حقيقت انسان و مسائل پيرامون آن وجود دارد. و اختلاف ديدگاهها بهناچار منجر به اختلاف در تعيين حقوق و وظايف خواهد شد. هرچند در اعلاميه حقوق بشر سعى بر تعيين حقوق عام - كه مورد قبول همه مكاتب و مذاهب باشد - براى انسان بوده، امّا به دليل ساختهاى وجودى درهمتنيده انسان حتى تعيين اين حداقل نيز آسان نيست.
مفاد اعلاميه جهانى حقوق بشر محصول ديدگاهى است كه انسان را موجودى ساكن مىبيند نه سالك؛ حلقهاى پرتاب شده در ناكجا آباد كه افق روشنى ندارد، غوطهور در درياى بدون ساحل. گويا نه مبدئى داشته و نه منتهايى خواهد داشت. از كجا آمدن و به كجا رفتن و آمدن بهر چه؟ سؤالاتى است بىاهميت و بىپاسخ. و به همين جهت ، نفس آزادى (در عقيده و عمل) موضوعيت پيدا كرده است. هر عقيدهاى محترم! شمرده شده؛ هم عقيده دينى و هم عقيده ضد دينى و الحادى. مدافعان حقوق بشر اين چنينى هيچگاه همجنسبازى را غيرمحترم ندانستهاند و رسميت بخشيدن به آن توسط مجالس قانونگذارى كشورهاى پيشرفته را امرى در راستاى احترام به حقوق انسانهاى همجنس باز تلقى كرده و مورد تقدير قرار مىدهند.
اما ديدگاه ديگر، انسان را نه پرتاب شده در وادى برهوت ، كه موجودى كريم مىبيند. « وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ» (2) مخلوق خدايى حكيم و مسافرى به مقصد لقاى همان خداى حكيم؛ « إِنَّا للَّهِِ و إِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ » (3) و « يَاأَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاَقِيهِ» (4) با زادراه و توشهاى از درون؛ « فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا» (5) و « فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا»(6) و هاديانى از برون؛ « هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الاُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ».(7) در چنين ديدگاهى محترم بودنِ مطلق انديشه و عمل معنا ندارد؛ زيرا انديشه و عملِ بىرنگ وجود ندارد؛ يا به رنگ خدا است؛ « وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً » (8) و يا رنگ دنياى دنى.
به همين جهت سازمان كنفرانس كشورهاى اسلامى اقدام به تدوين اعلاميه اسلامى حقوق بشر كرد تا نظر اين كشورها را در مورد آن بخش از اعلاميه جهانى حقوق بشر كه با اصول اسلامى در تعارض بود بيان كنند. اين اعلاميه حدود 60 سال پس از اعلاميه جهانى حقوق بشر و در تاريخ 14 محرم 1411 قمرى مطابق با 5 اوت 1990 ميلادى و 15 مرداد 1369 شمسى به تصويب اعضاى سازمان كنفرانس كشورهاى اسلامى رسيد.
5 - موارد اصلى اختلاف مفاد دو اعلاميه مذكور را مىتوان به اختلاف در مورد كرامت انسانى و وظايف دولتها در اينباره ارجاع داد؛
5 / 1 - در ديدگاه اسلامى نوع انسانى يك نوعِ كريم است:
« وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ » .(9)
منشا كرامت او روح الهى است كه در وى دميده شده؛ نه بدن مادى او. خداوند متعال در بيان مراحل خلقت انسان از نطفه، علقه، مضعه، استخوان، گوشت و بالاخره دميدن روح كه از آن با تعبير « ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خلقاًآخر» ياد مىكند، تنها بعد از آخرين مرحله (دميدن روح) است كه خود را با « فَتَبَارَكَاللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ » (10) مىستايد و همين مرحله باعث چنين ستايشى شده است.(11) وگرنه ساير حيوانات در مراحل قبل از آن با انسان شريكاند.(12) و آيه شريفه:
« فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ»(13)
نيز بر همين امر دلالت دارد، زيرا بعد از تسويه و دميدن روح است كه فرشتگان مامور به سجده مىشوند.
5 / 2 - انسان كريم از فرشتگان نيز برتر است، زيرا خداوند در آفرينش هيچ موجود ديگرى - حتى فرشتگان - خود را به اَحْسَنُ الْخالِقينَ نستود. و اگر خداوند احسنالخالقين است؛ انسان هم احسنالمخلوقين و كَوْنِ جامِع است. اين احسنالمخلوقين بودن انسان از جنبه بدنى و حيوانى او نبود، زيرا حيوانات ديگر با او در اين جنبه شريكاند؛ همچنين مربوط به جنبه عقلانى محض او هم نيست، زيرا در اين جنبه فرشتگان هم با او شريكاند، درحاليكه فرشتگان احسنالمخلوقين نيستند.(14)
5 / 3 - كرامت انسانى كه همان اعتلاء روحى و نزاهت از پستى و فرومايگى است، يك امر بالفعل در ميان همه افراد بشر نيست، كه اگر چنين بود تكليف، اطاعت و عصيان و عذاب و ثواب معنا نداشت و در مذمّت هيچ انسانى نمىتوانستيم بگوييم:
« أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» ،(15)
« ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً » ،(16)
و « صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَيَرْجِعُونَ» .(17)
ليكن اين كرامت امرى بالقوه است و به حسب خلقت خود نسبت به خوبىها و بدىها واكنش يكسان ندارد، بلكه آنچه مايه شرافت و كرامت اوست تقوا است و آنچه مايه دنائت و سقوط اوست فجور است.
« وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا × فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا» .(18)
تنها در پرتو عمل اختيارى است كه كرامت انسانى از قوه به فعل تبديل مىشود و اگر كسى مقابل كرامت، يعنى دنائت و فجور را اختيار كرد چنين كسى نه تنها كريم نيست كه انسان هم نيست.
5 / 4 - همچنانكه فطرت و طبيعت نيالوده انسانى نسبت به فجور و تقواى خود بى تفاوت نيست، نسبت به انحراف ديگران از جاده كرامت نيز بىتفاوت نيست و براى نجات ديگران احساس مسئوليت مىكند. دين الهى نيز نسبت به اين امر ساكت نيست، چراكه فلسفه بعثت چيزى جز حفظ و به فعليت رساندن كرامت انسانى نيست.
اِنَّما بُعِثْتُ لأْتَّمِمَ مَكارِمَ الاَخْلاقِ،(19)
و عَلَيْكُمْ بِمَكارِمِالاَخْلاقِ فَاِنَّ الَّلهَ بَعَثَنى بِها.(20)
خداوند خود را معلم كرامت خواند.
« اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ × الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» ،(21)
و قرآن را كتاب كرامت معرفى كرد.
« إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ» ،(22)
كه موجودات كريم حامل اويند.
« بِأَيْدِي سَفَرَةٍ × كِرَامٍ بَرَرَةٍ» .(23)
بنابراين جامعه اسلامى و حاكمان اسلامى نمىتوانند نسبت به سرنوشت انسانها بىتفاوت باشند، بلكه غايت دين را امربه معروف و نهى از منكر دانستهاند. علىعليه السلام:
غايَةَ الدّينِ الأَمْرِ بِالْمَعْروُفِ وَ النَّهْىِ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اِقامَةُ الْحُدُودِ.(24)
امام صادقعليه السلام نيز فرمود:
لا دينَ لَمِنْ لايَدينُ اللَّهَ بِالْاَمْرِ بِالْمَعْروُفِ وَ النَّهْىِ عَنِ الْمُنْكَرِ.(25)
5 / 5 - بر اساس آنچه گذشت در مواردى كه اعلاميه جهانى حقوق بشر نسبت به كرامت انسانى و حق انسانها نسبت به ايجاد زمينه و بستر براى فعليتبخشى به كرامتهاى بالقوه بىتفاوت گذشته - و يا مسيرى خلاف آن پيموده - اعلاميه اسلامى حقوق بشر در صدد اصلاح برآمده و بندهايى متناسب با اين حق مهم شهروندى به تصويب رسانده است. چنانچه در مادّه اول:
ضمن تأييد اين نكته كه همه مردم در اصل شرافت انسانى و تكليف و مسئوليت بدون هرگونه تبعيض از لحاظ نژاد يا رنگ يا زبان يا جنس يا اعتقاد دينى يا وابستگى سياسى يا وضع اجتماعى و غيره برابرند؛ تأكيد مىكند كه عقيده صحيح، تنها تضمين براى رشد اين شرافت از راه تكامل انسان مىباشد. و فاجر و متقى را يكسان نمىبيند و اضافه مىكند: هيچ احدى بر ديگرى برترى ندارد مگر در تقوا و كار نيكو.
در مادّه دهم:
تصريح مىكند كه اسلام دين فطرت است و به كار گرفتن هر گونه اكراه نسبت به انسان يا بهره بردارى از فقر يا جهل انسان جهت تغيير اين دين به دينى ديگر يا به الحاد جايز نمىباشد.
در مادّه هفدهم به اين نكته بسيار مهم مىپردازد كه:
هر انسانى حق دارد در يك محيط پاك از مفاسد و بيمارىهاى اخلاقى به گونهاى كه بتواند در آن خود را از لحاظ معنوى بسازد زندگى كند، جامعه و دولت موظفند اين حق را براى او فراهم كنند.
در اين نوشتار از اين حق مهم بشرى و شهروندى به حق معنوى يا حق حيات طيبه ياد مىكنيم. و آنچه در اعلاميه جهانى حقوق بشر و ساير عهدنامهها و ميثاقهاى جمعى در تضادّ با اين حق اساسى باشد؛ نه تنها آنرا حقّى بر له بشريت نمىدانيم، بلكه عليه او مىدانيم.
