مقدمه
بي شك يكي از وسايل مهمي كه در جامعه ما مي تواند موجب بالا رفتن سطح فرهنگ اسلامي شود، رسانه‌ها مي‌باشد كه در رأس آن رسانه ملي است. اگر در صدر اسلام، آداب و رسوم ديني و اخلاقي توسط نوشته و زبان و مانند آن به گوش جهانيان مي‌رسيد و پيامبر اكرم(ص) براي آن يك ضوابطي قرار داده بودند، در عصر حاضر نيز پيام رساني ديني با قالب جديدتر به ميدان آمده است كه در شرايط حاضر، بيشترين سهم را رسانه ملي بر دوش گرفته است. پر واضح است كه «ترويج ارزش هاي اسلامي» و «حفظ نظام اسلامي» بزرگ‌ترين وظيفه رسانه ملي مي‌باشد كه مي‌تواند در سايه انجام اين دو تكليف اصلي و خطير، جامعه اسلامي را به سوي كمال و وحدت كلمه سوق دهد. در اين نوشتار برآنيم تا با بهره‌گيري از سخنان پيامبراكرم(ص)، وظايف و رسالت‌هاي رسانه ملي را بررسي و تبيين نماييم.
مفهوم شناسي رسانه
يكي از پديده هاي جديدي كه امروزه در ارتباط با جامعه و فرهنگ، مورد توجه جامعه شناسان قرار گرفته، پديده ي رسانه‌ها و وسايل ارتباط جمعي است. برخلاف گذشته كه انتقال فرهنگ در سطحي محدود و بسيار كند و تدريجي صورت مي‌گرفت، امروزه با گسترش رسانه‌ها، جريان انتقال و اشاعه ي فرهنگ در سطحي وسيع و در زماني كوتاه صورت گرفته و مجموعه ي وسيعي از معاني در نظام فرهنگي در كل جامعه گسترش مي يابد. شايد بتوان گفت «هر وسيله اي كه پيامي را منتقل كند، رسانه است» امّا اين، ساده سازي است و نمي‌تواند ابعاد مختلف رسانه را نشان دهد. اگر هم بگوييم «راديو و تلويزيون و مطبوعات و كتاب و سينما و حتّي اينترنت، رسانه هستند» باز هم بخشي از اين مفهوم را ناديده گرفته ايم و به ويژه فرهنگ بومي و سنتي و شرقي و حتّي اسلامي خود را ناديده انگاشته ايم. بنابراين، بهتر است بگوييم: «رسانه، موجود زنده اي است كه پيامي را از يك پيام ساز به يك پيام‌گير (مخاطب) منتقل مي‌كند.» اگر اين گونه به رسانه نگاه كنيم، نتايج زير گريزناپذيرند:
1)رسانه‌ها تمام ويژگي‌هاي موجود زنده را دارا هستند و پا را از صِرف برقراري ارتباط و انتقالِ پيام فراتر مي‌گذارند و خود، تبديل به «پيام ساز» مي شوند.
2) طبق اين ديدگاه، محصول پخش شده از يك رسانه، خود، به رسانه تبديل مي شود. اگر مك‌لوهان گفت:
The Media is the Message
ما مي‌گوييم:
The Message is the Media
اين دو همواره به صورت يك جريان پيوسته به همديگر تبديل مي‌شوند و دايره اي تشكيل مي‌دهند كه در هر نقطه كه يكي به پايان برسد، از همان نقطه ديگري شروع مي‌شود.
3) طبق اين تعريف، موارد زير رسانه‌اند و حتّي بر اساس ويژگي‌هاي جهاني امروزين، همه، رسانه جمعي‌اند: «راديو، تلويزيون، مطبوعات، كتاب، سينما، رايانه شخصي، نوار، ويديو، سي دي، دي وي دي، اينترنت، صفحات وب، وبلاگ، راديو بلاگ، فتوبلاگ، ويديو بلاگ، پادكست، تلفن‌هاي همراه، تريبون، منبر، محراب، مأذنه و مناره، خود اذان، مقام (در فرهنگ ايراني و اسلامي)، گنبد و بقعه، عكس، فيلم، كارتون و پويانمايي، تابلو، بيل‌بورد (تابلوهاي خياباني)، آرم (نشانه)، ديوار نوشته، بازي (گيم)، و...».(1)
تقسيم بندي رسانه
الف- رسانه هاي چاپي(printed media) مانند روزنامه و مجله.
