بازار بزرگ و قیصریه اصفهان (4)

چهارسوی چیت سازها
 

هرگاه چهارسوی قیصریه را به طرف شمال پشت سرگذاریم،ازعرض بازار کمی کاسته می شود و معرف آن است که دو قسمت بازاردریک زمان ساخته نشده اند. و حتی درگذشته در چوبی سنگینی این دو قسمت را از هم جدا می کرده است.[GAUBE .H.Wrth.E/1978/171]در وسط این قسمت از بازار،به یک محوطه ی باز با عرض قابل توجهی می رسیم که دارای گنبدی ست و بازاریان این محل را چهارسوی دوم قیصریه و یا چهارسوی چیت سازها اطلاق می کنند.این قسمت از بازار اصفهان از نظر فضایی،و به ویژه معماری بسیارجالب و از زیباترین قسمت های بازار اصفهان است که به نام بازار چیت سازها معروف است و اصطلاح چهارسو را برای آن کم تر به کار می برند. طرح کلی این قسمت از بازار،بی شباهت به مجموعه ی چهارسوی قیصریه نیست، چه در غرب آن سرای چیت سازها و مشرق آن بعد از عبور از یک بازار کوچک به چهارسوی بازارزرگرها و ادامه ی آن به بازار زرگرها راه پیدا می کند.بازار قیصریه ی اصفهان و چیت سازها دو طبقه است و از نظر پایداری بنا،ساختمان اولیه و اصالت خود را به خوبی حفظ کرده و دست نخورده مانده است. چهارسوی چیت سازها یکی از مراکز مهم عرضه ی صنایع دستی این شهر برای گردشگران خارجی و داخلی است.

