مهاجرت شيرازي ها به شرق افريقا(1)
نويسنده :دکتر امير بهرام عرب احمدي*
چکيده
ايرانيان در مدت اقامت ديرينه ي خود افزون برتغيير چهره ي سياسي اين منطقه، در زمينه ي مبادلات بازرگاني و گسترش فرهنگ و تمدن ايران در اين سرزمين کارهاي مثبتي انجام دادند که نتايج آن با گذشت بيش از هزار سال همچنان پابرجاي مانده است.
کليد واژه :مهاجران شيرازي، شرق افريقا، کيلوا، علي بن حسن.
مقدمه
حضور ايرانيان در سواحل و جزاير شرق افريقا سبب گسترش معماري ايراني، رواج آداب و رسوم و فرهنگ ايراني در ميان بوميان، ورود واژه هاي فارسي به زبان سواحيلي، ترويج اسلام و تشيع و ...شد .اين دستاوردهاي با شکوه و عظيم با وجود گذشت صدها سال از برچيده شدن دولت شيرازي ها هنوز در اين سرزمين بر جاي مانده و نام ايراني که بوميان از آن با عنوان عجمو ياد مي کنند، نامي همراه با افتخار و سربلندي است.
در اين مقاله، مهاجرت شيرازي ها و شيوه ي استقرار انان در شرق افريقا که در دوره ي آل بويه منطقه اي کما بيش ناشناخته و پر رمز و راز بود، بررسي شده تا اين گوشه ي مبهم از تاريخ فرامرزي ايران با ارائه ي شواهد و اسناد موجود به گونه اي شفاف نشان داده شود.
شيرازي ها در شرق افريقا
برخي از تاريخ نگاران معاصر نيز در اشاره اي مختصر به مهاجرت شيرازيان، به منابع قديم شرق افريقا و تحقيقات دانشمندان غربي استناد جسته اند، با اين حال اشاره نکردن به ماجرا دليل رد اين واقعيت مسلم تاريخي نيست و بايد اين گونه برداشت کرد که تاريخ نگاران آن دوره اهميت چنداني براي اين سفر قائل نشده اند و يا اين سفر در زمره ي سفرهاي تجاري منظم ان عصر به شرق افريقا قلمداد شده است و تاريخ نگاران تصور نمي کردند مهاجرت گروهي از شيرازيان به استقرار دائمي آنها در اين منطقه و تشکيل دولت بزرگي منجر شود که اثار فرهنگي ان صدها سال ادامه يابد، در هر حال اينکه کدام يک از شاهزادگان و يا پادشاهان ال بويه اين سفر را آغاز کرده و انگيزه ي او از ترک ديار خويش و اقامت در منطقه اي بيگانه با وجود تمام مشکلات پيش روي چه بوده، تا کنون در هاله اي از ابهام باقي مانده است؛ هر چند بر اساس شواهد، دلائلي قانع کننده ارائه شده که درروشن کردن اين ابهام سهم شايان توجهي ايفا کرده است .موثق ترين منابعي که در اين زمينه وجود دارد و استناد به آنها منطقي به نظر مي رسد، وقايع نامه هاي کيلوا به زبانهاي عربي، سواحيلي و ترجمه ي پرتغالي آنهاست.
وقايع نامه ي عربي کيلوا از سر سلسله ي شيرازيان مهاجر با نام سلطان حسن بن علي از نسل شاهان ايران ياد کرده که در آن دوره(نويسنده به نام سلسله ي تاريخي ايران در آن زمان نيز اشاره نکرده است)در شيراز حکومت مي کرده است (السلوه في اخبارالکلوه ،1870،ص8)نويسنده ي تاريخ سواحيلي کيلوا کيسيواني، فرد پيشگام مهاجران را سلطان علي بن سليمان شيرازي دانسته است.در اين کتاب به عنوان وجايگاه سلطان علي بن سليمان شيرازي هيچ اشاره اي نشده، فقط از يکي از فرزندان او به نام فاطمه ياد شده است(کيلوا کيسيواني)ترجمه ي پرتغالي وقايع نامه ي عربي کيلوا که به عنوان منبعي مستقل استفاده شده است از سر سلسله ي شيرازي ها با نام سلطان علي بن حسين ياد کرده که پدر وي سلطان حسين، حاکم شيراز بوده و وي پس از مرگ پدر رهسپار شرق افريقا شده است (De Barros, 1552,p.316)
منابع غربي نيز با استناد به منابع ياد شده، اطلاعات بسيار مختصري درباره ي بنيانگذار پادشاهي کيلوا آورده اند.هولينگورث در کتاب مختصري از تاريخ سواحل شرق افريقا که از قديم ترين کتابهاي دهه ي 1920م.است حسن بن علي را پيشگام اين سفر تاريخي پرمخاطره دانسته است (Id .1929,p.33)اينگرامز نيز در کتاب تاريخ مردمان زنگبار پادشاهي را که به سواحل شرقي افريقا سفر کرده، سلطان حسن بن علي خوانده است(Id.1913,p.131)در کتاب خلاصه اي از تاريخ شرق افريقا بنيانگذار پادشاهي شيرازي ها در شرق افريقا حسن بن علي، پسر پادشاه شيراز، معرفي شده است(Brittain,1963,p.31).