ب- رسانه هاي الكترونيك(electronic media) مانند راديو و تلويزيون
ج- رسانه هاي ديجيتال (digital media) مانند سي دي، دي وي دي، هارد ديسك، فلاپي ديسك و فلش ديسك.
كاركردهاي سه گانه رسانه ها
محققان و صاحب نظران، سه كاركرد عمده براي رسانه ها تعريف و تبيين كرده اند:
1) نظارت بر محيط: جمع‌آوري و توزيع اطلاعات در مورد رويدادهاي محيطي، هم در داخل و هم در خارجِ يك جامعه خاص.
2) همبستگي بخشي از جامعه در واكنش به محيط.
همبستگي در اينجا شامل تفسير اطلاعات مربوط به محيط و توصيه در مورد نحوه رفتار در واكنش به اين رويدادها مي‌باشد. اين فعاليت تا حدودي به عنوان ويرايش شناخته مي شود.
3) انتقال ميراث اجتماعي از نسلي به نسل ديگر.(2)
پيوند دين و رسانه
امروزه حضور گسترده رسانه هاي جمعي در جهت‌دهي به افكار عمومي جهان، از واقعيات انكارناپذير مي‌باشد كه دنياي معاصر را از حيث ساخت و محتوا، تحت‌تأثير قرار داده است. اين معنا تا بدانجا پيش رفته كه عصر حاضر را عصر رسانه‌ها ناميده اند. عصري كه بحران معنويت نيز بشرِ قرن تكنولوژي را متأثر ساخته تا آنجا كه شكلا‌گيري گسترده اديان نوظهور را خصوصاً در جوامع صنعتي شاهد هستيم. بي شك اين موضوع، اهميت اديان سنتي را نيز در نظامي از بازتعريف مباني خود قرار داده و آنها را در راستاي تشكيل پيوندهاي سيستماتيك با ساير حوزه‌ها فعال نموده است؛ يكي از مهم‌ترين اين پيوندها، در عرصه دين و رسانه نمود پيدا مي‌كند. بر اين اساس، كاركردهاي رسانه نيز متأثر از اين نوع پيوندها گرديده است كه اين مقوله را در حوزه دين مي‌توان به خوبي از ميان گزاره هاي ارزشيِ دين‌داران و دين‌مداران جستجو نمود.
قرآن كريم و اخلاق رسانه اي
خداوند متعال كه توسط پيامبرش، پيام الهي خود را به مردم ابلاغ كرد، همواره بر اين نكته تأكيد مي‌فرمايد كه در راه اطلاع‌رساني و فرهنگ‌سازي ديني، اصل پيام را بدون هيچ كم و كاستي به گوش مردم برساند و در اين راه مقدس، جز آرمان‌هاي ديني و اسلامي، ملاحظه هيچ شخص حقيقي يا حقوقي را نكند. چنانچه در مسأله غدير خم از رسول اكرم(ص) مي‌خواهد كه ولايت حضرت علي(ع) را به گوش جهانيان برساند و در اين امر الهي هيچ قصوري صورت نگيرد:
(يا ايها الّرسول بلّغ ما انزل إليك من ربك و إن لم تفعل فما بلّغت رسالته).(3)
اي رسول! آنچه را كه از سوي خدا به تو رسيد، ابلاغ كن و اگر انجام ندهي، رسالت خود را انجام نداده‌اي».
در كنار اين مطلب، اطلاع‌رساني و تبليغ از منظر قرآن كريم با ضوابط و اخلاق خاصي همراه است و بايد از اشاعه مطالب كذب و غيرواقعي دوري نمود و مطالبي را در ميان مردم ارائه نمود و مطالبي را در ميان مردم ارائه كرد كه داراي سنديّت بوده و اخلاق اسلامي را ترويج نمايد؛ چنانچه قرآن كريم در اين باره مي‌فرمايد:
(وَ لا تَقْفُ ما ليسَ لكَ بهِ علمٌ)؛ (4)
«و آنچه را كه بدان علم نداري، پيروي مكن».