سرای چیت سازها
 

سرای چیت سازها که اسم خود را از تولید پارچه های قلمکار گرفته است، از سراهای عصرصفویه است. در دوران قبل از صنعتی شدن اصفهان، کاربری آن به تولید قلمکاری که چیت سازی نیز بدان گفته می شود،اختصاص داشته است. سرای چیت سازها از طریق غرب به چهارسوی دوم قیصریه که به نام چهارسوی بازار چیت سازها نیز معروف است، راه دارد. در ورودی آن چوبی کهنه است و شکل سرا مستطیلی است و از قسمت جنوب به کوچه ی کله پزها یا کوچه ی صنعتگران دستی راه دارد.
این سرا محوطه ی بزرگی ست که در وسط آن ساخت و سازهای ناموزونی انجام گرفته است. سرا دو طبقه اما فاقد مهتابی ست واحتمالاً قسمت شمالی سرا،قدیمی ترین بخش آن است.آثاربدیع معماری در این سرا وجود ندارد.ازفعالیت های مختلفی که در سرای چیت سازها وجود دارد، می توان به مشاغل زیراشاره نمود:ازچهل دهنه دکان موجود در این سرا، چیت سازی فعالیت اصلی را به خود اختصاص داده است. به طوری که در 16 دهنه ی آن به این شغل مشغولند و کار اصلی گل زنی و مراحل آماده سازی چیت های قلمکار در آن صورت می گیرد. از فعالیت های دیگر موجود در این سرا، تولید لوازم خانگی استیلی است که دربازار دواتگرها و سایر فروشگاه ها و حتی خارج از شهر اصفهان به مصرف کنندگان عرضه می گردد و بقیه ی دکان ها به فروش فرش های دست باف و تعمیر لوازم خانگی و انباری اختصاص دارند.
ادامه ی قیصریه به بازار دارالشفاء می رسد. وجه تسمیه ی این بازار به نام دارالشفاء به دلیل مجاورت آن با مسجد دارالشفاست. بازار دارالشفا تا سه دهه ی قبل،راهروی مسجد دارالشفا محسوب می شد،ولی در سال های اخیر دکان هایی در دو طرف آن احداث شده اند و از سال 1376 به شکل پاساژ دو طبقه ی جدیدی درآمده است.عمده ترین کاربری این بازار فروش ظروف چینی و بلور می باشد. تعداد کل دکان های بازار دارالشفا 35 دهنه است که 18 دهنه در طبقه ی اول و 17 دهنه در طبقه ی دوم قرار دارند. از کل 35 دهنه دکان، 18 دهنه به فروش چینی و بلور اختصاص دارند و 17 دهنه ی دیگر به کاربری های زیر اختصاص دارند:صنایع دستی سه دهنه،گز و شیرینی یک دهنه، میوه فروشی یک دهنه، تعمیر طلا و نقره یک دهنه، انبار یک دهنه، لوسترفروشی یک دهنه و 9 دهنه از دکان ها در حال آماده سازی می باشند. طیف شاغلان بازار دارالشفا را افراد جوان که زاده ی اصفهان می باشند، تشکیل داده است. اجناس عرضه شده در بازار دارالشفا اغلب فرانسوی، ترکیه ای، چینی، انگلیسی هستند که از طریق بنادر جنوبی کشور و یا گمرک شمال غرب توسط واسطه ها وارد ایران و بازار شهرها می شوند. بازار دارالشفا در زمره ی رقبه ی مسجد دارالشفا است و دکان های آن به صورت سرقفلی خرید و فروش می شوند و بهای سرقفلی آن ها در سال1384 ه. ش از 15 تا 25 میلیون تومان درنوسان بوده است.
بازار دارالشفا جزو آن دسته از بازارهای شهر اصفهان است که در کف آن کانالی برای انتقال آب و فاضلاب، کابل تلفن و غیره ایجاد گردیده و کف آن سنگ فرش و سقف آن ازنوع شیشه ای قوسی ست. مسجد دارالشفا در انتهای بازار دارالشفا و در شمال آن واقع شده و اسم خود را از یک بیمارستان قدیمی که به آن دارالشفا می گفتند،گرفته است. رواق مسجد حدود 8 پله از سطح بازار پایین تر است. شکل زمینی که مسجد اشغال کرده، مستطیلی و ابعاد آن 70 در 60 متراست. لکن به واسطه ی تعیین قبله،اضلاع آن با میدان نقش جهان، زاویه 45 درجه ای را به وجود آورده اند. البته این نوع جهت گیری تقریباً درکلیه مساجد سرزمین های اسلامی وبه ویژه اصفهان مراعات شده است، مانند مسجد جامع عباسی ( امام) و یا مسجد شیخ لطف الله، صحن مسجد سنگ فرش است و در وسط آن حوض مستطیل شکل قرار دارد. شبستان مسجد دارای سقف مسطحی ست که درست روبه روی در ورودی احداث شده است.قدمت بنای مسجد به دوره ی قاجاریه می رسد. مسجد دارالشفا در زمان نوشتن مطلب حاضر(1381 ه.ش) از طرف سازمان اوقاف و خیریه در دست احیا و مرمت بود.

بازار و زندگی اقتصادی شهر
 

صاحب نظران که با شهر و مسائل شهرهای اسلامی سروکار دارند، معتقدند که بازاربرای زندگی قرون وسطایی ایجاد شده و با زندگی کنونی ما هماهنگی ندارد و حتی تعریفی که یکی از دانشمندان آلمانی به نام شوارتزاز بازار شهرهای خاورمیانه اسلامی ارائه کرده است،(این نظریه را تا حدی خواهیم پذیرفت) چنین است:« در خاورمیانه بازار مرکزخرید و فروش شهر را تشکیل می دهد و پیدایش آن موقعی صورت گرفته است که چهار پایان حمل و نقل و جابه جایی کالاها را بر عهده داشتند.»
[Schware.G./1961/375]

