نجان در جنگ جهاني دوم (2)

گفتار سوم :پيامدهاي جنگ جهاني دوم
 

الف)اقتصادي
جنگ جهاني دوم نيز همانند هر جنگي، تأثير بسيار منفي بر اقتصاد کشورها از جمله ايران داشت.در زنجان اين جنگ موجب «فقر عمومي اهالي»14و کمبود ارزاق و افزايش قيمت آن و شورش بزرگ نان در سال 1322شمسي شد .علت ايجاد اين وضعيت را بايد در ميزان مصرف اذوقه ي قواي شوروي و سودجويي بازرگانان محلي در خروج مايحتاج عمومي شهر و فروش ان در پايتخت و شهرهاي ديگر جستجو کرد .
از همان نخستين سال اشغال (1321ش)، قيمت غله افزايش يافت و موجب نگراني و ناراحتي توده ي مردم شد.15در 3خرداد 1322همزمان با سفر اسمير نف ، سفير کبير شوروي، به زنجان شورشي بزرگ در شهر به وقوع پيوست.در جريان شورش، شورشيان منزل اسد الله ايازي، تاجر بزرگ برنج و توتون را خراب و برادر ش را به سختي مجروح کردند؛ سپس به بازار رفتند و به غارت پرداختند.بهانه ي شورش، اعلام افزايش قيمت نان از سه کيلوشش ريال به سه کيلو نه ريال بود.16فرمانداري زنجان به سبب نگراني تکرار تظاهرات که وقوع آن را پيش بيني مي کرد و به احترام ميهمانان خارجي خود ، تصميم اداره ي خوار و بار را لغو کرد و پس از رفتن سفير کبير با تکيه بر نيروهاي شهرباني و ژاندارمري دوباره قيمتها را افزايش داد.17
در سال 1323ش .مشکل خواربار همچنان ادامه يافت به گونه اي که شماري از ساکنان زنجان در پي اقدام برخي از بازرگانان شهر از جمله قماشچي، حاج علي توفيقي و اکبر شهلائي مبني بر جمع اوري خواربار به ويژه غله ي شهرستان از خود شهر و اطرافش و حمل ان به خارج از استان، در صدد برامدند منزل اکبر شهلائيي 18را غارت کنند و خودش را بکشند.19
فرمانداري زنجان براي حل اين موضوع، مشکلات فراواني داشت؛ زيرا با وجود اينکه غله ي استان براي مصرف خود استان کافي نبود مسئولان پايتخت انتظا ر داشتند استاندار و فرماندار زنجان در امر تسهيل آذوقه رساني به پايتخت کمک کنند.(تبرائيان،1371،ص297)از طرفي نيروهاي شوروي براي مصرف نيروهاي خود در زنجان و قزوين و شهرهاي ديگر زياد آذوقه مي خريدند و ان را به قزوين و جاهاي ديگر حمل مي کردند و مانع حمل آذوقه به تهران مي شدند(همان،ص265)و بدين ترتيب فرمانداري ناچار بود راه حل ميانه اي در پيش گيرد.فرمانداري ضمن مذاکره با فرمانده ي نيروهاي شوروي کوشيد از اقدام روسها در منع حمل اذوقه به تهران جلوگيري کند(همانجا)و از طرف ديگر براي جلوگيري از اقدام بازرگانان زنجان در حمل خواربار شهر به خارج، به فرمانده ي نيروهاي شوروي تذکر داد از حمل خواربار با اتومبيلهاي حامل مهمات جلوگيري کنند20و با راه آهن زنجان نيز مذاکره کرد که در حمل اجناس بيشتر نظارت کند.21فرمانداري براي مهار خروج بي روه ي اذوقه ي نيروهاي شوروي از زنجان، به سفير شوروي پيشنها د کرد کالاها فقط با امضاي فرمانداري از شهر خارج شوند.22
