بازار بزرگ قیصریه ی اصفهان(5)

تأثیرموقوفات در پایداری بازار اصفهان
 

بسیاری از بناهای عام المنفعه و اجتماعی بزرگ شهراصفهان در زمره ی موقوفات هستند. موقوفات اصفهان تاریخی بس کهن دارد، به طوری که مافروخی در قرن چهارم ه.ق در کتاب خود به نام «محاسن اصفهان» سخن از عمران و آبادانی شهر و پیدایش محلات جدید و سراها و کاروان سراهای عالی به میان آورده که اغلب آن ها موقوفه بوده اند. [مفضل بن سعد بن الحسین المافروخی الاصفهانی1328 /3 ]. ازنوشته ی مافروخی چنین استنباط می گردد که فراوانی موقوفات آن عصر نه تنها با توسعه و پیشرفت شهر توأم بوده،بلکه از اقتصاد خوب آن دوره و توانگری ساکنان آن دوره ی شهر خبر می دهد؛ چرا که واقف نمی تواند یک انسان فقیرو کم درآمد باشد. موقوفات آن دوره دراطراف میدان میر(از بین رفته )و کوچه نمکی فعلی اصفهان که جزو قدیمی ترین ناحیه ها و بافت های شهر به حساب می آید و در بخش بازار قدیمی شهر(بازارهای قبل از عصر صفویه ) و درست در مجاورت مسجد جامع قرار دارند. این محدوده دارای مساجد، بقاع و تکایای ست که تعدادی از آن ها در دوره ی دیالمه ساخته شده اند و موقوفات زیادی داشته اند. به طوری که حمدالله مستوفی در نیمه اول قرن هشتم، یعنی حدود چهار سال بعد از دوره ی دیالمه از عظمت بناهای موقوفه ی آن عصرسخن گفته است.[میرا احمدی مریم/3 /1371] لکن موقوفات آن دوره به مرور زمان و با پیشامدهای تاریخی و ناآرامی های کشورازمیان رفته است. دوران شکوفایی موقوفات اصفهان به ویژه بازارآن به قرن دهم و یازدهم مخصوصاً به عصرشاه عباس اول برمی گردد.دراین دوره خاندان صفوی پرچم وقف درایران شناخته شده اند،به طوری که در آن عصر موقوفات شهراصفهان را وزیر مخصوص به نام «وزیرفیض آثار» اداره می کرده است.
دراصفهان دوره ی صفویه اغلب زمین هایی که کاربری اقتصادی داشته اند، تقریباً همه وقف بوده است.شاردن،سیاح فرانسوی که ازسال 1074 تا 1080 ه.ق و از سال 1081 تا 1087ه.ق دو مسافرت به ایران کرده و دراصفهان به سربرده،نوشته است:«اصفهان دارای 162 مسجد، 48 باب مدرسه و 1802 باب کاروان سرا(احتمالاً درتمام کشورها)و 273 باب گرمابه بوده که احتمالاً اکثرآن ها موقوفه بوده است.» [شاردن/19/1337] آمارهای ارائه شده با توجه به خطاهای احتمالی که شاردن مرتکب شده،مانند آمارکاروان سراهای شهر،بیانگراین واقعیت است که در اصفهان عصرصفویه زمین هایی که کاربری اقتصادی داشتند،تقریباً همه وقف بوده اند.لکن اکنون تنها 6 رسته از بازارهای اصفهان موقوفه بوده و تعداد 6 رسته ی دیگر دارای حدود 50 درصد دکان وقفی هستند و اغلب رقبه ی مساجد و مدارس و تکایا می باشند.دراین دوره علاوه بر موقوفاتی که از سابق مانده،وقف رشد چشم گیری داشته، به ویژه از سلطنت شاه عباس اول به بعد که خود در رأس مشوقان واقفان قرار داشت، جنبه ی عمومی و همگانی پیدا کرد. زمام داران حکومتی آن دوره به وقف اموال خود پرداختند. شاه عباس در سال 1016 ه.ق تمام املاک خاصه ی خود را از رستاتیق و خانات و قیصریه، چهار بازار و حمامات و غیره به چهارده معصوم وقف کرد و نصف درآمد آن را به سادات و بیوه زنان و نصف دیگر را به شیعه های اثنی عشری اختصاص داد.[اسکندربیک ترکمان/65/1335 ]در کتاب قصص الخاقانی وقف نامه ای از شاه عباس راجع به وقف بناهای تاریخی اصفهان ثبت شده است که ازنظرجغرافیای تاریخی وعملکرد شهری درخورمطالعه است.