پروفسور نويل چيتيک، باستان شناس مشهور آمريکايي، علي ين الحسن يا علي بن الحسين را از خاندان حاکم شيراز معرفي کرد ه و وي را مؤسس سلسله ي شيرازي ها دانسته است (Id.1974,p.258)ودكتر فريمن گرينويل نيز نام اين فرد را علي بن حسن و از نسل شاهان شيرازي خوانده است (61.1962.Id)
در كتاب اسلام در شرق افريقا نوشته ي پروفسور ترمنگام، علي بن حسن، پادشاهي در شيراز معرفي شده که به سواحل شرق افريقا مهاجرت کرده است (Id.1962.p86)در کتاب عصر پرتغالي ها در شرق افريقا سر سلسله ي پادشاهي شيرازي ها، علي يکي از هفت پسر سلطان حسن شيرازي خوانده شده است .در برخي از کتابهاي دانشمندان غربي نيز اگر چه به سفر شيرازيان و استقرار آنها در سواحل و جزاير شرق افريقا اشاره شده ، نام بنيانگذار اين سلسله نوشته نشده است.
در منابع فارسي دوره ي معاصر نيز اشاره هايي بسيار کوتاه به مهاجرت شيرازيان شده است .استاد شجاع الدين شفا سر سلسله ي شيرازيان را علي بن حسن، شاهزاده ي شيرازي، خوانده است(همو،1342،ص145)و سيد محمد تقي مصطفوي وي را علي بن حسن شاهزاده اي شيرازي از خاندان آل بويه معرفي کرده است(همو، 1343،ص144)دکتر عبدالحسين نوائي نيز در جلد اول کتاب تاريخ ايران و جهان، آغازگر مهاجرت شيرازيان را علي بن حسين شيرازي دانسته است(همو،1362،ص545)در کتاب سفرنامه برادران اميدوار، بنيانگذار اين پادشاهي، حسن بن علي مردي مقتدر و با نفوذ از اهالي کازرون خوانده شده است(همو،1349،ص378)دکتر عبدالسلام عبدالعزيز نيز در کتاب ايراني ها در شرق افريقا، علي بن حسن شيرازي را سر سلسله ي شيرازي ها دانسته است(همو،1356،ص43).
نکته ي مبهم ديگر در مورد شيرازيان، زمان سفر، انگيزه ي اين مهاجرت و چگونگي آن است.وقايع نامه ي عربي کيلوا آغاز حکومت سلسله ي شيرازي ها را در کيلوا نيمه ي قرن سوم هجري خوانده و دليل مهاجرت آنان را به سواحل شرق افريقا کابوس سلطان حسن بن علي دانسته است، او در خواب مي بيند موشي صحرايي با دندانهاي آهنين خود ديوارهاي شهر مقر سلطنتش را سوراخ مي کند و اين امر را به فال بد مي گيرد و پس از مشورت با پسرانش آنان را متقاعد مي کند که سرزمين آنها محکوم به فنا شده است و با طرح نقشه اي که از طرف شش پسرش همراهي مي شود به يکي از بندرهاي جنوبي ايران مي رود و با هفت کشتي رهسپار سواحل شرق افريقا مي شود.انان وارد سواحل و جزاير افريقاي شرقي مي شوند و در چند مکان مختلف لنگر مي اندازند(السلوه في اخبار الکلوه ،1870،ص10).
ترجمه ي پرتغالي و قايع نامه ي کيلوا روايتي کاملاً متفاوت از وقايع نامه ي عربي کيلوا بيان کرده است.اين کتاب انگيزه ي شاهزاده علي بن حسين را رهاشدن از تحقير و اهانت برادران خود دانسته؛ زيرا مادر وي برده اي سياه پوست و اهل حبشه بود و شاهزادگان ديگر که از نسل شاهزادگان ديگر که از نسل شاهزادگان ايراني بودند، مسخره اش مي کردند و به همين دليل تصميم گرفت با ترک ديار خويش از اين توهينها اسوده خاطر شود، همچنين در آن زمان گزارشي دريافت کرد که نشان مي داد در سواحل زنگبار طلا وجود دارد؛ پس با پسران و ديگر افراد خانواه ي خود به جزيره هرمز رفت و از آنجا رهسپار شرق افريقا شد.در اين کتاب تاريخ مهاجرت آنان سال 400ق/1009م.نوشته شده است(De Barros، 1552,p.318)
در وقايع نامه ي سواحيلي کيلوا کيسيواني هيچ اشاره اي به دليل سفر شيرازي ها و چگونگي مسافرت آنها نشده است .