در اواخر سال1323ش.اتفاقي افتاد که نتيجه آن رکود کامل چاقو سازي، مهم ترين صنعت دستي شهرستان شد ؛بدين ترتيب که در 29بهمن 1323يک افسر شوروي به کلانتري زنجان مراجعه کرد و اظهار داشت که مقداري از فلزات برنجي متعلق به مهمات نيروي شوروي، وسائل ارتباط هواپيما و پارچه ، بين قزوين و ميانه با شکافتن سقف واگنهاي ترن دزديده شده است و اين اموال در دکانهاي زنجان ديده مي شود .23اين ادعا موجب شد روسها در حضور نماينده ي شهرباني و نماينده ي فرمانداري تمام مغازه هاي چاقو سازي، سمساري، بزازي ،و خياطي را بازرسي کنند و مقداري برنج را که از بمب و ديگر ادوات محترقه به دست آمده بود، همراه مقداري پارچه و چاقو وضبط کنند.آنان مدعي بودند که چاقوهاي مزبور از همان برنجها ساخته شده است 24و خواستار تعقيب چاقوسازان خريدار کالاي دزدي بودند.چاقوسازان اين اتهام را نپذيرفتند و ضمن شکايتي به فرمانداري از ضرر وارده دادخواهي کردند.25فهيمي، فرماندار زنجان، در نامه اي به وزارت کشور ضمن گزارش دريافت شکايت چاقوسازان در يکي از بندهاي نامه چنين نوشت:
«چون صنف چاقوساز در زنجان عده ي کثيري هستند و صنعت چاقوسازي يکي از هنرهاي زنجان است جمع آوري کالاهاي مسروقه خسارت خيلي زيادي به اين صنف در آورده است».26
وي همچنين ادعاي بي گناهي چاقوسازان را به نوعي تأييد کرد؛ زيرا معتقد بود با تغييراتي که در کوره ايجاد مي شود تشخيص اينکه برنجهاي به کار گرفته در دسته ي چاقوها از برنجهاي فشنگ، گلوله توپ و يا گلوله ي تفنگ است کار اساني نيست و ديگر اينکه زنجان در شهريور 1320بمباران شده و چه بسا برنجها از تکه هاي همان بمبها باشد.27
مشکل ياد شده، خسارتي جبران نشدني براي چاقو سازان بود؛ زيرا تمام اجناس و موجودي انبارشان که در واقع همه ي سرمايه آنان بود از دست رفت .با وجود پيگيري مداوم فرمانداري، روسها حاضر به حل مشکل و بازگرداندن کالاهاي مصادره شده نبودند.نماينده ي شوروي در زنجان مدعي بود از آنجايي که پيگيري اين پرونده به عهده ي نماينده ي شوروي در تهران است و کالاها نيز به آنجا برده شده، وي هيچ اختياري در اين باب ندارد.28فهيمي با پيگيري و کمک وزارت کشور توانست نظر مساعد روسها را جلب کند و قرار شد چاقو سازان ، نماينده ي خود را براي تحويل اجناس به فرماندار نظامي راه اهن تبريز معرفي کنند.صادق معمار زاده به عنوان نماينده ي صنف چاقو ساز به تبريز رفت و روسها در موقع تحويل از تمام چاقوهاي توقيف شده که داراي آهن، استخوان، صدف و مقداري برنج بودند، کيلويي يکصد و پنجاه ريال بهاي برنجها را مطالبه کردند، اما معمار زاده فقط حاضر شد جريمه ي برنجهاي مصرف شده را پس از تأييد متخصص بپردازد و در نتيجه مشکل حل نشد و همچنان ادامه يافت.29چاقوسازان براي حل مشکل به شاه متوسل شدند30و او نيز به وزارت کشور و خارجه دستور داد موضوع را پيگيري کنند و سرانجام، وزارت کشور به نتايج مهمي دست يافت و قرار شد «بدون مطالبه ي ديناري بابت برنجهاي مصرف شده در چاقو سازي که تفکيک آنها مشکل است، چاقوهاي ضبط شده را به صاحبانشان مسترد دارند »31
ديگر تأثير اقتصادي جنگ، خسارتي بود که در نتيجه ي بمباران زنجان و يا در هنگام حضور نيروهاي شوروي در اين شهر به مردم زنجان وارد آمد.در نتيجه ي بمباران، خانه ها يا مغازه هاي شماري از مردم تخريب شد و موضوع پيگيري خسارتهاي آنان سالها طول کشيد و در نهايت بخشي از خسارتها پرداخت نشد و هزينه ي موارد پرداخت شده نيز نه به متفقين بلکه به دولت ايران تحميل شد .32