پيامبر اكرم(ص) و اخلاق رسانه‌اي
بي‌ترديد مي‌توان رسانه‌هاي مختلف جامعه را، مبلغان امروز بدانيم كه هر كدام رسالت گسترش ايمان و اخلاق را بهتر انجام دهند، در زمره رسانه هاي ديني و اخلاقي قرار مي‌گيرند. در رأس اين رسانه ها، رسانه ملي قرار دارد. پيامبر اسلام (ص) كه خود بزرگ‌ترين اطلاع‌رساني ديني را به واسطه قرآن كريم و بيانات شيواي خود انجام دادند، اخلاق و وظايف خاصي را از پيام رسانان و اصحاب رسانه انتظار دارند كه عبارت‌اند از:
1. ظرفيت‌سنجي مخاطب
يكي از امور مهمي كه همواره مي‌بايست به عنوان خط مشي اصلي اصحاب رسانه باشد، توجه به ظرفيت و دامنه علمي مخاطب خود مي‌باشد. خيلي از مسائل اگرچه صحيح و منطقي مي‌باشد، ولي گاهي مصلحت نيست كه در اختيار افكار عمومي قرار گيرد؛ چرا كه مخاطب، ظرفيت دريافت چنين مطلبي را ندارد. رسانه ملي بايد مطالبي را انتخاب كند كه در حد متوسطِ ظرفيت مخاطبان باشد و از ارائه مطالب و اخباري كه بالاتر از ظرفيت و سطح علمي مردم مي‌باشد، پرهيز نمايد؛ زيرا اين خود مي‌تواند ايجاد چالش نمايد. به همين خاطر پيامبر اكرم(ص) درباره رعايت ظرفيت مخاطب چنين مي‌فرمايد:
«انّا معاشرُ الأنبياءِ امرنا ان نكلّم الناسَ علي قدر عقولهم؛(5) ما پيامبران، مأموريم كه با مردم بر اساس ميزان عقل و تدبيرشان صحبت نماييم».
2. همراهي و همدلي با مخاطبان
بي‌ترديد رسانه ملي مي‌تواند مركزي براي انس و الفت جامعه اسلامي باشد و وحدت اسلامي را در سايه ولايت الهي، براي مردم به ارمغان آورد. رسانه ملي وظيفه دارد كه همواره به عنوان بلندگوي جامعه اسلامي با ايجاد و پخش برنامه‌هاي مناسب و در شأن مردم اسلامي، روحيه همدلي و همياري را در جامعه ايجاد نمايد؛ به شكلي كه جامعه اسلامي احساس كند كه يك دوستي و يگانگي ديني بين آحاد مردم وجود دارد. چنانچه وجود مقدس پيامبر اسلام(ص) همدلي با مردم را بزرگ‌ترين وظيفه خود دانسته و مي‌فرمود:
«امرني ربّي بمداراة الناسِ كما امرني بأداء الفرائضِ؛ (6) خداوند، مرا به مدارا كردن با مردم دستور داد همان طور كه به انجام واجبات فرمان داده است».
3. توجه دقيق به احكام اسلامي
مردم جامعه ما به گونه‌اي هستند كه رسانه ملي را تريبون ارزش‌هاي اسلامي مي‌دانند و هر چه را كه از اين رسانه پخش شود، براي خود حجت مي‌دانند. با اين شرايط، رسانه ملي مي‌بايست آداب و دستورهاي اسلامي را در سرلوحه كار خود قرار دهد و بيش از همه چيز بايد توجه داشته باشد كه محتوا و قالب برنامه‌هايش با احكام اسلامي تطبيق داشته باشد و اين انتظاري است كه همه مردم از اين رسانه ارزشمند و تأثيرگذار دارند. مشي و اخلاق پيامبر اكرم(ص) مطابق با دستور الهي و قرآن كريم بود و هيچگاه از اين محور خارج نمي‌شد. چنانچه در روايت است:
«كان خلقهُ القرآن؛ (7) اخلاق و رفتار رسول‌اكرم(ص) براساس قرآن بود».
4. صداقت و واقع‌گرايي
ارزش رسانه ملي به اين است كه برنامه‌هايي را در دستور كار خود قرار دهد كه به دور از دروغ و مبالغه و اغراق باشد. گاهي در برخي برنامه‌ها مطالبي ارائه مي‌گردد كه مطالب كوچك، بزرگ و مسائل بزرگ، كوچك مي شود و اين رهنمودها را نمي‌توان در جامعه پياده نمود. رسانه ملي بايد دقت نمايد كه گزارش‌ها صادقانه و برنامه‌ها در حد سطح عادي و متوسط افراد باشد و اموري در جامعه ترويج شود كه سنگين و خارج از حيطه عملي افراد نباشد. چنانچه پيامبراكرم(ص) دوري از تكلّف و نمايش دروغين را از برنامه‌هاي اصلي پيامبران دانسته و مي‌فرمايد:
«نحنُ معاشرُ الأنبياء و الاُمناء و الأتقياء براءٌ من التَّكَلُّفِ؛ (8) ما گروه پيامبران و صادقان و متقيان، از تكلف به دور هستيم (و زحمت بي‌جا براي خود و ديگران ايجاد نمي‌كنيم)».