اکنون که حدود یک قرن از ورود نخستین چهار چرخه به شهراصفهان سپری شده، نقش چهارپایان در حمل و نقل کالا به مرور زمان کم تر شده، اکنون دیگر نقشی ندارند و یا بسیار اندک است. این گفتار بدان معنی ست که بازار نقش عملکرد خود را باید کم کم از دست داده باشد.این تغییرو تحول ممکن است در بعضی از شهرهای اسلامی صورت گرفته و حتی بازار آن ها به تعطیلی گراییده و یا از رونق افتاده باشد ( مانند بازار نایین)لکن بازار اصفهان بر عکس در این مدت نه تنها اهمیت اقتصادی خود را از دست نداده است، بلکه رشد و توسعه ی آن نیزبسیار چشم گیر بوده است. در اصفهان با پیدایش و احداث بازارهای جدیدی مواجه می شویم که همه حکایت از رشد بازاردارند.این عمل درحقیقت توسعه و نفوذ بازار درمحلات مسکونی ست،چرا که بازاراصفهان برخلاف نظریات برادران مارسی نه تنها درحال تعطیلی و نابودی نیستند،بلکه درحال رشد و توسعه نیز بوده اند.برادران مارسی معتقد بودند که بازارهای شهرهای اسلامی در حال تعطیلی و برچیده شدن هستند. [Marcais.G.1954.pp.249.262./Marcais.W.1928.pp.86-100]
توسعه ی بازاراصفهان درچهاردهه ی اخیر همچنان ادامه داشته وداردو بازارهای قدیمی و فروریخته،در دست تعمیر و احیا هستند و گسترش جدید آن در بخش های مسکونی مشهود است.
زندگی اقتصادی شهر اصفهان هنوز در بازار این شهرمتمرکز است. با آن که نفوذ تمدن غرب و بارسنگین چهارچرخه ها، خیابان های عریض و طویلی به شهر تحمیل نموده و مغازه های بی شماری در سطح شهر به وجود آورده است، وجود بازاریان خبره و توانا این بخش اقتصادی را چنان زنده و پویا نگه داشته که بازار اصفهان برای ساکنان شهر جذابیت خاصی داشته و کم تر خانواده ای را می توان یافت که سالی چند بارازبازار اصفهان خرید نکند. البته این حرکت به عرضه های مناسب کالا از نظر قیمت و تنوع ارتباط مستقیم دارد. شهروندان اصفهانی سخت پای بند سنت هستند و خرید از بازار نوعی گرایش سنتی آن ها را نشان می دهد. با این که بعضی از بخش های بازار قسمتی از اهمیت خود را همچنان حفظ کرده است. از خصوصیات چشم گیراین مرکز اقتصادی بافت اجتماعی ویکنواخت آن است که نسلی به نسل دیگر به یادگارمانده و در حقیقت نیروی سنتی قدیمی برجای مانده و تحولی برخود ندیده است.این گروه سنتی که در واقع شغل اجداد و آباء خود را از دست نداده اند، تا امروز برتری خود را به عنوان خریدار و فروشنده ی موفق،حفظ نموده اند. در بازار اصفهان مراکز فروش و یا تولید اغلب کالاها از قرن ها قبل همچنان در جای خود مانده اند.دربازار اصفهان دکان هایی وجود دارند که ازعصرصفویه تا امروز به عرضه ی تنها یک نوع کالا مبادرت نموده اند. اما برخی ازکالاها به واسطه ی تولید نشدن و یا مصرف نداشتن،تغییرکاربری و فروش پیدا کرده اند. در حاشیه ی بازار اصفهان، بخش های جدید خرید و فروش مدرن به وجود آمده است و حتی در قسمتی از حاشیه ی بازار، زمین های بایر و مساکن انسانی به ویژه مساکن مخروبه و متروکه که زمانی به بازاریان ثروتمند تعلق داشت، به بازار و مراکز جدید داد و ستد تبدیل شده اند. این بخش گاهی به صورت مسقف و زمانی به صورت پاساژکه بی شباهت به تیمچه های سنتی نیستند در آمده است. این نوع ساخت و سازها دربخش هایی از بازار که امکان بارگیری و باراندازی راحت تر بوده،بسیارچشم گیر است که فعال بودن اقتصادی آن قسمت از بازاراصفهان را برای ما روشن می کند. در بازار اصفهان مناطق کهنه و فرسوده ی بازار که خرابی های عمیق درآن ها روی داده است،با اسکلت های فلزی و مصالح ساختمانی بسیار مقاوم به تجدید حیات خود ادامه می دهند و به این ترتیب، نوسازی های چشم گیری در بعضی از قسمت ها دیده می شود.