نقش دين در تربيت فرزندان(1)

مقدمه
 

شخصيت فرزندان از همان دوره كودكي و خردسالي، تكوين مي يابد و ابزارها و شيوه هاي گوناگوني در جهت تربيت فرزند از نظر شخصيت پدر و مادر و اطرافيان، شير مادر، لقمه و...در علوم تربيتي و به خصوص در متون ديني وجود دارد و از آنجايي كه موضوع دين، رفتارهاي اختياري و ارادي افراد بشر مي باشد، بنابراين راهكارهاي تربيتي- رفتاري و كنترل رفتار افراد نيز جزو حوزه مباحث ديني به حساب مي آيد. و به عبارتي موضوع دين، هدايت و مهار رفتار و اعمال انسان ها در چارچوب دين مي باشد و از اين رو، قلمرو «دين» هدايت، تربيت و تنظيم رفتار كودكان را نيز در بر مي گيرد؛ زيرا تمام احكام ديني، مبتني بر مصالح و مفاسد است و هر يك ازدستورات دين و تكاليف شرعي، داراي آثار تربيتي است كه ما در اين نوشتار سعي كرديم «نقش دين در تربيت فرزندان» را ارائه بدهيم.

مفهوم تربيت
 

تربيت از ماده «ربو» يا «ربب» در لغت، به معناي افزودن و رشد و نمو كردن آمده است.
و در اصطلاح،‌ عبارت است از: هر گونه فعاليتي كه معلمان، والدين يا هر شخص به منظور اثر گذاري بر شناخت، نگرش،‌ اخلاق، و رفتار فردي ديگر بر اساس اهداف از پيش معين انجام مي دهد.
البته اين واژه بيشتر در خصوص كودكان به كار مي رود كه پرورش و هدايت است و اخلاق و رفتار فرزندان را تا به مرحله بلوغ در بر مي گيرد. در زبان فارسي، واژه تربيت به معناي پروردن، ادب و اخلاق را به كسي آموختن و پروردن كودك تا هنگام بالغ شدن به كار رفته است. واژه تركيبي «تعليم و تربيت» نيز به معناي آموزش و پرورش آمده است. (1)

تربيت ديني
 

با توجه به تعريفي كه از دين و تربيت ارائه كرديم، «تربيت ديني» عبارت است از: مجموعه اعمال عمدي و هدفدار، به منظور آموزش گزاره هاي معتبر يك دين به افراد ديگر، به نحوي كه آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه ها، متعهد و پايبند گردند.
بنابراين، تربيت ديني منحصر به مسجد، كليسا يا مدرسه علميه نمي شود، بلكه در هر جايي ممكن است تلاش هدفدار به منظور آموزش معارف ديني صورت گيرد، خواه مسجد باشد يا خيابان يا منزل يا هر جاي ديگر.