در کتاب منافسه الدوليه في اعالي الفيل نيز دليل سفر شيرازيان همان است که در ترجمه ي پرتغالي کيلوا آمده است.به گفته ي اين کتاب در آن عهد سواحل شرق افريقا منطقه اي امن براي افرادي بوده است که به دلائل سياسي ، اجتماعي و مذهبي وطن خود را ترک مي کرده اند.شيرازي ها با هفت کشتي از يکي از بندرهاي جنوبي ايران رهسپار شرق افريقا مي شوند؛ تاريخ اين مهاجرت سال 367ق/975م.بيان شده است (السلوه في اخبار الکلوه،1870،ص180).
در کتاب التاريخ الاسلامي و الحضاره الاسلاميه نويسنده بدون اشاره به سر سلسله ي مهاجران، آنها را شيعياني دانسته است که پس از فتح شيراز به دست طغرل سلجوقي در سال 447ق/1055م.به شرق افريقا گريخته اند (شبلي، 1973،ص190)دکتر احمد شبلي منبع اصلي اين عبارت را نياورده و مشخص نيست اين و اقعه را از چه کتابي نقل کرده است، با اين حال تاريخ نوشته شده 447ق/1055م.تفاوتي بسيار با سال 367ق/975م.دارد پروفسور ترمنگام نيز دليل سفر شيرازي ها را به سواحل شرق افريقا سکونت در اين منطقه و زمان آن را 400ق/1009م.خوانده است(Id.1962.p258)پروفسور چيتيک، قرن دهم ميلادي را زمان سفر شيرازيان دانسته بدون اينکه در صدد يافتن تاريخ واقعي آن بر آيد (Id.1974,p.258)دکتر فريمن گرينويل نيز تاريخ ورود سرسلسله ي شيرازيها را به سواحل شرق افريقا سال 373/ق983م. خوانده است (Id.1962,p.61)پروفسور رويش، گسترش متصرفات ايران در دوره ي ابوالحسن علي فخر الدوله ديلمي را دليل ورود شيرازي ها به افريقا دانسته و گفته است که آنان در سال 365ق/975م. به رهبري فخر الدوله ي ديلمي به آنجاواردشدند (Id.1961,p.98)وپروفسور پرينس در كتاب خود ،تاريخ ورود شيرازي ها به شرق افريقا را 370ق /980م.دانسته است (52p.1965Id)
جيمز کرکمن، زمان سفر شيرازي ها را قرن دوازدهم ميلادي دانسته است بدون اينکه دليل مهاجرت و نحوه ي سفر آنان را بررسي کند (Id.1966,p.266)در کتاب تاريخ مختصر شرق افريقا دليل مهاجرت حسن بن علي، پسر پادشاه شيراز، نزاعي در شيراز قلمداد شده است که به سبب آن وي همراه شش پسر خود وبا هفت کشتي رهسپار سواحل شرق افريقا مي شود، با اين حال به تاريخ سفر آنان اشاره نشده است(Id.1963,p.31)اينگرامز، تاريخ ورود آنها را سال 367ق/975م.خوانده است(Id.1929,p.131)هولينگوورث نيز بدو ن اشاره به جزئيات ، زمان سفر شيرازي ها را سال 367ق/975م.دانسته است (Id.1929.p.39)استاد شجاع الدين شفا نيز انگيزه ي مهاجرت شيرازي ها را به سواحل شرق افريقا توسعه ي قلمرو پادشاهي ال بويه قلمداد کرده است (همو،1342،ص135)استاد محمد تقي مصطفوي بدون اشاره به انگيزه ي مهاجرت شيرازيان مي نويسد که مؤسس اين سلسله در اواسط قرن چهارم هجري قمري با شش پسر و شماري از همراهان از خليج فارس و با هفت کشتي رهسپار شرق افريقا شده است(همو،1343،ص145)برادران اميدوار نيز نوشته اند که حسن بن علي کازروني و شش فرزند قوي هيکلش در سال 158ق.به انگيزه ي جهانگردي از بندر بوشهر با يک کشتي به زنگبار مي روند و در اين جزيره ماندگار مي شوند(همو،1349،ص379).