بر اساس آنچه بيان شد جنگ جهاني دوم در بعد اقتصادي و در مقياس عمومي، سبب افزايش قيمتها و ايجاد قحطي مصنوعي در شهر شد و در بعد محدودتر موجب زيان اداره هاي دولتي و صنعت چاقو سازي شد
ب)سياسي(تأسيس و تقويت حزب توده زنجان)
زيان بار ترين نتيجه ي حضور و نفوذ روسها در شمال کشور، ايجاد و تقويت مجموعه اي از تشکيلات سياسي دست نشانده بود که در رأس آنها حزب توده قرار داشت.حزب توده براي روسها دو کارکرد مثبت داشت؛ از يک طرف آنان مي توانستند با استفاده از نفوذ توده اي ها در انتخابات مجلس دخالت و نمايندگان طرفدار خود را وارد مجلس شوراي ملي ايران کنند و راه رابراي تصويب امتيازهاي مربوط به خود هموار سازند و از طرفي حزب توده مي توانست با توجه به طرفداراني که در مجامع کارگري داشت، با ايجاد درگيريها، تظاهرات و ميتينگهاي خياباني ، مسئولان کشوري و محلي را وادار کند با سياستهاي شوروي همکاري کنند.
روسها در زنجان نيز به همين منظور وارد عمل شدند.آنان ضمن حمايت اشکار از تشکيل حزب توده، در تقويت ان کوشيدند.توده اي هاي زنجان نيز از آن پس در خدمت اهداف روسها قرار گرفتند؛ چنانچه حمايت آنان از واگذاري امتياز نفت شمال به شوري و شعارهاي زنده باد شوروي در ميتينگهاي عمومي و ابراز مخالفت با سيد ضياء الدين طباطبايي (انگلوفيل)، ساعد، نخست وزير مخالف روسها، واگذاري امتياز نفت جنوب به انگليسيها و نمايندگان طرفدار دولت ملي منتخب زنجانيها در مجلس چهاردهم مجلس شوراي ملي، گواه اين مدعاست.
برابر با اسناد موجود، نخستين شعبه ي حزب توده در زنجان به سال 1321ش هنگامي تأسيس شد که شهر در اشغال روسها بود.دو نفر به نامهاي محمد امين ازاد وطن و عبدالعلي زاده از کارمندان شهرداري زنجان در تأسيس آن نقش محوري داشتند .33انان محلي را در خيابان پهلوي زنجان اجاره کردند و آن را شعبه ي حزب قرار دادند و بر سردر آن تابلويي با هنوان حزب توده ي زنجان نصب کردند.34ازاد وظن و عبدالعلي زاده نخستين بيانيه ي خود را با عنوان حزب توده ي زنجان منتشر و در اين بيانيه ضمن تأکيد بر دينداري خود، هدف از تأسيس شعبه را ازادي خود و همنوع خود اعلام کردند .
بنيانگذاران حزب توده ي زنجان پس از انجام مراحل آغازين تأسيس شعبه ي زنجان از طريق فعاليتهاي تبليغي به اصطلاح مساوات طلبانه و با حمايت همسايه ي شمالي بر شمار طرفداران خود افزودند .اسناد مربوط به تعداد شرکت کنندگان در ميتينگها ي حزب مذكور حاكي از افزايش چشمگير طرفداران حزب است .بنيانگذاران حزب در سال 1323ش .يعني دو سال پس از تشکيل شعبه در زنجان با مراسمي خاص سازمان جوانان حزب توده را نيز پايه گذاري کردند و در مراسم نصب تابلوي آن در حضور جمعيت، عبدالعلي زاده و صادقي سخنراني مهيجي کردند وياد آور شدند «اين تابلو پرچم ازادي است و بايد تا آخرين قطره ي خون از آن حافظت کنيم.»عده اي در همين مراسم اشعاري به زبان ترکي و فارسي خواندند .35
حزب توده ي زنجان که بدين ترتيب تشکيل و توسعه يافت در طول حيات خود همواره با کميته هاي مرکزي حزب در تهران ارتباط داشت و بر اساس دستورهاي آنان کارهايي در اين شهر انجام داد.در يک ارزيابي کلي، کارهاي آنان اغلب با سياستها و منافع روسها در ايران همسو بود.
