كسب و كارهاي فراموش شده
ايران - شغل آدم‌هاي هر روزگار، اثر مستقيم روي رفتار و فرهنگشان دارد
حالا خيلي از آن شغل‌ها فراموش شده‌اند. گذر روزگار و پيشرفت زندگي بشر، ديگر جايي براي بسياري از آنها نگذاشته است. بخشي از آنها به خاطر توسعه صنعت و علم از بين رفته‌اند، براي بخشي ديگر هم فرصت و حالي نمانده است. با اين حال هنوز در گوشه و كنار محله‌هاي قديمي‌تر، كساني هستند كه به همان شيوه‌هاي قديمي كار مي‌كنند و خدماتي به مردم مي‌دهند كه ديگر كمتر مي‌توان نشانه‌اي از آن در شهرها پيدا كرد.
در همين محله ما هم كه روزگاري جايگاه درودگران و آهنگران و زورخانه و قهوه‌خانه بود، حالا ديگر نشانه‌هاي قديمي كمرنگ شده‌اند. با دكتر سيد مهدي ميرصادقي كه در رشته مردم‌شناسي تحصيل كرده است، درباره اين تغييرات فرهنگي و گذشته شغلي محله‌مان گفت‌وگو كرده‌ايم.
چرا شغل‌هاي قديمي از رواج مي‌افتند؟
در كشورهاي در حال توسعه افكار آن چنان به حفظ و باز توليد سنت و عرف مشغولند كه كمتر ميل و فرصتي براي شناخت‌هاي تازه دست مي‌دهد و اين در خود غرق شدن، كه نه در سمت و سوي تغييرات دنياي مدرن است و نه با شتاب اين تغييرات سازگاري دارد، حتي اثر دگرگوني‌هاي ناگزير را نيز به نوعي خنثي مي‌كند.
بازتاب اين طرز فكرها در زندگي روزمره، ميراث فرهنگي هر كشور را تشكيل مي‌دهد و هويتي را به وجود مي‌آورد كه مردم آن كشور تصوير خود را در آن پيدا مي‌كنند و اين هويت به نوبه خود ضامن حفظ اين ميراث مي‌شود. ما اين هويت را در كشورهاي در حال توسعه سنت مي‌ناميم كه در محدوده آن ساختار و كاركرد جامعه باز توليد مي‌شود و تداوم مي‌يابد.
سنتي كه از طريق انتقال دانسته‌ها، عقايد مذهبي و اسطوره‌ها، از قرني به قرن بعد منتقل مي‌شود، از نسلي به نسل ديگر از طريق نوشته‌ها يا گفته‌ها و امثال و حكم و نيز از طريق آنچه عرف مي‌ناميم. شغل‌ها هم بخشي از اين سنت‌ها هستند.
شغل مردم از چه زماني تخصصي شده؟
اكثراً كم سوادند و بعضي از آنها اصولاً سواد خواندن و نوشتن ندارند و بعضي حتي قادر به امضاي اسم خود نيستند ولي شم كاسبي دارند و در كار خود موفق هستند. به قول خودشان، «كسي كه كف بازار بزرگ شده شم تجارت و خريد و فروش را بيش از كسي كه چند دكترا در اقتصاد گرفته دارد» و عقيده دارند كه بازار بهترين دانشگاه علم تجارت است.
گويا در گذشته همه در مغازه‌ها كار نمي‌كرده‌اند و دستفروشي بيشتر رواج داشته. همين طور است. در گذشته انواع كسبِ دستفروش كالايشان را بر سر دست عرضه مي‌كردند. از جمله قبا، گليم و لباده‌اي‌ها كه متاع خود را يك‌كتي روي شانه مي‌انداختند. كفاش‌هاي نو و نيمدار فروش، طواف، ميوه‌فروش، سيب زميني، كبابي، لبويي، شلغمي، دل و جگري، دوغي، تخم‌مرغي، پنيري، باقلايي، چاي دارچيني، پاتيلي‌هاي آشي و پلويي كه در تهران قديم بيشتر در سبزه ميدان كار مي‌كردند.
يكي ديگر از اين نوع شغل‌ها آب زرشكي بود كه غرابه‌‌اي پيزُر كشيده از دوش آويزان مي‌كرد و كاسه‌آبي همداني‌اي يخ مي‌انداخت و صدا مي‌زد: آب زرشك جگرو جلا مي‌ده تشنه، دوغي هم قدحي بزرگ مرغي را با ليواني چند بر روي چهار پايه‌اي كوتاه مي‌گذاشت و داد مي‌كشيد، يا اگر زمستان بود، شيري و شلغمي و لبويي كه پاتيل و لاوك خود را مي‌گذاشتند و داد مي‌زدند و در برابر يك شاهي صد دينار آن را در اختيار مردم مي‌گذاشتند.اين شكل كسب و كار در گذشته رواج زيادي داشت كه حالا كمتر اثري از آن مانده و محدود شده است.
ويژگي شغل‌هاي قديم چه بود كه حالا ديگر از رواج افتاده‌اند؟
اشياي محصول اين دكان‌ها عبارت بود از بيل و كلنگ بنايي، بيل باغباني و شن‌كش، ديلم و قلم و چكش سنگتراشي، سيخ و كفگيرك نانوايي، انواع زنجير كلفت و نازك براي مصارف مختلف مثل آويختن چلچراغ و چراغ و گوي و قنديل و افسار، دهانه‌هاي شتر و قاطر و گردن سگ و زنجيرهاي چارواداري، منقل‌هاي بزرگ و كوچك اسفند و كرسي و انبر و سه‌پايه،
تغارتراش و كج‌بيل، ساج نان‌پزي، شاهين ترازو، كفه‌هاي بزرگ و كوچك و سرطاس، قپان‌هاي اهرمي سنگ قپان و ترازو، پايه‌هاي نيمكت‌هاي قهوه‌خانه، دريچه در راه آب و پنجره و طارمي، نعل اسب و الاغ، قطعات آهني گاري و درشكه و كالسكه و دليجان، مانند توپ و تسمه دور چرخ و فنر و اهرم‌هاي كروك و مال بند، انواع حلقه و بست و قلاب كه البته ديگر هيچ كدام اين چيزها كاركردي ندارند و طبيعي است كه ديگر آهنگري به اين معني وجود نداشته باشد.
چه شغل‌هايي در منطقه ما از گذشته رواج داشته‌اند؟
اراضي بخش شرقي بافت منظمي دارد و سيستم شهرسازي نوين و نسبتاً همگاني در اين بخش به اجرا درآمده است. عمدِ اين بخش را محلات صددستگاه و پرستار تشكيل مي‌دهد. در متون تاريخي، آبادي‌هاي دولاب و سليمانيه را به عنوان نواحي مسكوني حاشيه شرقي تهران، در محدوده منطقه 14معرفي مي‌كنند.
خود دولاب دهي بسيار قديمي بود كه در جنوب شرق تهران و خارج از برج و باروي دوره صفوي قرار داشت و زمين‌هاي آن بيشتر براي صيفي‌كاري و تره‌بار مصرفي تهران كشت مي‌شد. با اين حساب مي‌بينيد كه اين منطقه از شهر تهران بيشتر حالت كشاورزي و گلكاري داشته و به معناي امروزي تجاري نبوده.
اصولاً در گذشته بيشتر كسبه در بازار مستقر بودند. به اين ترتيب بيشتر مشاغل اين منطقه مشاغلي بوده‌اند كه به نوعي با كشاورزي و پرورش گل ارتباط داشته‌اند و حتي اولين گلفروشي‌ها هم در همين منطقه بوده است.
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سایت : sifalaw
/ج