با بررسي و مقايسه ي منابع اصلي و متأخر مي توان نتيجه گرفت که سفر مزبور در نيمه ي دوم قرن دهم ميلادي(قرن چهارم هجري)و از شيراز صورت گرفته است.در اينکه رهبر مهاجران از بزرگان شيراز و از خاندان شاهي بوده است، شک و ترديدي وجود ندارد؛ چون سفري به امکانات فراواني نياز داشته که از توان مردم عادي خارج بوده است .با توجه به شواهد موجود و با در نظر گرفتن اينکه نويسنده ي وقايع نامه ي کيلوا در مقدمه ي کتاب که تا حدي به کتاب تجارت السلف اثر ابن مسکويه شباهت دارد، از سلطان عضد الدوله ديلمي با نيکي و احترام فراوان ياد کرده است و تاريخهاي نوشته شده در متن پرتغالي وقايع نامه ي کيلوا و منابع غربي به دوره ي حکومت آل بويه بر مناطقي از ايران به ويژه استان فارس باز مي گردد، مي توان گفت که اين سفر تاريخي در دوره ي خلافت آل بويه و به احتمال زياد در زمان سلطنت سلطان عضد الدوله ديلمي و يا يکي از پسران او انجام شده است .شايد اينکه وقايع نامه ي کيلوا آغاز حکومت نخستين حاکم شيرازي کيلوا را نيمه ي قرن سوم هجري دانسته اشتباهي در نسخه برداري بوده ؛ زيرا در آن عهد سلسله ي ال بويه هنوز شکل نگرفته بود.
در بررسي دومنبع اصلي اين دوره ، يعني وقايع نامه ي عربي کيلوا و ترجمه ي پرتغالي دوباروس و جمع تاريخ سلطنت همه ي پادشاهان تا زمان سلطان الفضيل که احتمال دارد نويسنده در ان دوره کتاب را نگاشته باشد و کم کردن تاريخ سلطنت سلطان الفضيل يعني 1495م.از جمع سالهاي سلطنت پادشاهان سلسله ي شيرازي(بر اساس وقايع نامه ي پرتغالي و عربي)و مقايسه ي آن دو با هم (538سال)تاريخ 957م/346ق.به دست مي آيد.شروع حاکميت علي بن حسن از اين تاريخ تا 996م.ادامه داشته است(346-386ق)؛ با توجه به اينکه تاريخ به دست آمده با تاريخ اشاره شده در ترجمه ي پرتغالي وقايع نامه ي کيلوا يعني سال 400ق/1008م.و تاريخ 365ق/975م.کتاب منافسه الدوليه في اعالي الفيل کما بيش تطابق دارد، مقارن با زمان سلطنت فناخسرو پسر حسن ملقب به عضد الدوله پرافتخار ترين فرمانرواي آل بويه است که براي مدت زماني کوتاه با حاکميت خود ايران باختري و عراق عرب را متحد ساخت.*سلطان عضد الدوله در دوره ي فرمانروايي خود در سالهاي 949-982م.بر استان فارس حکومت مي کرد و جالب اينجاست که تاريخ به دست آمده در مورد آغاز سلطنت بنيانگذار سلسله ي شيرازي ها در شرق افريقا 957م/346ق.با تاريخ سلطنت سلطان عضد الدوله ديلمي مطابق است؛ از اين روي به احتمال زياد در دوره ي سلطنت سلطان عضد الدوله يکي از پسران او با برخي از درباريان و خانواده اش رهسپار سواحل شرق افريقا شده و دولتي بزرگ را در اين منطقه بنيان نهاده است.کشف چند سکه ي بسيار قديمي در کيلوا و زنگبار که به سکه هاي دوره ي ال بويه شباهت دارند، اين نظريه را تأييد مي کند.مهاجرات شيرازيان مي تواند دلائل سياسي، اقتصادي و ديني خاص داشته باشد .کابوسي را که شاه ديده بايد کنايه اي از مشکلات سياسي آن دوره در نظر گرفت، به ويژه که بخش عمده اي از دوران سلطنت سلطان عضد الدوله صرف سرکوبي شورشيان قلمرو وي شد .اين کابوس به نوعي نمايانگر پيش بيني ثبات سياسي نداشتن ايالت فارس پس از مرگ عضد الدوله بوده که سبب مهاجرت شاهزاده ي ال بويه به شقر افريقا شده است.
پي نوشت ها :
* نويسنده و پژوهشگر ، استاد دانشگاه
1.محاسبه ي تاريخ ورود شيرازي ها از مشکل ترين و پيچيده ترين مطالب مورد بررسي در اين تحقيق بود و تاريخ به دست آمده پس از مطالعه ي عميق منابع اصلي و متاخر و مقايسه ي انها با يکديگر استخراج شده است
2.سکه هايي متعلق به شيرازي ها ي سلسله ي کيلوا در کشفيات باستان شناسي در کيلوا و زنگبار به دست آمده که نقش مهمي در شناسايي وضعيت داخلي اين دولت شهر داشته است.
ادامه دارد ....
/ج
