اصفهان،شهرمدارس (3)
نويسنده:مهندس ليلا پهلوان زاده*
متأسفانه پس ازسپري شدن دوران صفويه، دراثرعواملي همچون حمله ي افغان ها، جنگ هاي پي درپي،ضعف بنيه ي اقتصادي و عواملي ازاين دست،شکوه و عظمت اين مدارس به پايان رسيد و بسياري ازآن ها ويران شدند.با وجود بهبود اوضاع در دوره ي کريم خان،بازاحداث اين سلسله اماکن، به دليل عواملي متعدد به گونه ي پيشين ميسر نگرديد.
سلاطين قاجارنيزهمانند سايرسلسله هاي پس ازصفويه نتوانستند به حکومت و سلطنت خود نظيرسلسله ي مقتدر صفويه- جنبه هاي شرعي و مذهبي دهند و با وجود آن که با گروهي ازعلما رابطه برقرار کردند و ضمن تظاهربه دين داري، هزينه هايي نيزصرف پرداخت مستمري و احداث و احياي تعدادي ازبناهاي مذهبي نمودند، هيچ گاه به اين موفقيت دست نيافتند تا نظر موافق بيش ترعلما را جلب نمايند و به حرکت خود جنبه اي مذهبي بدهند.مدارس ديني نيزازرونق دوره ي صفويه برخوردار نبودند.(سلطان زاده،1364،صص، 259 و 260)محمد مهدي اصفهاني در کتاب «نصف جهان في تعريف اصفهان» ضمن شرح وضع مدارس اصفهان اشاره مي کند که تعدادي ازمدارس،کم ترازگنجايش خود طلبه داشته اند و برخي هم ازطلبه خالي بوده اند.وي درادامه ي توضيحات خود مي گويد:«ديگران مدارس بسياري در زمان صفويه ساخته بوده اند که بعضي ازآن ها بسيارعالي و وسيع و الحال آن هاخراب و بعضي درشرف خرابي مي باشد و چندين مدرسه ي ديگر،درمحلات واقع و اکثراً از طلبه ي علم خالي و قابل ذکري نيستند.( الاصفهاني1368 ، ص:73)
با اين حال، با وجود تمامي مشکلات و نا به ساماني ها،گرچه سال ها اين شهر از بناهاي آموزشي و مذهبي جديد و درخور تهي گشت،با همت بزرگ مرداني ازاين ديار،بناهايي بسيار عظيم ساخته شد.
1-مدرسه ي صدر بازار يا صدريه.
2- مدرسه ي صدر چهارباغ خواجو يا امين الدوله.
3- مدرسه ي صدر پاقلعه يا سيدالعراقين.
4- مسجد/مدرسه ي سيد.
5- مسجد و مدرسه ي رکن الملک.
6- مسجد/ مدرسه ي رحيم خان.
7- مدرسه ي ميرزا - مهدي يا بابا حسن
متأسفانه با شروع روابط ايران و اروپا - که اززمان صفويه آغاز گرديد و دردوران قاجاريه تشديد شد-ازيک سو و ايجاد مدارس به سبک نوين ازديگر سو،مجدداً روند تعليم و تعلم دچاردگرگوني هاي فراوان گشت.مکتب خانه ها و مدرسه هاي قديمي همچنان دردوران قاجاريه به حيات خود ادامه دادند،ليکن هم زمان، ظهور مواردي همچون اعزام دانشجو به خارج تحت عنوان «کاروان معرفت» توسط عباس ميرزا (وليعهد و نايب السلطنه ي دومين پادشاه قاجار)، ايجاد مدرسه ي مسيونري در پايتخت و چند شهرديگرو تاسيس مدارس مربوط به اقليت هاي ديني،دو نظام متفاوت آموزشي را در مقابل هم قرار داد. بدين ترتيب،پس ازچندي،اين نهادها تحت لواي حکومت درآمدند و انديشه ي دولتي شدن نهاد آموزش و پرورش تبلور يافت. بدين ترتيب مدارس ديني، بيش ازپيش مهجور شدند و بسياري از آن ها به صورت متروکه درآمدند يا تغييرکاربري يافتند؛ به گونه اي که امروزه تنها پاره اي از بناهاي آموزشي متعلق به ادوارمختلف تاريخي در شهر اصفهان برجاي مانده اند.
