زباله‌هاي مدرن
نويسنده: محمدرضا ميرغلامي
بحران زباله‌هاي الکتريکي و الکترونيکي
ما با تلفن همراه و لپ‌تاپمان مي‌توانيم به راحتي و بدون محدوديت مرزهاي جغرافيايي به جهاني از اطلاعات و ارتباطات شخصي دسترسي داشته باشيم.
در اين دنياي مملو از اطلاعات جديد، سرگرمي و ارتباطات صوتي و تصويري که بسيار قوي و تاثيرگذار است به سختي مي‌توان درک کرد که تکنولوژي‌هاي فراهم آورنده اين امکانات، چه تاثيراتي بر طبيعت خواهند داشت.
رشد و پيشرفت سريع فناوري موجب شده تا هر روز محصولات الکترونيکي جديد و پيشرفته‌تري به بازار بيايد و مشتري‌ها با انواع محصولات جديدي روبه‌رو شوند که عملکرد بهتر، سرعتي بيشتر و اندازه‌اي کوچک‌تر دارند. تنوع اين محصولات در کنار مصرف‌گرايي و تقاضاي روزافزون براي اين محصولات جديد موجب شده بسياري از محصولات مانند رايانه‌ها، چاپگرها و تلفن‌هاي همراه که چندي پيش تازه وارد بازار شده بودند به جمع زباله‌ها اضافه شوند. زباله‌هايي که شايد حجم زيادي را به خود اختصاص ندهند اما وجود مواد سمي و خطرناک در آنها و فقدان قوانين لازم براي بازيافت‌شان اين موضوع را به يک بحران تبديل کرده است.
تفاوت اين زباله‌هاي الکترونيکي با ساير زباله‌ها پيچيدگي ساختار آنهاست. اين کالاهاي الکترونيکي از ده‌ها قطعه مختلف ساخته مي‌شوند که جداسازي و بازيافت آنها کار آساني نيست. اين محصولات با ترکيبي پيچيده از فلزات، پلاستيک‌ها و ساير مواد شيميايي توليد مي‌شوند. بيشتر اين مواد هم براي سلامت انسان‌ها و محيط زيست زيانبار هستند. به عنوان نمونه هر رايانه شخصي داراي 32 درصد پلاستيك، حدود 7 درصد سرب، 41 درصد آلومينيوم، 20 درصد آهن و مقاديري طلا و نقره و فلزات سنگين و خطرناك مانند كادميوم، جيوه و آرسنيك است. تعدادي از باتري‌ها و بردهاي داخلي رايانه‌ها حاوي کادميوم است که يک ماده سرطان‌زاست. پلي‌ونيل کلرايد يک نوع پلاستيک به کار گرفته‌شده در ساخت سيم‌هاي عايق است که پس از سوختن از خود مواد ديوکسين و ذرات ريزي را روانه هوا مي‌کند که به آلودگي بدن موجودات زنده مي‌انجامد. رنگ‌هاي مختلف شيميايي به کار رفته در اين محصولات بر عملکرد غدد تاثير مي‌گذارد و حيوانات را مسموم مي‌کند. جيوه، سرب، مس، بريليوم، باريوم، روي، کروم، نقره و نيکل نيز جزو ساير مواد سمي و خطرناکي هستند که در ساخت وسايل الکترونيکي به کار مي‌رود. البته بيشتر اين مواد هنگام استفاده آسيبي به فرد نمي‌رسانند، اما پس از تبديل شدن اين محصولات به زباله به يک مشکل بزرگ زيست‌محيطي و بهداشتي تبديل مي‌شوند. طوري که ردپاي اين مواد سمي و خطرناک در آب‌هاي زيرزميني، غذاهاي دريايي و به ويژه ماهي‌هاي آزاد و ذرات معلق هوا وجود دارد. شايد به همين خاطر است که اين زباله‌هاي عصر مدرن را به بمب ساعتي در حال انفجار دنياي امروز تشبيه کرده‌اند.