این حرکات عمرانی همه حکایت از فعال بودن بازاراصفهان دارند. این نکته گفتنی ست که بازار اصفهان بعد از انقلاب محل اجتماع مهاجران روستایی و افغانی گردیده است وکاروان سراهایی که زمانی محل اتراق و بارگیری و باراندازی کالا بوده، اکنون جای خود را به محل سکونت مهاجران به ویژه برادران افغانی داده است. انتخاب این مراکز به عنوان محل زندگی را باید در ارزانی و داشتن سرپناه و یا سهولت دسترسی به کار جست و جو کرد.این قشر کم درآمد خرید خود را نیز از همین بخش بازار انجام می دهند.
بازار این شهر همیشه مشتریان خاص خود را داشته است؛به ویژه مشتریان سنت گرایی که برپایه ی عادت، خرید از بازار را به خرید ازخیابان های شهر ترجیح می دهند.اعتقاد این دست از مشتریان این است که قیمت های کالا در بازار ارزان تر و کالاها نیزمتنوع تر است. این علاقه ی خریداران،بازاریان را در مقابل مشتریان سنتی متعهد می کند تا از اجحاف در قیمت کالا دوری جویند.بازاریان اصفهان بر خلاف اغلب بازارشهرهای بزرگ اسلامی قهوه خانه و غذاخوری مدرن ندارند و یا کم تر دارد؛ لکن تعدادی غذاخوری سنتی چون بریانی، کله پزی،حلیم پزی، عدسی و چلوکبابی دراین بخش مشاهده می شود. مشتریان بازاراصفهان را سه گروه مشخص تشکیل می دهند:
نخست، مشتریان بومی و دائمی که به خرید سنتی خو گرفته اند؛دوم، گردشگران داخلی که در فصول خاصی ازجمله عید نوروز و تعطیلات تابستانی به شدت بر تعداد آن ها اضافه می شود؛ سوم،گردشگران خارجی که علاقه خاصی به گردش وخرید از بازار علاقه دارند. این گروه را که امروزه آن ها را به نام توریست یا گردشگر می شناسیم، به خرید اشیاء عتیقه و صنایع دستی و هنری که بازار اصفهان در این زمینه مرکزیت جهانی دارد، مبادرت می ورزند. خرید از بازار برای توریست خارجی خاطره انگیز است و جذابیت خاصی دارد. از این رو بعضی ازنویسندگان بازار اصفهان را با بازار شهرهای اورشلیم، دمشق، استانبول، قاهره و تونس قابل مقایسه می دانند.[WRITH.E/1968/105]
کالاهای عرضه شده در بازار اصفهان، با سلیقه و قدرت خرید ساکنان یا به عبارت دیگر، مشتریان بازارهماهنگی دارد. بازار اصفهان حداقل از چهارقرن قبل تا امروز محل تولید صنایع دستی هنری بوده است و این ویژگی شاید دربین تمام بازارهای جهان شاخص باشدو آن را از سایر بازار شهرهای اسلامی متمایز سازد و تولیدات صنایع دستی را باید یادگار عصر صفویه خصوصاً شاه عباس دانست که هنرمندان تمام شهرهای ایران را به اصفهان دعوت کرد و مشوق بزرگ آن ها بود و اکنون بعد از 400 سال این هنرها از نسلی به نسل دیگر به میراث می ماند.
بازاراصفهان مانند بازار سایر شهرهای ایران محل فروش فرآورده های کشاورزی نیز هست، به طوری که در قسمت شمالی بازار(اطراف میدان کهنه) بیش از سایر نقاط بازار به فروش این نوع محصولات مبادرت می گردد، ولی بخش جنوبی بازار به صنایع دستی و کالاهای گران قیمت اختصاص دارد.