در کمال تاسف با وجود آن که در اکثر اين بناهاي باقي مانده،فعاليت هاي علمي رواج دارد، ليکن استفاده ازاين فضاها، به گونه اي صحيح و درخورمعماري عظيم آن ها، صورت نمي پذيرد و بدين ترتيب استحکام و زيبايي بنا، رو به اضمحلال مي نهد. حتي در اغلب موارد،مرمت اين گونه بناها نيز به سبکي نامطلوب انجام مي گيرد. به اميد آن که با نظارت بيش تر مسؤولان بتوان اين تعداد اندک باقي مانده را محافظت نمود.
-الاصفهاني. محمد مهدي بن محمد رضا. 1368 .«نصف جهان في تعريف الاصفهان »تصحيح و تحشيه ي دکتر منوچهر ستوده. تهران: اميرکبير.
- اوليري،دليسي1355 «انتقال علوم يوناني به عالم اسلامي»ترجمه ي احمد آرام. تهران: جاويدان.
-ايمانيه، مجتبي. 1350«تاريخ فرهنگ اصفهان » اصفهان: دانشگاه اصفهان.
باستاني پاريزي،محمد ابراهيم1358«مقاله ي نان جوودوغ گو»،محيط ادب (مجموعه ي سي گفتاربه پاس پنجاه سال تحقيقات و مطالعات سيد محمد محيط طباطبايي.پديد آورندگان:سيد جعفر شهيدي، محمدابراهيم باستاني پاريزي،ايرج افشار، حبيب يغمايي. دبيرخانه ي هيأت امناي کتابخانه هاي عمومي کشور.نشرکتابخانه.
-باياش،آلن.1379«اصفهان نهان دل من» تهران: انتشارات يساولي.
-جابري انصاري. حسن1321 «تاريخ اصفهان و ري».به اهتمام حسين عمادزاده. تهران:عمادزاده.
-جابري انصاري حسن 1378«تاريخ اصفهان »ترتيب و تصحيح و تعليق. جمشيد مظاهري (سروشيار).اصفهان: مشعل.
-حاجي قاسمي،کامبيز. 1378 « گنج نامه ي فرهنگ آثارمعماري اسلامي»دفتر پنجم: مدارس (تهران ) مرکز اسناد و تحقيقات دانشکده ي معماري وشهرسازي و سازمان ميراث فرهنگي کشور.
-حافظ ابونعيم اصفهاني.1377 «ذکراخباراصفهان» ترجمه ي نور الله کسايي.تهران:سروش.
-حافظ ابونعيم اصفهاني1410 ه.ق «ذکراخباراصفهان » تصحيح سيد حسن کسروي.بيروت:دارالکتب العلميه.
-حبيبي، محسن 1378«ازشارتا شهر(تحليلي تاريخي ازمفهوم شهروسيماي کالبدي آن، تفکرو تأثر»تهران:دانشگاه تهران ،چاپ دوم.
-خوانساري، محمدباقر. 1356 «روضات الجنات »ترجمه ي محمد باقر ساعدي خوانساري. تهران: اسلاميه.
راوندي،محمدبن علي بن سليمان 1364 «راحه الصدوروآيه السرور» به سعي و تصحيح محمد اقبال.تهران:علمي
زرکوب ،عبدالحسين 1355،«کارنامه ي اسلام»تهران:اميرکبير.
-سلطان زاده ،حسين1364 «تاريخ مدارس ايران ازعهد باستان تا تاسيس دارالفنون». تهران:آگاه.
-شاردن،ژان1345،«سياحت نامه (ده جلد)».ترجمه ي محمد عباسي. تهران: اميرکبير.
-شاردن. ژان 1362 «سفرنامه ي شاردن (بخش اصفهان) ترجمه ي حسين عريضي، با مقدمه ي علي دهباشي، ( تهران): نگاه.
-عدل،کامران1371 «آنان که خاک را به نظرکيميا کنند».تهران:سروش.
-غلوم بيک ،ليزا، خرداد 1377«الگوهاي شهري اصفهان پيش ازصفويه» مترجم م. نفيس،مجله ي معماري و شهرسازي ،شماره ي 42 و 43.