[ولی قلی بن داود قلی شاملو/مجموعه ی خطی دانشگاه اصفهان] تاورنیه نیز در سفرنامه خود به وقف بودن کاروان سراها که در همه جای مملکت پراکندگی داشته، اشاره می کند[تاورنیه/1336/صص122 و123 ].انگیزه ی موقوفات شاه عباس را باید در عوامل اقتصادی،سیاسی و مذهبی آن زمان جست و جو کرد.ازمطالعه ی متون تاریخی چنان برمی آید که شاه عباس چون در صدد تعمیرو توسعه و رونق بازار قدیم (اطراف میدان کهنه ) برآمد،با مخالفت مالکان عمده ی آن ناحیه روبه رو شد،لذا از ادامه ی مرمت و بازسازی منصرف شد و درصدد برآمد تا به رقابت با بازار قدیم،بازار جدیدی بنا کند. دراین راستا، به ساختن میدان و بازار قیصریه وبازار بزرگ اقدام نمود. سپس برای انتقال بازاریان میدان قدیم به دکان های بازارجدید امتیازهایی را برای آن قایل شد.ازجمله کلیه دکان های بازار و اطراف میدان را وقف نمود و با اجاره ای پایین و طولانی مدت و با کمک های مالی (وام های طویل المدت)، عمده فروشان و خرده فروشان را به بازار جدید دعوت کرد و بازارجدید در سال 1011 ه.ق کار اقتصادی خود را آغاز کرد. سرانجام شاه عباس به خاطر مقابله با عوامل سیاسی مخالف،پس ازآنکه قدرت اقتصادی خود را از طریق درآمد موقوفات تأمین کرد و بر اقتصاد بازارسلطه یافت و نفوذ روحانیون را نیز پشت سر داشت، به مصادره ی اموال مالکان قدرتمند مخالف پرداخت وبدین وسیله آنان را از صحنه ی سیاسی و اقتصادی کنار گذاشت. گزارش های تاریخی درباره ی قیصریه حاوی نکات زیادی درخصوص پیامدهای اجتماعی، سیاسی و درگیری های شاه عباس در سرمایه گذاری تجاری ست.[نقاده الاثارفی ذکرالاخبار/نظری/376 و 577 ].انگیزه های وقف را می توان از عوامل مهم آن پیامدها دانست.زیرا وقف، راهی بود که از طریق آن امکان داشت افراد زیرکانه بر قوانین حاکم برارث و مالیات پیش دستی نمایند. وقف می تواند بدین طریق از وارث ذی حق و مشروع خود به ویژه زنان را که بر اساس قوانین ارث از دارایی ها سهمی می برند،ازمال خود بی بهره سازد. در ضمن، وقف تلاشی بود که از مصادره ی اموال توسط دولت به خصوص وقتی که ارزش دارایی ها زیاد بود،جلوگیری می کرد. به ویژه این که مصادره، عملی غیرمعمول نبود. در بازار اصفهان و در اغلب مراکز با اهمیت مذهبی و مؤسسات خیریه مخصوصاً به منظورتأمین هزینه ی نگهداری آن ها و زمانی با هدف مذهبی وقف انجام می شد و گاهی این نوع حرکات مذهبی - عمرانی جنبه سیاسی -اجتماعی پیدا می کرد تا اعتبار اجتماعی و سیاسی وقف کنندگان را بالا ببرد.[شفقی سیروس/74/1378] درباره موقوفات بازاراصفهان باید به چند نکته اشاره شود: مطالعات ما در اصفهان نشان می دهد که سرقفلی دکان های وقفی که اغلب رقبه ی مراکزمختلف دینی چون مساجد، مدارس، تکایا و غیره هستند، به مراتب پایین تر از سرقفلی دکان های مشابه خود می باشند. اجاره ی ماهیانه یا سالیانه ی این نوع املاک وقفی نیز در سطح پایین تری قرار دارد. البته دراین جا یک توافق عمومی وجود دارد که دکان هایی که در آمد بیشتری کسب می کنند،معمولاً اجاره بهای بیشتری را باید بپردازند؛همان طوری که یک دکان طلافروشی و یا یک فروشنده لوازم خانگی مدرن درآمد بیشتری را کسب می کند و باید اجاره ی بیش تری نسبت به یک حلبی ساز که درآمد کم تری دارد، بپردازد.[ BONINE M./BAND.41/1987/192 ] در گذشته نه چندان دور رسم بر این بود که دکان های وقفی را به مدت 99 سال اجاره می دادند. بنابراین کم تر دکان وقفی خالی و بدون فروشنده می ماند.