قوانين جهاني
بر اساس گزارش سازمان ملل سالانه بين 20 تا 50 ميليون تن زباله الکترونيکي دفع مي‌شود و با دورريختن دستگاه‌هاي ديجيتالي توليد اين زباله‌ها هر سال 40 ميليون تن افزايش مي‌يابد. بر اساس قوانين جهاني کنوانسيون زباله‌هاي الکتريکي و الکترونيکي، بازيافت اين نوع زباله‌ها به ميزان 4 کيلوگرم به ازاي هر نفر الزامي‌است. به موجب اين قانون توليدکنندگان موظف‌اند بودجه طرح‌هاي بازيافت را تامين کنند و خرده‌فروشان خدمات بازپسگيري را در اختيار مشتريان قرار دهند. طبق قراردادي از سوي سازمان ملل در سال 1989 براي کنترل زباله‌هاي خطرناکي که از کشورهاي ثروتمند به کشورهاي فقير وارد مي‌شود، هر کشوري مي‌تواند به صورت يک جانبه واردات اين زباله‌ها را ممنوع کند و صادرکنندگان نيز قبل از فرستادن زباله بايد موافقت کشور مقصد را کسب کنند. اما آمريکا که بزرگ‌ترين توليدکننده زباله‌هاي ديجيتال و سمي است، اين قرارداد را امضا نکرد. آمريکايي‌ها صاحب 2 ميليارد کالاي الکترونيکي مصرفي هستند و با دور ريختن سالانه 5 تا 7 ميليون تن از اين محصولات سريع‌ترين رشد را در توليد زباله‌هاي الکترونيکي دارند. براساس گزارش سازمان حفاظت محيط‌زيست آمريکا، سالانه بيش از 2 ميليون تن از اين کالاهاي الکترونيکي در طبيعت رها مي‌شود و تنها 10 درصد آنها وارد چرخه بازيافت مي‌شوند. مقادير زيادي از اين ضايعات در کشورهايي مانند چين، هند و آفريقاي جنوبي بدون نظارت جمع‌آوري مي‌شود. در حال حاضر 70درصد کامپيوترها و موبايل‌هاي جهان در چين بازيافت مي‌شود.
بازيافت؛ ممکن اما مشکل
به دليل پيچيدگي ساختار اين محصولات، فرآيند جداسازي قطعات الكترونيكي براي بازيافت كار پيچيده‌اي است به طوري كه در اروپا 2 مركز در سوئد و انگلستان براي انجام اين كار احداث شده و بقيه كشورها كالاهاي الكترونيكي خود را براي بازيافت به اين 2 كشور مي‌فرستند. با وجود اين در صورتي که پسماندهاي رايانه‌هاي و الکترونيکي به روش اصولي بازيافت شود مي‌توان فلزات متعددي را از آنها استخراج کرد به نحوي که از يک تن زباله موبايل مي‌توان 150 تا 300 گرم طلا به دست آورد ضمن اينکه پلاتين و نقره نيز از ديگر فلزات گرانبهايي است که در بازيافت اصولي مي‌توان به دست آورد. اين در حالي است که در معادن طلايي که اقتصادي به حساب مي‌آيد در هر تن سنگ معدن بين 20 تا 30 گرم طلا يافت مي‌شود.
زباله‌هاي الکترونيکي در ايران
از سال1371رايانه وارد ايران شده و اولين محموله تقريبا شامل 10 هزار رايانه بوده است. طبق برآوردها، طي چند سال اخير هر ساله يك ميليون و 200هزار تا يك ميليون و 500 هزار رايانه در ايران مونتاژ شده است. براساس ماده 11 قانون مديريت پسماند، سازمان محيط زيست موظف است آيين‌نامه اجرايي مديريت پسماند را با همكاري دستگاه‌هاي ذيربط تهيه كند تا نحوه برخورد با تمام پسماندها از جمله زباله‌هاي الكترونيكي مشخص شود. طبق قانون مديريت پسماندها، مسووليت اجرايي پسماندهاي ويژه و صنعتي بر عهده توليدکنندگان آنهاست و در واقع عرضه‌کنندگان اين‌گونه خدمات بايد جنبه‌هاي مديريت پسماندهاي توليدات‌شان را هم ارائه دهند. ولي متاسفانه سازمان‌هاي بازيافت و محيط زيست هنوز هيچ برنامه‌اي براي جمع آوري و بازيافت زباله‌هاي الكترونيكي نينديشيده‌اند.