-مقدسي،ابوعبدا... محمدبن احمد1361 «احسن التقاسيم (جزء دوم) ترجمه ي دکتر علي منزوي.تهران:شرکت مؤلفان و مترجمان
-موحد ابطحي،سيد حجه1376 «ريشه ها وجلوه هاي تشيع وحوزه ي علميه اصفهان ( جلد دوم)اصفهان:دفترتبليغات المهدي (عج).
-مهدوي،سيد مصلح الدين1358 ،مقاله ي «دارالعلم شرق» مجموعه ي محيط ادب (مجموعه ي سي گفتار به پاس پنجاه سال تحقيقات و مطالعات سيد
(محمد محيط طباطبايي).پديد آورنده: حبيب يغمايي،سيد جعفرشهيدي،محمد ابراهيم باستاني پاريزي،ايرج افشار،دبيرخانه ي هيات امناي کتابخانه هاي عمومي کشور. نشرکتابخانه.
-مهدوي،سيد مصلح الدين1367 «تاريخ علمي واجتماعي اصفهان دردوقرن اخير» مجلد دوم و سوم.تهران:الهدايه.
-مهدوي،سيد مصلح الدين 1386«اصفهان دارالعلم شرق،مدارس ديني اصفهان». تصحيح،تحقيق و اضافات:محمدرضا نيلفروشان،اصفهان:سازمان فرهنگي تفريحي شهرداري
-ميرميران،هادي خرداد 1377«سيري از ماده به روح».مجله ي معماري و شهرسازي، شماره ي 42 و43 .
- نفيسي، علي اکبر1355.«فرهنگ نفيسي»جلد پنجم. تهران: خيام.
- نفيسي، سعيد« مدرسه ي نظاميه ي بغداد» مجله ي مهر، شماره ي 2 ، سال دوم.
وزارت فرهنگ و هنر1976 «اصفهان شهرنور» ايران: خانه ي چاپ رخ.
-هنرفر،لطف الله 1346 «آشنايي با شهرتاريخي اصفهان (راهنماي جوان) اصفهان:ثقفي.
-هنرفر،لطف الله 1350 «گنجينه ي آثارتاريخي اصفهان »اصفهان: ثقفي.
ياقوت حموي بغدادي، ياقوت ابن عبدالله 1979ميلادي / 1399 قمري. «معجم البلدان»بيروت: دارالاحياء التراث العربي.
نشريه دانش نما،شماره 169-167
/ع
سلاطين قاجارنيزهمانند سايرسلسله هاي پس ازصفويه نتوانستند به حکومت و سلطنت خود نظيرسلسله ي مقتدر صفويه- جنبه هاي شرعي و مذهبي دهند و با وجود آن که با گروهي ازعلما رابطه برقرار کردند و ضمن تظاهربه دين داري، هزينه هايي نيزصرف پرداخت مستمري و احداث و احياي تعدادي ازبناهاي مذهبي نمودند، هيچ گاه به اين موفقيت دست نيافتند تا نظر موافق بيش ترعلما را جلب نمايند و به حرکت خود جنبه اي مذهبي بدهند.مدارس ديني نيزازرونق دوره ي صفويه برخوردار نبودند.(سلطان زاده،1364،صص، 259 و 260)محمد مهدي اصفهاني در کتاب «نصف جهان في تعريف اصفهان» ضمن شرح وضع مدارس اصفهان اشاره مي کند که تعدادي ازمدارس،کم ترازگنجايش خود طلبه داشته اند و برخي هم ازطلبه خالي بوده اند.وي درادامه ي توضيحات خود مي گويد:«ديگران مدارس بسياري در زمان صفويه ساخته بوده اند که بعضي ازآن ها بسيارعالي و وسيع و الحال آن هاخراب و بعضي درشرف خرابي مي باشد و چندين مدرسه ي ديگر،درمحلات واقع و اکثراً از طلبه ي علم خالي و قابل ذکري نيستند.( الاصفهاني1368 ، ص:73)
با اين حال، با وجود تمامي مشکلات و نا به ساماني ها،گرچه سال ها اين شهر از بناهاي آموزشي و مذهبي جديد و درخور تهي گشت،با همت بزرگ مرداني ازاين ديار،بناهايي بسيار عظيم ساخته شد.
.JPG "اصفهان،شهرمدارس (3)")
.JPG "اصفهان،شهرمدارس (3)")
1-مدرسه ي صدر بازار يا صدريه.