در خاتمه این نکته ی مهم را به ذهن بسپاریم که از بین بردن موقوفات از نظر دینی ممنوع است؛ یعنی آنچه واقف در وقفنامه قید نموده است، باید همچنان باقی بماند. این سنت دیرین باعث گردیده که در بخش بازار اصفهان بناهای کهن به پایداری خود ادامه دهند که الگوهای بسیار مناسبی برای معماران و شهرسازان جوان ما هستند.
برای مطالعه ی علاقه مندان، نقشه ای از پراکندگی جغرافیایی موقوفات مهم شهر اصفهان تهیه گردیده که اگر دقت و توجه بیشتری مبذول گردد اغلب آن ها در بخش بازار پراکندگی دارند.این امر نشان دهنده علاقه بازاریان اصفهان به موضوعات مذهبی ازجمله وقف می باشد.

منابع و مأخذ
-احمد بن یحیی بلاذری:«فتوح البلدان» ترجمه ی آذرنوش، تهران 1346 .
- اسکندر بیک ترکمان، « عالم آرای عباسی» تهران 1335.
- «برهان قاطع» با تصحیح دکتر محمد معین، جلد اول ،ص 218.
- « سفرنامه تاورنیه» ترجمه ی ابو تراب نوری، اصفهان 1336.
- خالقی، روح الله:« سرگذشت موسیقی ایران» بخش اول ، چاپ ششم ، سال 1376.
- خیرآبادی، مسعود، « شهرها ایران» ترجمه ی حاتمی نژاد. مافی، نشر نیکا، مشهد سال 1376.
- سلطان زاده، حسین،«فضاهای شهری بافت های تاریخی ایران»، دفتر پژوهش های فرهنگی با همکاری شهرداری تهران1372.
-سرفراز،علی اکبر و آدرزمانی فریدون، « سکه های ایران از آغاز تا دوره زندیه» سال 1379/ش.
-«سفرنامه ی برادران شرلی» مترجم نامعلوم است ولی برای ناصر الدین شاه ترجمه کرده اند،چاپ آن به اهتمام احمد مشیر صورت گرفته و به سال 1330 ه.ق چاپ گردیده است.
-«سفرنامه ژان باتیست تاورنیه» ترجمه ی ابوتراب نوری (نظم الدوله) سال 1331 ه.ق.
-«سفرنامه شاردن، قسمت شهر اصفهان» ترجمه ی حسین عریضی، شهریور سال 1330.
-«سیاحتنامه ی شاردن» ترجمه ی محمد عباسی،جلد هفتم، تهران1345.
- شفقی، سیروس، «وقف در اصفهان، پراکندگی جغرافیایی موقوفات و آثار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن، میراث جاویدان» شماره ی 19 و 20 سال 1376.
- شفقی، سیروس، «نقش بازار در ساختار فضایی شهرهای اسلامی» فصلنامه ی تحقیقات جغرافیایی، شماره 52 و 53 سال 1378.
- شفقی، سیروس،« اصول شهرسازی اصفهان عصر صفویه، فرهنگ اصفهان» فصلنامه ی پژوهشی، فرهنگی، هنری شماره ی 15 بهار 1379.
- شفقی ، سیروس، « بازار بزرگ اصفهان » انتشارات مرکز اصفهان شناسی، میراث فرهنگی اصفهان، 1385.
- شفقی ، سیروس، «ساختار و توسعه اصفهان عصر صفویه»مجموعه مقالات همایش اصفهان و صفویه، 7-6 اسفندماه 1377، شماره ی 42 و 43.