اولين راديوي جيبي كه در سال 1945 ميلادي توسط رايتيون بلمونت بوليوارد به بازار آمد، حاوي قطعات يدكي لامپ جهت تعمير آنها بود، چرا كه همه مي‌توانستند از عهده اين كار برآيند. اما هنگامي‌كه شركت «سوني» در سال 1957 ميلادي، راديوهاي تي آر 63 را روانه بازار آمريكا کرد، راديوهاي ترانزيستوري به يك كالاي غيرقابل‌تعويض تبديل شدند چرا كه دستمزد نيروي كار بسيار بالا بود و بسيار زود اين دور ريختن كالاهاي الكترونيكي، همراه با سيل واردات راديوهاي ژاپني ارزان‌قيمت آغاز شد. بعدها هم اين كالاهاي خوش‌رنگ و متنوع و مطابق مد روز، از پلاستيك‌هاي ظريف و شكننده ساخته مي‌شدند.
از ژاپني‌ها ياد بگيريم
در ژاپن بعضي شركت‌هاي بزرگ موظف به بازيافت كالاهاي توليدي‌شان شده‌اند. به عنوان نمونه شرکت HP هنگام فروش كالا مبلغي را نيز به عنوان بازيافت مي‌گيرد تا بعد از اسقاطي شدن كالاي الكترونيكي، آن را بار ديگر وارد چرخه بهره‌وري كند.
برخي شرکت‌هاي توليدکننده هم محصولات‌شان را به گونه‌اي طراحي مي‌کنند که آسان‌تر قابل‌بازيافت باشد.
شرکت ژاپني «فوجيتسو» با به کار بردن مواد گياهي قابل تجزيه به جاي پلي‌استايرن، نوارهاي انتقالي ساخته که براي بسته‌بندي تراشه‌هاي مقياس بزرگ هنگام انتقال استفاده مي‌شوند. اين ماده که از اسيد پلي‌لاکتيک مشتق شده از ذرت ساخته شده، هم از نظر زيستي قابل‌تجزيه است و هم هنگام سوزانده شدن گازهاي سمي‌توليد نمي‌کند.
بازيافت قطعات الکترونيکي نيز يکي از اقداماتي است که در ژاپن انجام مي‌شود. سالانه بيش از 10 ميليون گوشي همراه قديمي در اين کشور از رده خارج مي‌شود. نوزومو ياماناکا يکي از مديران کارخانه بازيافت مواد که در آن هزاران گوشي تلفن همراه بازيافت و ذوب مي‌شوند، مي‌گويد: «براي خيلي‌ها گوشي‌هاي همراه انبارشده در کارخانه ما تنها يک توده فلزي و پلاستيکي به دردنخور است اما همين تپه‌هاي بي‌‌ارزش براي ما حکم معدن طلا را دارد.»
در کارخانه هانيو در 80 کيلومتري جنوب غربي توکيو، استخراج طلا و نقره از گوشي‌هاي همراه رونق زيادي دارد. در اين کارخانه مدارهاي الکترونيکي داخل کوره‌هايي قرار مي‌گيرند و طلاي آن در اثر حرارت آب شده و از سوراخي در زير کوره خارج مي‌شود. اين طلاهاي مذاب پس از خروج از کوره به صورت شمش‌هاي طلا قالب‌گيري مي‌شوند. اين کارخانه ماهانه بين 200 تا 300 کيلو شمش طلا توليد مي‌کند. ميزان توليد طلاي اين کارخانه تقريبا برابر ميزان توليد طلايي است که از کارخانه‌هاي استخراج طلا از سنگ معدن به دست مي‌آيد. در اين کارخانه از کابل‌ها و جوهرهاي سياه که حاوي پلاديوم و نقره هستند انواع فلزها استخراج مي‌شود.