2- مدرسه ي صدر چهارباغ خواجو يا امين الدوله.
3- مدرسه ي صدر پاقلعه يا سيدالعراقين.
4- مسجد/مدرسه ي سيد.
5- مسجد و مدرسه ي رکن الملک.
6- مسجد/ مدرسه ي رحيم خان.
7- مدرسه ي ميرزا - مهدي يا بابا حسن
.JPG "اصفهان،شهرمدارس (3)")
متأسفانه با شروع روابط ايران و اروپا - که اززمان صفويه آغاز گرديد و دردوران قاجاريه تشديد شد-ازيک سو و ايجاد مدارس به سبک نوين ازديگر سو،مجدداً روند تعليم و تعلم دچاردگرگوني هاي فراوان گشت.مکتب خانه ها و مدرسه هاي قديمي همچنان دردوران قاجاريه به حيات خود ادامه دادند،ليکن هم زمان، ظهور مواردي همچون اعزام دانشجو به خارج تحت عنوان «کاروان معرفت» توسط عباس ميرزا (وليعهد و نايب السلطنه ي دومين پادشاه قاجار)، ايجاد مدرسه ي مسيونري در پايتخت و چند شهرديگرو تاسيس مدارس مربوط به اقليت هاي ديني،دو نظام متفاوت آموزشي را در مقابل هم قرار داد. بدين ترتيب،پس ازچندي،اين نهادها تحت لواي حکومت درآمدند و انديشه ي دولتي شدن نهاد آموزش و پرورش تبلور يافت. بدين ترتيب مدارس ديني، بيش ازپيش مهجور شدند و بسياري از آن ها به صورت متروکه درآمدند يا تغييرکاربري يافتند؛ به گونه اي که امروزه تنها پاره اي از بناهاي آموزشي متعلق به ادوارمختلف تاريخي در شهر اصفهان برجاي مانده اند.
در کمال تاسف با وجود آن که در اکثر اين بناهاي باقي مانده،فعاليت هاي علمي رواج دارد، ليکن استفاده ازاين فضاها، به گونه اي صحيح و درخورمعماري عظيم آن ها، صورت نمي پذيرد و بدين ترتيب استحکام و زيبايي بنا، رو به اضمحلال مي نهد. حتي در اغلب موارد،مرمت اين گونه بناها نيز به سبکي نامطلوب انجام مي گيرد. به اميد آن که با نظارت بيش تر مسؤولان بتوان اين تعداد اندک باقي مانده را محافظت نمود.
.JPG "اصفهان،شهرمدارس (3)")
پي نوشت ها :
*عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد فلاورجان اصفهان.
-الاصفهاني. محمد مهدي بن محمد رضا. 1368 .«نصف جهان في تعريف الاصفهان »تصحيح و تحشيه ي دکتر منوچهر ستوده. تهران: اميرکبير.
- اوليري،دليسي1355 «انتقال علوم يوناني به عالم اسلامي»ترجمه ي احمد آرام. تهران: جاويدان.
-ايمانيه، مجتبي. 1350«تاريخ فرهنگ اصفهان » اصفهان: دانشگاه اصفهان.
باستاني پاريزي،محمد ابراهيم1358«مقاله ي نان جوودوغ گو»،محيط ادب (مجموعه ي سي گفتاربه پاس پنجاه سال تحقيقات و مطالعات سيد محمد محيط طباطبايي.پديد آورندگان:سيد جعفر شهيدي، محمدابراهيم باستاني پاريزي،ايرج افشار، حبيب يغمايي. دبيرخانه ي هيأت امناي کتابخانه هاي عمومي کشور.نشرکتابخانه.
-باياش،آلن.1379«اصفهان نهان دل من» تهران: انتشارات يساولي.
-جابري انصاري. حسن1321 «تاريخ اصفهان و ري».به اهتمام حسين عمادزاده. تهران:عمادزاده.
-جابري انصاري حسن 1378«تاريخ اصفهان »ترتيب و تصحيح و تعليق. جمشيد مظاهري (سروشيار).اصفهان: مشعل.
-حاجي قاسمي،کامبيز. 1378 « گنج نامه ي فرهنگ آثارمعماري اسلامي»دفتر پنجم: مدارس (تهران ) مرکز اسناد و تحقيقات دانشکده ي معماري وشهرسازي و سازمان ميراث فرهنگي کشور.