مراحل تربيت
 

الف. قبل از تولد
 

1. همسر گزيني
 

در اين كه تربيت فرزند بايد از چه زماني شروع شود؟، ديدگاه هاي متفاوتي وجود دارد و دانشمندان امور تربيت، سنين مختلف را براي آن مطرح كرده اند:
1. «كودك در شش سالگي، افكار و اطلاعات خود را شكل و تصوير مي بخشد تا بدين وسيله به ديگران مكنونات دروني خود را بفهماند و همين وقت، آغاز تربيت اوست». (2)
2. عده اي ديگر، آغاز تربيت را سال ها قبل از تولد مي دانند. يكي از روان شناسان مي گويد:«از حكيمي پرسيدند: از چه زماني تربيت را بايد آغاز كرد؟ حكيم گفت: از بيست سال قبل از تولد و اگر به نتيجه لازم نرسيديد، معلوم مي شود كه بايد زودتر از آن شروع مي كرديد». (3)
اما دين اسلام، تربيت فرزند را از انتخاب همسر مي داند؛ زيرا عوامل موثر در تربيت، صرف نظر از فطرت، عوامل ارثي هستند يا محيطي و با انتخاب همسر، پرونده عوامل ارثي و بخش مهمي از عوامل محيطي تا حدودي بسته خواهد شد؛ زيرا محيط تربيت را خانواده و اجتماع تشكيل مي دهد.
در همين زمينه، قرآن كريم اشاره كرده است:
اِنّا خَلَقْناَ الانسانَ مِنْ نُطفَهِ امْشاجِ نَبْتَليهِ فَجَعَلْناهُ سَميعاً بَصيراً؛ (4)
«ما انسان را از نطفه اي مختلط بيافريديم، امتحان كرديم و استعدادهاي او را به فعليت تبديل نموديم و او را شنوا و بينا ساختيم».
رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
«انكحوا الاكفاء و انكحوا منهم و اختاروا لنطفكم؛ (5) به هم شأن خود، زن بدهيد و از هم شان خود، زن بگيريد و براي نطفه هاي خود(جايگاه مناسب) انتخاب كنيد».
و نيز مي فرمايد:
«براي نطفه هاي خود جايگاه مناسب] انتخاب كنيد كه ويژگي هاي دايي در شكل گيري شخصيت فرزند، اثر مي گذارد». (6)
اسلام به صفات اخلاقي و خصوصيت هاي خانوادگي و دروني بسيار اهميت قائل شده است؛ زيرا صفات مادر در تكوين آينده كودك نقش موثري دارد. لذا امام صادق عليه السلام مي فرمايد:
«طوبي لمن كانت امه عفيفه؛ (7) خوشا به حال كسي كه مادرش پاكدامن باشد!».
در فرهنگ ديني و سفارش پيشوايان معصوم عليهم السلام كه اين قدر به پاكي و عفت زنان تأكيد شده است، براي آن است كه اگر مادر، بدرفتار و ناپاك باشد و توجه به آموزه هاي ديني نداشته باشد، در اخلاق و روش كودك اثر نامطلوب بر جاي خواهد گذاشت و اغلب كودكان-به خصوص دختران- قدم جاي قدم مادران مي گذارند.
مادران عاقل و باتربيت از نظر منش هاي فردي و اجتماعي، روي رفتار فرزندان تاثير گذارند. امام صادق عليه السلام جايگاه زنان را در حوزه خانواده چنين به تصوير كشيده است:
«زن به منزله گردنبندي است كه بر گردن مي افكنند پس مراقب باش كه چه چيزي را بر گردن مي افكني. و براي زن نمي توان قيمتي را تعيين كرد، چه خوب و چه بد. اما ارزش زن هاي نيك را با طلا و نقره نمي شود تعيين كرد؛ زيرا آنها از طلا و نقره ارزشمند ترند و اما بدان آنها ارزش خاك را هم ندارند؛ زيرا كه خاك از آنها بهتر است». (8)
انسان هوشيار هيچ گاه به آراستگي ظاهري مردان و زنان نگاه نمي كند و به جمال آنان فريب نمي خورد، بلكه بايد به ذات و تدين آنان بيانديشد. در اين باره امام صادق عليه السلام مي فرمايد:
«اگر مردي با زني به خاطر جمال و مالش ازدواج كند، به همين امر واگذار مي شود ولي اگر براي دينداري وي با او ازدواج كند، خدا مال و جمال را نيز نصيبش مي گرداند». (9)
امروزه صاحب نظران امور تربيت كودكان، زمينه تربيت را در لحظه انعقاد نطفه مي دانند، ولي از ديدگاه پيشوايان معصوم عليهم السلام از گزينش همسر شروع مي شود و شيرازه شخصيت كودك از شخصيت پدر و مادر، مايه مي گيرد.

2. مباشرت
 

رعايت اخلاق مباشرتي د رايجاد زمينه هاي تربيتي فرزند، كمتر از گزينش همسر نمي تواند باشد. مباشرت زن و مرد، عبارت از روابط سالم و صحيح است كه ميان پدر و مادر بايد وجود داشته باشد. در متون ديني درباره آداب آميزش و تأثير آن بر روان و جسم فرزند، دستورهايي آمده است و رعايت نكردن بسياري از آداب تربيتي پيشوايان دين در هنگام آميزش، موجب نارسايي هاي جسمي، روحي، معنوي و عقلي دركودك مي گردد. قرآن كريم در اين باره مي فرمايد:
«و استفزز من استطعت منهم بصوتك و اجلب عليهم بخيلك و رجلك و شاركهم في الاموال و الاولاد..(10)»؛
«[اي شيطان!] هر كدام از آن ها را كه توانستي با صدايت تحريك كن و لشكر سواره و پياده ات را بر آنها گسيل دار و در ثروت و فرزندانشان شراكت جوي».
در اين آيه به شيطان اجازه شريك شدن در مال و فرزند انسان داده شده است. مسئله شركت در اموال روشن است؛ اما چگونه شيطان در فرزندان شريك مي شود؛ از امام صادق عليه السلام چنين نقل شده است:
«هنگام آميزش و تشكيل نطفه اگر نام خدا برده شود، شيطان دور مي شود ولي اگرنام خدا برده نشود، شيطان داخل مي شود و عمل از ناحيه شيطان و فاعل مشترك واقع مي شود».(11)
طبيعي است تربيت و هدايت فرزندي كه شيطان در ايجاد او دخالت دارد، مشكل تر خواهد بود؛ چنان كه تربيت كسي كه از راه حرام به دنيا آمده باشد، دشوارتر است. از اين رو، در اسلام مشاغل حساس كه نيازي به عدالت و تقوا در حد بالا دارد، به «زنا زاده» سپرده نمي شود.
همچنين رعايت نكردن آداب آميزش علاوه بر تأثير نهادن بر فرزندي كه نطفه او در حال انعقاد است، بر ساير فرزندان نيز تاثير مي گذارد.
رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
«سوگند به خدايي كه جانم در دست اوست! هرگاه مردي با زنش همبستر شود، در حالي كه كودكي در اتاق است و آن را مي بيند و سخن گفتن و نفس زدن آنها را مي شنود، آن كودك هرگز به رستگاري نخواهد رسيد. خواه پسر باشد يا دختر، زناكار خواهد شد». (12)
باتوجه به تأثيراتي كه شرايط زماني، مكاني، روحي و رواني تشكيل نطفه بر فرزند مي گذارد، پيشوايان معصوم عليهم السلام رعايت آداب خاصي را به هنگام آميزش با همسر سفارش مي كردند.