منبع:www.salamat.com
/ع
ما با تلفن همراه و لپ‌تاپمان مي‌توانيم به راحتي و بدون محدوديت مرزهاي جغرافيايي به جهاني از اطلاعات و ارتباطات شخصي دسترسي داشته باشيم.
در اين دنياي مملو از اطلاعات جديد، سرگرمي و ارتباطات صوتي و تصويري که بسيار قوي و تاثيرگذار است به سختي مي‌توان درک کرد که تکنولوژي‌هاي فراهم آورنده اين امکانات، چه تاثيراتي بر طبيعت خواهند داشت.
رشد و پيشرفت سريع فناوري موجب شده تا هر روز محصولات الکترونيکي جديد و پيشرفته‌تري به بازار بيايد و مشتري‌ها با انواع محصولات جديدي روبه‌رو شوند که عملکرد بهتر، سرعتي بيشتر و اندازه‌اي کوچک‌تر دارند. تنوع اين محصولات در کنار مصرف‌گرايي و تقاضاي روزافزون براي اين محصولات جديد موجب شده بسياري از محصولات مانند رايانه‌ها، چاپگرها و تلفن‌هاي همراه که چندي پيش تازه وارد بازار شده بودند به جمع زباله‌ها اضافه شوند. زباله‌هايي که شايد حجم زيادي را به خود اختصاص ندهند اما وجود مواد سمي و خطرناک در آنها و فقدان قوانين لازم براي بازيافت‌شان اين موضوع را به يک بحران تبديل کرده است.
تفاوت اين زباله‌هاي الکترونيکي با ساير زباله‌ها پيچيدگي ساختار آنهاست. اين کالاهاي الکترونيکي از ده‌ها قطعه مختلف ساخته مي‌شوند که جداسازي و بازيافت آنها کار آساني نيست. اين محصولات با ترکيبي پيچيده از فلزات، پلاستيک‌ها و ساير مواد شيميايي توليد مي‌شوند. بيشتر اين مواد هم براي سلامت انسان‌ها و محيط زيست زيانبار هستند. به عنوان نمونه هر رايانه شخصي داراي 32 درصد پلاستيك، حدود 7 درصد سرب، 41 درصد آلومينيوم، 20 درصد آهن و مقاديري طلا و نقره و فلزات سنگين و خطرناك مانند كادميوم، جيوه و آرسنيك است. تعدادي از باتري‌ها و بردهاي داخلي رايانه‌ها حاوي کادميوم است که يک ماده سرطان‌زاست. پلي‌ونيل کلرايد يک نوع پلاستيک به کار گرفته‌شده در ساخت سيم‌هاي عايق است که پس از سوختن از خود مواد ديوکسين و ذرات ريزي را روانه هوا مي‌کند که به آلودگي بدن موجودات زنده مي‌انجامد. رنگ‌هاي مختلف شيميايي به کار رفته در اين محصولات بر عملکرد غدد تاثير مي‌گذارد و حيوانات را مسموم مي‌کند. جيوه، سرب، مس، بريليوم، باريوم، روي، کروم، نقره و نيکل نيز جزو ساير مواد سمي و خطرناکي هستند که در ساخت وسايل الکترونيکي به کار مي‌رود. البته بيشتر اين مواد هنگام استفاده آسيبي به فرد نمي‌رسانند، اما پس از تبديل شدن اين محصولات به زباله به يک مشکل بزرگ زيست‌محيطي و بهداشتي تبديل مي‌شوند. طوري که ردپاي اين مواد سمي و خطرناک در آب‌هاي زيرزميني، غذاهاي دريايي و به ويژه ماهي‌هاي آزاد و ذرات معلق هوا وجود دارد. شايد به همين خاطر است که اين زباله‌هاي عصر مدرن را به بمب ساعتي در حال انفجار دنياي امروز تشبيه کرده‌اند.