تخصصی بودن بازار

یکی ازخصوصیات بازار شهرهای بزرگ سنتی ایران،تخصصی بودن آن هاست، اما مطالعات تاریخی نشان می دهد که کاربری بازار اصفهان پیوسته متفاوت و در حال تغییرو تحول بوده، و با نیاز مردم شهر و منطقه هماهنگی داشته است. زمانی پیشامدهای تاریخی-سیاسی آن را به شکوفایی رسانده و زمانی دیگراضمحلال ونابودی آن را سبب شده است.
بازار اصفهان در قرن پنجم، موقعی که ناصر خسرو از اصفهان دیدن می کرد (444 ه.ق ) از عظمت و تخصصی بودن برخوردار بود. او درباره ی اصفهان می نویسد:«... واندرون شهر همه آبادان که هیچ از وی خراب ندیدم و بازارهای بسیار و بازاری دیدم ازآن صرافان که اندر او دویست مرد صراف بود و هر بازاری را در بندی و دروازه ای و همه محلت ها و کوچه ها همچنین،دربندی و دروازه های محکم و کاروان سراهای پاکیزه بود و کوچه ای بود که آن را کوتراز می گفتند و در آن کوچه پنجاه کاروان سرای نیک و در هر یک بیاعات و حجره داران بسیار نشسته و این کاروان که ما با ایشان همراه بودیم، یک هزار و سیصد خروار بار داشتند که در آن شهر رفتیم -هیچ بازدید نیامد که چگونه فرود آمدند که هیچ جا تنگی موضع نبود.» [ناصرخسرو/وزین پور/1350 /117 ]بازاراصفهان دوره ی صفویه به احتمال قریب به یقین،یکی از بزرگ ترین، باشکوه ترین و ثروتمند ترین بازارهای شهرهای اسلامی بوده است و تا یک قرن قبل نیز از تخصصی بودن خاصی برخوردار بود؛ لکن بعد ازآن تاریخ دستخوش تغییر و تحول بزرگی شد که زاییده ی صنعتی شدن جهان، ایران و سرانجام اصفهان بوده است. صنعتی شدن اروپا و ورود کالاهای تولیدی این سرزمین ها، مرکز تولیدی بازار را از کارانداخت و کارگاه های تولیدی صنایع دستی کوچک؛یکی بعد از دیگری به تعطیلی گراییدند و بازاراصفهان به انبارکالاهای تجاری اروپا تبدیل گردید و گروهی از بازاریان را به نام تاجربه وجود آورد که هرگزتولید کننده نبودند.بازاراصفهان در گذشته به مراتب بیشترو اکنون کم تر به تخصصی بودن تولید و فروش کالاها متکی ست.از 45 رسته ی بازاری که در بخش بازاراصفهان شناسایی شده،تعداد اندکی از آنها توانسته اند اصالت اولیه ی خود را تاکنون حفظ نمایند،مانند بازار دواتگرها که مرکزتولید لوازم خانگی از برنج،مس، استیل و سایرفلزات چون سماور،سینی و ظروف مختلف است که مشتریان آن را اغلب خانواده های جوان و نوعروسان تشکیل می دهند که برای تهیه ی جهیزیه این بازاررا گرم و پررونق می کنند.از دیگر بازارهایی که هنوزاصالت و نوع کاربری خود را ازدست نداده اند،بازار زرگرهاست که مرکزمبادلات طلا و سکه بوده و یا بازار چیت سازها که مرکزفعالیت تولید قلمکار است که هنوزهم به فعالیت تولیدی ادامه می دهند،ولی با تغییرات بزرگی که در بازار پیش آمده است،عملکردهای دیگری چون فرش فروشی و انواع صنایع دستی و عتیقه فروشی را که مورد علاقه توریست هاست، به خود اختصاص داده است. عملکرد بعضی از بازارهای اصفهان به واسطه بی نیازی به خدمات آن ها به طور کلی تغییر یافته، مثلاً دربازار تفنگ سازها که از بازارهای معروف اصفهان بوده است، اکنون اثری از این فعالیت در آن دیده نمی شود و کاربری خود را به واسطه ی مجاورت با بازار زرگرها،به بورس سکه و دلار داده است. از بازارهای بسیار مهم اصفهان که تغییرکاربری داده، بازار رنگرزهاو یا بازارزین سازهاست که اکنون به فروش فرش،کفش و فرآورده های چرمی اختصاص یافته است.
منبع:نشریه دانش نما ،شماره 169-167
ادامه دارد...
/ع