3. بارداري و تأثير غذاي مادر
 

دوران حمل، دوران بسيار حساس و مهمي است؛ هم براي زن و هم براي فرزندي كه در شكم دارد. به همين جهت، دين اسلام به مادران باردار سفارش مي كند كه از برخي از غذاها و ميوه ها استفاده كنند. رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «اطعموا المراه في شهرها التي تلد فيها التمرفان ولدها يكون حليما تقيا؛ (13) به زن آبستن در آخرين ماه هاي بارداري، خرما بخورانيد تا فرزندش بردبار و پاكيزه باشد».
امام علي عليه السلام مي فرمايد:
«زن آبستن چيزي نمي خورد و به چيزي معالجه نمي كند كه بهتر از رطب باشد. خداوند در قرآن كريم به مريم مي فرمايد: (وَ هُزّي اِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّا فَكُلي وَ اشْربي وَ قَرّي عَيْناً».(14)
رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
«اطعموا خبالاكم السفرجل فانه يحسن اخلاق اولادكم (15)؛ به زن آبستن «به» بخورانيد تا فرزندان شما خوش اخلاق شوند».
و مي فرمايد:
«ما من امراه حامله اكلت البطيخ لا يكون مولودها الً حسن الوجه و الخلق؛ (16) هر زن آبستني كه خربزه بخورد، بچه اش زيبا و خوش اخلاق خواهد شد».
و نيز پيامبر اكرم مي فرمايد:«به» بخوريد، و اين ميوه را به دوستان هديه كنيد؛ زيرا نور چشم را زياد مي كند و قلب ها را مهربان مي گرداند. به زنان آبستن «به» بخورانيد تا فرزندانشان زيبا شوند.(در روايت ديگر فرمود:) تا اخلاق فرزندانتان خوب شود.(17)
از اين روايات دو مطلب بسيار مهم استفاده مي شود:
1. حساسيت زمان بارداري مادر در رشد و پرورش جسمي و فيزيكي؛ زيرا جنين از مادر تغذيه مي كند.
2. نوع تغذيه مادر در اين دوران، در هوش و حافظه، اعصاب و مغز، ساختار عصبي، استعداد، اخلاق و تربيت مادر و كودك تأثير مي گذارد.

پي نوشت ها :
 

1. لغت نامه دهخدا، ج14، ص295.
2. گامي در مسير تربيت اسلامي، رجب علي مظلومي، ص34، تهران، آفاق، 1366ش.
3. راهنماي پدران و مادران، محمد علي سادات، ج2، ص21، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1372ش.
4. دهر/2.
5. وسائل الشيعه، محمد حسن عاملي، ج14، ص29، بيروت، دار احياء الثرات العربي، 1397ق.
6. همان.
7. بحارالانوار، محمد باقر مجلسي، ج5، ص285، بيروت، مؤسسه الوفاء 1403ق.
8. وسائل الشيعه، ج14،ص17.
9. مكارم الاخلاق، حسن بن فضل الطبرسي، ص203، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1392ق.
10. اسراء/64.
11. تفسير صافي، محسن فيض كاشاني، ج3، ص303، بيروت، موسسه الاعلمي للمطبوعات، 1402ق.
12. وسائل الشيعه، ج14، ص94.
13. مكارم الاخلاق، ص192.
14. مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري طبرسي، ج15، ص136، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث،چ1، 1407ق.
15. همان، ص135.
16. اسلام و تعلم و تربيت، ابراهيم اميني، ص172، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1374ش.
17. مكارم الاخلاق، ص196.
 

منبع: فرهنگ کوثر 81
ادامه دارد...