بنيانگذاران حزب در بعد داخلي، نخست کوشيدند با مطرح کردن شعارهاي مساوات طلبانه و ضد ارتجاعي بر طرفداران خود بيفزايند و در مرحله ي دوم با بسيج پيروان از روستاهاي اطراف و کارخانه هاي شهر و برگزاري ميتينگهاي خياباني و تظاهرات عمومي، مخالفان را مرعوب کنند و به خواسته هاي خود برسند.
توده اي ها متأثر از شعارهاي کمونيستي و با توجه به زمينه هاي ضد فئودالي که ميان طبقات محروم وجود داشت، کشاورزان را تشويق کردند از پرداخت بهره ي مالکانه خود داري کنند.36
پيروي برخي روستاييان از حزب توده، وحشت بسياري ميان مالکان ايجاد کرد و سبب شد آنان به ارکان دولت مرکزي متوسل شوند.مالکان به دولت پيشنهاد کردند اگر به هر علتي حاضر به برخورد نيست به انان اجازه داده شود از اموال و املاک خود دفاع کنند.37
البته واقعيت اين بود که دولت مرکزي در برخورد با حزب توده با مشکل جدي روسها روبه رو بود.آنان بر شهر مسلط بودند و از حزب توده به سبب خدماتي که انجام مي داد، حمايت مي کردند و به همين منظور فرماندار زنجان کوشيد در ملاقات با اسميرنف، سفير کبير شوروي، در مورد حزب توده به نتايجي برسد.وي تصور مي کرد اگر در چارچوب سياست دولت مرکزي در خدمت به متفقين با روسها همکاري نزديک کند، آنان ديگر به حمايتهاي حزب توده نيازي نخواهند داشت و دست وي را در سرکوب حزب ياد شده باز خواهند گذاشت، 38اما همان گونه که پيش بيني مي شد روسها هرگز با برخورد شهرباني با حزب توده موافقت نکردند.
حزب توده ي زنجان جداي از تبليغاتي که براي جذب کشاورزان از طريق شعارهاي مساوات طلبانه مطرح مي کرد، در محيط کارگري شهر نيز تبليغات خاص خود را دنبال مي کرد.
آنان مدعي بودند دولت فعلي(دولت بيات و ساعد)به کارگران توجهي ندارد و کارگران بايد به فکر خودشان باشند و با نيروي بازوي گارگري از حقوق خود دفاع کنند.39حزب توده براي ايجاد جنبشهاي سازمان يافته از طرف کارگران، اتحاديه هاي کارگري را راه اندازي کرد و براي جلب کارگران به اين اتحاديه ها شعارهاي فريبنده اي چون حداکثر هشت ساعت کار براي کارگران، ايجاد کار براي کارگران،40اختصاص صندوق براي حمايت از بازماندگان کارگراني که در حين کار جان خود را از دست مي دهند و تأسيس دبستان و بيمارستان از طرف دولت براي کارگران را سرداد.41بيشترين فعاليت حزب توده ي زنجان در ميان کارگران شهرداري، کبريت سازي و راه آهن زنجان بوده است.
در زمينه ي فعاليت حزب توده در موضوع سياست خارجي ، کارهاي حزب توده ي زنجان متأثر از حزب توده ي مرکزي و رد جهت منافع روسها در ايران بود.دوستي و دشمني حزب با اشخاص، نهادها و گروهها به موضوع گيري انها در مورد شوروري بر مي گشت .حزب توده مدعي بود دولت آمريکا و انگليس ، ايران را به خاک مذلت نشانده اند و چون همه ي داد و ستدهايشان با ثروتمندان است براي طبقات محروم فايده اي ندارند و از اين رو، کارگران و اشخاص بي بضاعت در همه حال بايد طرفدار دولت شوروي باشند؛ زيرا اين دولت ، کارگران و بي بضاعتها را دوست دارد و وسايل آسايش انان را فراهم مي کند.42
توده اي هاي زنجان همسو با حزب توده ي مرکزي پس از مطرح شدن امتياز نفت شمال ، با تجمع و تظاهرات، دولت مرکزي را زير فشار قرار دادند تا اين امتياز را به شوروي بدهد.