5. دوري از ايجاد منازعات اجتماعي
نشريه فرهنگ کوثر شماره 80رسانه ملي بايد مروج وحدت اسلامي در جامعه باشد و تمام سعي خود را نمايد كه از هر گونه كاري كه موجب تفرقه در جامعه مي‌شود پرهيز نمايد. عيب‌جويي از افراد و تمركز بر نقاط ضعف اشخاص و... از جمله چيزهايي است كه وحدت جامعه را مورد تزلزل قرار مي‌دهد؛ لذا رسانه ملي بايد به اين نكته توجه خاص داشته باشد. البته همه جا نمي‌توان اين فرمول را پياده كرد و در شرايطي كه افرادي بخواهند با مشي و رفتار خائنانه خود، جامعه را به سوي نابودي كشانده و اركان و هويت نظام را زير سؤال ببرند، رسانه ملي وظيفه دارد كه اين افراد و جريانات را به مردم معرفي كند و جامعه را از فتنه هاي آنها مطلع سازد. به هر حال انتظاري كه از رسانه ملي مي رود، اين است كه وحدت اسلامي را حول محور مستحكم «ولايت فقيه» در جامعه نهادينه كند.
از اخلاق پيامبر اكرم(ص) اين بود كه از عيوب مردم دوري مي‌نمود و به نقاط قوت مردم توجه مي‌نمود. امام صادق(ع) مي‌فرمايد:
«لا تطعنوا في عيوب من اقبل اليكم بمودّته فأنّها ليست من اخلاق رسول اللهِ؛ (9)
درباره كسي كه با شما آشنا و دوست است، عيب‌جويي نكنيد؛ زيرا اين، از اخلاق رسول اكرم(ص) نبوده است».
6. صلابت و قاطعيت
يكي ديگر از وظايفي كه از رسانه ملي انتظار مي‌رود، صلابت در انجام تكاليف اسلامي مي‌باشد. گاهي مصلحت اقتضاد مي‌كند كه رسانه ملي مطالبي را ارائه نمايد كه به ذوق گروه خاصي خوش نمي‌آيد ولي منافع اصلي آن، نصيب آحاد مردم مي‌گردد. در اينجا مي‌بايست رسانه ملي صلابت اسلامي خود را به منصه ظهور گذارد و به خاطر اسلام و احكام مقدس ديني، رعايت هيچ گروه و جرياني را ننمايد و فقط با توجه به منويات رهبري، برنامه هاي خود را ارائه نمايد.
باندگرايي و توجه به جرياني خاص و... از چيزهايي است كه رسانه ملي بايد از آن پرهيز كند و با قاطعيت تمام، مطالب صحيح و اسلامي را در اختيار مردم قرار دهد. پيامبر اكرم(ص) داراي صلابت فوق‌العاده‌اي در راه خداوند متعال بود و فقط رعايت مصالح الهي را مي‌نمود؛ چنانچه در روايت آمده است كه:
«كانَ رسول الله(ص) يغضب لرّبه و لا يغضب لنفسِهِ؛ (10) رسول اكرم(ص) براي پرورودگارش غضب مي‌كرد و صلابت نشان مي‌داد و براي مصالح شخصي خود خشمگين نمي‌شد».
پي نوشت ها :
1. مباني انسان‌شناسي، دكتر محمود روح الاميني، انتشارات عطار، ص147.
2. http://mgozal.persianblog.ir
3. مائده/67 .
4. اِسراء/36 .
5. كافي، ج1، ص23 .
6. همان، ج2، ص 117 .
7. محجة‌البيضاء، ج4، ص120 .
8. مصباح‌الشريعه، ص140؛ كافي، ج6، ص 276.
9. كافي، ج8، ص150.
10. مستدرك الوسائل الشيعه، ج7، ص203.
منبع:نشريه فرهنگ کوثر شماره 80
/م