قوانين جهاني
بر اساس گزارش سازمان ملل سالانه بين 20 تا 50 ميليون تن زباله الکترونيکي دفع مي‌شود و با دورريختن دستگاه‌هاي ديجيتالي توليد اين زباله‌ها هر سال 40 ميليون تن افزايش مي‌يابد. بر اساس قوانين جهاني کنوانسيون زباله‌هاي الکتريکي و الکترونيکي، بازيافت اين نوع زباله‌ها به ميزان 4 کيلوگرم به ازاي هر نفر الزامي‌است. به موجب اين قانون توليدکنندگان موظف‌اند بودجه طرح‌هاي بازيافت را تامين کنند و خرده‌فروشان خدمات بازپسگيري را در اختيار مشتريان قرار دهند. طبق قراردادي از سوي سازمان ملل در سال 1989 براي کنترل زباله‌هاي خطرناکي که از کشورهاي ثروتمند به کشورهاي فقير وارد مي‌شود، هر کشوري مي‌تواند به صورت يک جانبه واردات اين زباله‌ها را ممنوع کند و صادرکنندگان نيز قبل از فرستادن زباله بايد موافقت کشور مقصد را کسب کنند. اما آمريکا که بزرگ‌ترين توليدکننده زباله‌هاي ديجيتال و سمي است، اين قرارداد را امضا نکرد. آمريکايي‌ها صاحب 2 ميليارد کالاي الکترونيکي مصرفي هستند و با دور ريختن سالانه 5 تا 7 ميليون تن از اين محصولات سريع‌ترين رشد را در توليد زباله‌هاي الکترونيکي دارند. براساس گزارش سازمان حفاظت محيط‌زيست آمريکا، سالانه بيش از 2 ميليون تن از اين کالاهاي الکترونيکي در طبيعت رها مي‌شود و تنها 10 درصد آنها وارد چرخه بازيافت مي‌شوند. مقادير زيادي از اين ضايعات در کشورهايي مانند چين، هند و آفريقاي جنوبي بدون نظارت جمع‌آوري مي‌شود. در حال حاضر 70درصد کامپيوترها و موبايل‌هاي جهان در چين بازيافت مي‌شود.
بازيافت؛ ممکن اما مشکل
به دليل پيچيدگي ساختار اين محصولات، فرآيند جداسازي قطعات الكترونيكي براي بازيافت كار پيچيده‌اي است به طوري كه در اروپا 2 مركز در سوئد و انگلستان براي انجام اين كار احداث شده و بقيه كشورها كالاهاي الكترونيكي خود را براي بازيافت به اين 2 كشور مي‌فرستند. با وجود اين در صورتي که پسماندهاي رايانه‌هاي و الکترونيکي به روش اصولي بازيافت شود مي‌توان فلزات متعددي را از آنها استخراج کرد به نحوي که از يک تن زباله موبايل مي‌توان 150 تا 300 گرم طلا به دست آورد ضمن اينکه پلاتين و نقره نيز از ديگر فلزات گرانبهايي است که در بازيافت اصولي مي‌توان به دست آورد. اين در حالي است که در معادن طلايي که اقتصادي به حساب مي‌آيد در هر تن سنگ معدن بين 20 تا 30 گرم طلا يافت مي‌شود.
زباله‌هاي الکترونيکي در ايران
از سال1371رايانه وارد ايران شده و اولين محموله تقريبا شامل 10 هزار رايانه بوده است. طبق برآوردها، طي چند سال اخير هر ساله يك ميليون و 200هزار تا يك ميليون و 500 هزار رايانه در ايران مونتاژ شده است. براساس ماده 11 قانون مديريت پسماند، سازمان محيط زيست موظف است آيين‌نامه اجرايي مديريت پسماند را با همكاري دستگاه‌هاي ذيربط تهيه كند تا نحوه برخورد با تمام پسماندها از جمله زباله‌هاي الكترونيكي مشخص شود. طبق قانون مديريت پسماندها، مسووليت اجرايي پسماندهاي ويژه و صنعتي بر عهده توليدکنندگان آنهاست و در واقع عرضه‌کنندگان اين‌گونه خدمات بايد جنبه‌هاي مديريت پسماندهاي توليدات‌شان را هم ارائه دهند. ولي متاسفانه سازمان‌هاي بازيافت و محيط زيست هنوز هيچ برنامه‌اي براي جمع آوري و بازيافت زباله‌هاي الكترونيكي نينديشيده‌اند.