6 - آن دسته از حقوق بشر كه بطور مشترك در اعلاميه جهانى حقوق بشر و اعلاميه اسلامى حقوق بشر آمده است به قرار ذيل است:
1.آزادى خدادادى و تساوى حيثيتى و حقوقى
2. حق زندگى ، آزادى و امنيّت شخصى
3. نفى بردگى
4. نفى شكنجه و مجازاتهاى مغاير با حيثيت انسانى
5. تساوى دربرابر قانون
6. حق رجوع مؤثر به محاكم ملّى صالحه
7. منع توقيف ، حبس و تبعيد خودسرانه
8 . حق رسيدگى منصفانه به دعاوى توسط دادگاه بيطرف
9. اصل اولى برائت در موارد اتهامى
10. عدم مداخله در زندگى خصوصى و امور شخصى
11. حق انتخاب محل اقامت و ترك كشور يا بازگشت به آن
12. حقّ پناهندگى در صورت تعقيب، شكنجه و آزار به ناحق
13. حق تابعيت و تغيير تابعيت
14. آزادى تشكيل مجامع و جمعيتهاى مسالمت آميز
15. حق شركت در اداره عمومى كشور خود و نيل به مشاغل عمومى كشور
16. حق امنيّت اجتماعى و استيفاى حقوق اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى
17. حق كار و انتخاب شغل و اجرت مساوى در قبال كار مساوى
18. حقوق تأمين اجتماعى و حمايت از مادران و كودكان
19. حق آموزش و پرورش
20. حق برخوردارى از منافع ناشى از فعاليت هاى فرهنگى، علمى و هنرى
21. حق برخوردارى از نظمى كه حقوق و آزادىهاى مذكور را تأمين مىكند.
همه حقوق مذكور در دو اعلاميه را مىتوان در چهار بخش عمده طبقه بندى كرد و آرزوى بشر امروز را تحقق مفاد اين حقوق دانست:
حقوق اجتماعى - فرهنگى
حقوق قضايى
حقوق اقتصادى
حقوق معنوى (حق حيات طيبّه).
اين چهار دسته حقوق در تحقق و عدم تحقق، و در توسعه و ضيق متأثّر از شيوه عمل حاكمان است و قواى حاكمه را مىتوان در دو عنوان اصلى عدل و ظلم جاى داد. بنابراين ميزان عدالت و ظلم قواى سلطه (اعم از سلطه داخلى و خارجى) عمدهترين معيار داورى تحقق يا عدم تحقق حقوق بشر در يك جامعه بشمار مىرود.
7 - تذكر دو نكته ضرورى است:
7 / 1 - از آنجا كه به مقتضاى احاديث، حكومت مهدوى حكومتى جهانى و يكپارچه خواهد بود؛ ميان حقوق شهروندى و حقوق بشر تفاوتى نخواهد بود و اين دو بر هم منطبقاند، زيرا آنچه فصل مميّز حقوق شهروندى به شمار مىرفت اقتضائات خاص هر كشورى بود كه قوانين مخصوص همان كشور را در پى داشت و با برداشتن مرزهاى جغرافيايى و تشكيل امّت واحد جهانى، فلسفه وجودى قوانين خاص هم منتفى شده و همه انسانها شهروند يك دولت خواهند بود.
7 / 2 - از باب تُعْرَفُ الْأَشياء بِأَضدادِها مناسب است قبل از آنكه تصويرى از حقوقبشر در عصرظهور ارائه دهيم؛ ابتدا به وضعيت حقوق شهروندى در جوامع عصر ماقبل ظهور نظرى بياندازيم.
پی نوشت ها :
1. ماده 2 اعلاميه جهانى حقوق بشر.
2. اسراء/70 :17.
3. بقره/156 :2.
4. انشقاق/6 :84.
5. شمس/8 :91.
6. روم/30 :30.
7. جمعه/2 : 62.
8. بقره/138 :2.
9. اسراء/70 :17.
10.مؤمنون/14 :23.
11.طبرسى، مجمعالبيان، ج 4، ص 161.
12.جوادى آملى، كرامت در قرآن، ص 52.
13.حجر/29 :15.
14.جوادىآملى، كرامت در قرآن، ص 53 - 52.
15.اعراف/179 :7.
16.بقره/74 :2.
17.بقره/18 :2.
18.شمس/8 - 7 :91 .
19.المتقىالهندى، كنزالعمال، ج 2، ص 16، ح 5217.
20.رىشهرى، ميزانالحكمة، ج 2، ص 804.
21.علق/4 - 3 :96.
22.واقعه/77 : 56.
23.عبس/16 - 15 : 80.
24.الآمدى، غررالحكم، ص 469.
25.مجلسى، بحارالانوار، ج 97، ص 86.
ادامه دارد .....
* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : movahedian1