- شفقی ، سیروس، « تحلیل فضایی- کالبدی بازار اصفهان» فصلنامه ی تحقیقات جغرافیایی، شماره ی 60 ، بهار 1380.
- ضیاء توانا، محمد حسن، «بازار قیصریه لار» چاپ اول سال 1380.
- عابدین در کوش، سعید، « درآمدی به اقتصاد شهری» مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1364.
- غلوم، بیک لیزا، «الگوهای شهری اصفهان پیش از صفویه» ترجمه ی محمد نفیسی، مجله معماری و شهرسازی، آموزه های اصفهان، سال 1377 شماره ی 42 و 43.
- ماکسیم سیرو« راه های باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آن ها» ترجمه ی مهدی مشایخی از انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران 1375.
- مشیری محمد« راهنمای گردآوری سکه» جلد دوم، تهران ، گوتمبرگ، سال 1351.
- موسوی، فریدونی، محمد علی، « اصفهان از نگاهی دیگر» اصفهان، انتشارات نقش خورشید، 1378.
- « مفضل بن سعد بن الحسین المافروخی الاصفهانی » ترجمه ی محاسن اصفهان، به اهتمام عباس اقبال، تهران 1328.
- میر احمدی، مریم «پژوهش در موقوفات عصر صفویه» فصلنامه ی تحقیقات جغرافیایی، شماره ی مسلسل25،تابستان 1371.
- « میرید علی جناب، الاصفهان» به اهتمام عباس نصر، امور فرهنگی شهرداری اصفهان،ویژه ی بزرگداشت اصفهان، چاپ دوم، 1371.
-«مجموعه مقالات نخستین مجمع بررسی بازار در فرهنگ و تمدن جهان اسلام،» دانشگاه تبریز، 1372.
- « نقاده الاثار فی الذکر الاخبار» نظنری، به اهتمام اشراقی،صص 376 و 577.
- وارثی،حمید رضا،«اصفهان و خواهر خوانده هایش» مجله ی علمی -تخصصی جغرافیا « چشم انداز» سال سوم، دانشگاه اصفهان، شماره ی 9 بهار 1381.
-«ولی قلی بن داود قلی شاملو، قصص الخاقانی » مجموعه خطی کتابخانه دانشگاه اصفهان،تحت شماره ی 2015.
- هنرفر، لطف الله، « برج قوس طالع شهر تاریخی اصفهان، میرات جاودان» فصلنامه ی فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی، سال 1376 ، شماره ی 19 و 20.
-نویسنده نامعلوم،«طالع شما در ماه دسامبر، ستاره ها ازسرنوشت شما خبر دارند»، ماهنامه ی موفقیت، شماره ی 39 سال 1380.
Bakhtiar Ali,The Royal Bazaar of isfahan,Iranian Studies on Isfahan,Part I VolumeVII,Boston Callege,U.S.A,winter-Spring 1974
Bonine,Michael,E.Islam and commerce of yazd,iran,Erdkunde,Band 41/1987
Gaube H.und Wirth E.Der Bazar von Isfahan Dr.Ludwig Reichert,Wiesbaden 1978,Beihefte Zum Tubinger Atlas des vorderen Orient,Nr22
Marcais,G,Considerations sur les villes et notamment sur le role du mohtasib -in : Ruceile de la societe jean Bodin( Brussel ) 6.1954.Pp.249-262
Marcais W.L Islamisme et la vie urbain-in:Compte Rendu de L Academic des insciptions et Belles Letters.Paris1928.Pp86-100
Scharabi.Mohammad,Der Bazar, VerlagErnst Wasmusth Tubingen,1985
Soltani- Tirani,Mohammad Ali,Handwerke und Handwerke in Esfahan,Dissertation,Marburg/Iahn,1982.
Wirth E.Strukturwandlungen und Entwicklung Stendenze der Orientalischen Stadt
Versuch eines Uberblicks, Erdkunde,22,1968,s,101-128
Wirth. E.Zum Problem des Bazars (sug,carsi).Versuch einer Begriffsbestimmung und Theoris des traditionellen wirtschaftszentrums der orientalisch-islamischen Stadt-in Der Islam 52/1975
نشریه دانش نما ،شماره 169-167
/ع