قـصـه از کجـا شـروع شـد؟
اولين راديوي جيبي كه در سال 1945 ميلادي توسط رايتيون بلمونت بوليوارد به بازار آمد، حاوي قطعات يدكي لامپ جهت تعمير آنها بود، چرا كه همه مي‌توانستند از عهده اين كار برآيند. اما هنگامي‌كه شركت «سوني» در سال 1957 ميلادي، راديوهاي تي آر 63 را روانه بازار آمريكا کرد، راديوهاي ترانزيستوري به يك كالاي غيرقابل‌تعويض تبديل شدند چرا كه دستمزد نيروي كار بسيار بالا بود و بسيار زود اين دور ريختن كالاهاي الكترونيكي، همراه با سيل واردات راديوهاي ژاپني ارزان‌قيمت آغاز شد. بعدها هم اين كالاهاي خوش‌رنگ و متنوع و مطابق مد روز، از پلاستيك‌هاي ظريف و شكننده ساخته مي‌شدند.
از ژاپني‌ها ياد بگيريم
در ژاپن بعضي شركت‌هاي بزرگ موظف به بازيافت كالاهاي توليدي‌شان شده‌اند. به عنوان نمونه شرکت HP هنگام فروش كالا مبلغي را نيز به عنوان بازيافت مي‌گيرد تا بعد از اسقاطي شدن كالاي الكترونيكي، آن را بار ديگر وارد چرخه بهره‌وري كند.
برخي شرکت‌هاي توليدکننده هم محصولات‌شان را به گونه‌اي طراحي مي‌کنند که آسان‌تر قابل‌بازيافت باشد.
شرکت ژاپني «فوجيتسو» با به کار بردن مواد گياهي قابل تجزيه به جاي پلي‌استايرن، نوارهاي انتقالي ساخته که براي بسته‌بندي تراشه‌هاي مقياس بزرگ هنگام انتقال استفاده مي‌شوند. اين ماده که از اسيد پلي‌لاکتيک مشتق شده از ذرت ساخته شده، هم از نظر زيستي قابل‌تجزيه است و هم هنگام سوزانده شدن گازهاي سمي‌توليد نمي‌کند.
بازيافت قطعات الکترونيکي نيز يکي از اقداماتي است که در ژاپن انجام مي‌شود. سالانه بيش از 10 ميليون گوشي همراه قديمي در اين کشور از رده خارج مي‌شود. نوزومو ياماناکا يکي از مديران کارخانه بازيافت مواد که در آن هزاران گوشي تلفن همراه بازيافت و ذوب مي‌شوند، مي‌گويد: «براي خيلي‌ها گوشي‌هاي همراه انبارشده در کارخانه ما تنها يک توده فلزي و پلاستيکي به دردنخور است اما همين تپه‌هاي بي‌‌ارزش براي ما حکم معدن طلا را دارد.»
در کارخانه هانيو در 80 کيلومتري جنوب غربي توکيو، استخراج طلا و نقره از گوشي‌هاي همراه رونق زيادي دارد. در اين کارخانه مدارهاي الکترونيکي داخل کوره‌هايي قرار مي‌گيرند و طلاي آن در اثر حرارت آب شده و از سوراخي در زير کوره خارج مي‌شود. اين طلاهاي مذاب پس از خروج از کوره به صورت شمش‌هاي طلا قالب‌گيري مي‌شوند. اين کارخانه ماهانه بين 200 تا 300 کيلو شمش طلا توليد مي‌کند. ميزان توليد طلاي اين کارخانه تقريبا برابر ميزان توليد طلايي است که از کارخانه‌هاي استخراج طلا از سنگ معدن به دست مي‌آيد. در اين کارخانه از کابل‌ها و جوهرهاي سياه که حاوي پلاديوم و نقره هستند انواع فلزها استخراج مي‌شود.
منبع:www.salamat.com
/ع