حزب توده ي زنجان در هشت ماه نخست 1324ش .متأثر از اوضاع بين المللي (اجبار روسها براي خروج از ايران و لزوم وجود اهرمي براي دولت شوروي جهت فشار به دولت ايران براي همسويي با منافع آنان)قدرت و نفوذ بسياري يافت.
اعضاي حزب توده در اين مدت مأموران دولتي را از پاسبان و کارمند بخشداري گرفته تا خود فرماندار کتک زدند و فرمانداري نتوانست مانع انان شود.همچنين توده اي ها از ميتينگهاي با اسلحه سخن راندند و در انتخابات شهرداري زنجان از شمارش اراي صندوقهايي که به نفع آنان نبود ، جلوگيري کردند و فرماندار نيز از ترس خونريزي، شمارش صندوقهاي ياد شده را متوقف کرد.
حزب توده در اين هشت ماه، تشکيلات خود را توسعه داد و موفق شد شعبه ي جبهه ي ازادي و اتحاديه ي کارمندان را تأسيس کند و بر شمار طرفداران خود بيفزايد .آنان با حمايت از کارگران اخراجي دارايي و شهرداري، گروههاي ناراضي بسياري را به درون تشکيلات خود کشيدند

نتيجه
 

براساس آنچه بيان شد، به دنبال توافق شوروي و انگليس مبني بر اشغال ايران، زنجان در سال 1320ش.اشغال شد .در ابتدا اين تصرف برخي پيامدهاي زيانبار عمومي نظير تخريب منازل، تصرف عدواني املاک مردم و دولت و ايجاد اشکال در امر تهيه آذوقه داشت.زنجان از اين جهت با ديگر شهرها تفاوتي نداشت، اما به مرور زمان به ويژه از زمان مطرح شدن امتياز نفت شمال و به دنبال اعمال فشارها براي تخليه ي ايران ، اهميت اين شهر براي روسها از ديگر شهرهاي اشغال شده بيشتر شد.زنجان به علت موقعيت خاص جغرافيايي؛ يعني قرار گرفتن ميان تهران و اذربايجان ، براي شوروي همچون مدل نشان دادن يک جامعه ي سوسياليستي ايده آل براي ديگر مناطق ايران به ويژه تهران در آمد.
آنان در سال 1321ش .حزب توده را در اين شهر تأسيس کردند. بنيانگذاران حزب توده بي درنگ پس از تأسيس حزب با تکيه بر پاره اي از زمينه هاي مساعد داخلي نظير نارضايتي شديد اقتصادي ناشي از جنگ ، تشکيلات خود را گسترش دادند.آنان با طرح برخي شعارها نظير مبارزه با ارتجاع و سلطه ي خانها ، لغو نظام ارباب -رعيتي، محدوديت ساعتهاي کار، جلوگيري از بهره کشي ظالمانه از کارگران و خود داري از پرداخت بهره ي مالکانه و حتي طرح ضرورت تقسيم زمينهاي فئودالها ميان کشاورزان به اين مهم دست يافتند .
زمينه هاي مساعد خارجي نيز عامل ديگري براي موفقيت حزب ياد شده بود. حضور سابقه دار روسها در صفحات شمالي کشور به طرفداران حزب کمک مي کرد که از امکانات مادي و معنوي شوروي براي توسعه ي خواسته هاي خود بهره مند شوند.روسها در امور انتظامي شهر به نفع طرفداران نظام اشتراکي دخالت و از پيگرد افراد متخلف حزب توده جلوگيري مي کردند.با تأمين امکانات مالي و تسليحاتي نيروهاي اين فرقه و با استفاده از برخي ضعفهاي موجود در نظا م امنيتي صفحات شمالي کشور به راحتي موفق شدند در سال 1324ش.زنجان را به دست نيروهاي حزب توده تصرف کنند و بدين ترتيب دست کم به مدت يک سال بزرگ ترين انشقاق را پس از معاهده ي ترکمنچاي در تماميت ارضي ايران ايجاد کنند.