-حافظ ابونعيم اصفهاني.1377 «ذکراخباراصفهان» ترجمه ي نور الله کسايي.تهران:سروش.
-حافظ ابونعيم اصفهاني1410 ه.ق «ذکراخباراصفهان » تصحيح سيد حسن کسروي.بيروت:دارالکتب العلميه.
-حبيبي، محسن 1378«ازشارتا شهر(تحليلي تاريخي ازمفهوم شهروسيماي کالبدي آن، تفکرو تأثر»تهران:دانشگاه تهران ،چاپ دوم.
-خوانساري، محمدباقر. 1356 «روضات الجنات »ترجمه ي محمد باقر ساعدي خوانساري. تهران: اسلاميه.
راوندي،محمدبن علي بن سليمان 1364 «راحه الصدوروآيه السرور» به سعي و تصحيح محمد اقبال.تهران:علمي
زرکوب ،عبدالحسين 1355،«کارنامه ي اسلام»تهران:اميرکبير.
-سلطان زاده ،حسين1364 «تاريخ مدارس ايران ازعهد باستان تا تاسيس دارالفنون». تهران:آگاه.
-شاردن،ژان1345،«سياحت نامه (ده جلد)».ترجمه ي محمد عباسي. تهران: اميرکبير.
-شاردن. ژان 1362 «سفرنامه ي شاردن (بخش اصفهان) ترجمه ي حسين عريضي، با مقدمه ي علي دهباشي، ( تهران): نگاه.
-عدل،کامران1371 «آنان که خاک را به نظرکيميا کنند».تهران:سروش.
-غلوم بيک ،ليزا، خرداد 1377«الگوهاي شهري اصفهان پيش ازصفويه» مترجم م. نفيس،مجله ي معماري و شهرسازي ،شماره ي 42 و 43.
-مقدسي،ابوعبدا... محمدبن احمد1361 «احسن التقاسيم (جزء دوم) ترجمه ي دکتر علي منزوي.تهران:شرکت مؤلفان و مترجمان
-موحد ابطحي،سيد حجه1376 «ريشه ها وجلوه هاي تشيع وحوزه ي علميه اصفهان ( جلد دوم)اصفهان:دفترتبليغات المهدي (عج).
-مهدوي،سيد مصلح الدين1358 ،مقاله ي «دارالعلم شرق» مجموعه ي محيط ادب (مجموعه ي سي گفتار به پاس پنجاه سال تحقيقات و مطالعات سيد
(محمد محيط طباطبايي).پديد آورنده: حبيب يغمايي،سيد جعفرشهيدي،محمد ابراهيم باستاني پاريزي،ايرج افشار،دبيرخانه ي هيات امناي کتابخانه هاي عمومي کشور. نشرکتابخانه.
-مهدوي،سيد مصلح الدين1367 «تاريخ علمي واجتماعي اصفهان دردوقرن اخير» مجلد دوم و سوم.تهران:الهدايه.
-مهدوي،سيد مصلح الدين 1386«اصفهان دارالعلم شرق،مدارس ديني اصفهان». تصحيح،تحقيق و اضافات:محمدرضا نيلفروشان،اصفهان:سازمان فرهنگي تفريحي شهرداري
-ميرميران،هادي خرداد 1377«سيري از ماده به روح».مجله ي معماري و شهرسازي، شماره ي 42 و43 .
- نفيسي، علي اکبر1355.«فرهنگ نفيسي»جلد پنجم. تهران: خيام.
- نفيسي، سعيد« مدرسه ي نظاميه ي بغداد» مجله ي مهر، شماره ي 2 ، سال دوم.
وزارت فرهنگ و هنر1976 «اصفهان شهرنور» ايران: خانه ي چاپ رخ.
-هنرفر،لطف الله 1346 «آشنايي با شهرتاريخي اصفهان (راهنماي جوان) اصفهان:ثقفي.
-هنرفر،لطف الله 1350 «گنجينه ي آثارتاريخي اصفهان »اصفهان: ثقفي.
ياقوت حموي بغدادي، ياقوت ابن عبدالله 1979ميلادي / 1399 قمري. «معجم البلدان»بيروت: دارالاحياء التراث العربي.
نشريه دانش نما،شماره 169-167
/ع