پي نوشت ها :
 

* استاد يار گروه تاريخ دانشگاه اروميه
 

کتابنامه
1.استوارت، ريچارد؛ در آخرين روزهاي رضا شاه، برگردان:هوشنگ مهدوي، تهران :معين ،1370
2.تبرائيان ،ضياء الدين، ايران در اشغال متفقين ؛تهران :رسا ،1371
3.خان ملک يزدي، محمد؛ غوغاي تخليه ايران؛تهران، شرکت سهامي طبع کتاب، 1320
اسناد
1سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 37-10-290/14
2سازمان اسناد ملي ،سند شماره ي 290/14،10،16
3سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 37-10-290/14سال 1320ش
4سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 11-85-293/32
5سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 37-10-290/14سال 1320ش
6سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 16-10-290/14سال 1320ش
7سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 16-10-290/14سال 1320ش
8سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 26،24-497-290/5
9سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 12،9-4-293/13
10سازمان اسناد ملي، سند شماره ي 4-313-290/1سال 1321ش
12سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 103003، پاکت شماره ي 4445
13سازمان اسنا د ملي سند شماره ي 103003پاکت شماره ي 4440سال 1322
14سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 103003پاکت شماره ي 4440
15همانجا
16همانجا
17همانجا
18سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 15-137-293/24
19همانجا
20سازمان اسناد ملي، سند شماره ي 5-137-293/24
21سازمان اسناد ملي، سند شماره ي 7-137-293/24
22سازمان اسناد ملي سند شماره ي 103003،پاکت شماره ي 4440
23سازمان اسناد ملي، سند شماره ي 32-497-290/5؛سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 61-497-290/5
24همانجا
25سازمان اسناد ملي سند شماره ي 31-497-290/5، سال 1323ش
26سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 33-497-290/5
27همانجا
28همانجا
29سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 48-497-290/5سال 1324ش
30سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 50-497-290/5
31سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 20-497-290/5، به تاريخ 1324/10/29ش
32سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 103003، پاکت شماره ي 4026،صورت جلسه 1320/10/29هيئت وزيران در مورد خسارت ديدگان جنگ
33سازمان اسناد ملي سند شماره ي293/16،80،40 ،گزارش سر تيپ اعتماد مقدم مدير كل اداره ي شهرباني به وزارت کشور، مورخه ي 1321/11/27ش
34سازمان اسناد ملي، سند شماره ي 109002پاکت شماره ي 196،گزارش مشايخي فرماندار زنجان به نختست وزير و وزير کشور، مورخه ي 1322/1/18ش
35سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 57-57-293/16،گزارش ياور مير طلوعي ، رئيس شهرباني زنجان به فرماندار زنجان، سال 1323؛متأسفانه اشعار مذکور در سند ذکر نشد ه است
36سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 45،44-82-293/16گزارش ياور ميرطلوعي ، رئيس شهرباني زنجان به فرماندار،سال1323ش
37سازمان اسناد ملي، سند شماره ي 109002،پاکت شماره ي 215و196،به ترتيب گزارش نخعي کفيل فرماندار زنجان به وزارت کشور مورخه ي 1322/6/31و تلگراف تعدادي از مالکين زنجان به مقامات تهران از جمله نخست وزير، وزير دادگستري و ...،مورخه ي 1322/7/6ش
38سازمان اسناد ملي ، پاکت شماره ي 4440،گزارش مشايخي فرماندار زنجان به نخست وزير و وزارت کشور، مورخه ي 1322/3/11
39سازمان اسناد ملي، سند شماره 4-82-293/16اعلاميه توزيع شده هيئت مرکزي اتحاديه کارگران ايران در زنجان، مورخه ي 1323/2/11ش
40سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 24-52-290/9گزارش سرپاس سيف رئيس کل شهرباني کشور به وزارت کشور
41سازمان اسناد ملي، سند شماره ي 57-57-293/16گزارش شهرباني زنجان به فرماندار زنجان
42سازمان اسناد ملي ، سند شماره ي 43-82-293/16،گزارش شهرباني زنجان به شهرباني کل کشور، سال 1323ش منبع :پژوهش علوم سياسي شماره سوم ، پاييز و زمستان 1385،صص73،96

/ج