يك ميليون سال پيش؛ نخستين اروپائيان

تا زمان كشف سامانه غارهاي آهكي آتاپوئركا(2) در شمال اسپانيا، اطلاعات دانشمندان همواره محدود به مقادير اندكي از سنگواره هاي يافت شده انسان وارگان بود.
ولي آن چه كه در آتاپوئركا كشف شد، در مقايسه با شواهد ناقص ديگري كه در بقيه مناطق به دست آمده است، گنجينه اي تمام عيار محسوب مي شود.

چاله پر استخوان
 

از دهه 1980 ميلادي به اين سو، باستان شناسان موفق شده اند به تدريج بقاياي 32 انسان اوليه را در محفظه اي واقع در عمق يك گودال عمودي 14 متري كه "لاسيما دي لوس هوئه سوس"(3) يا "گودال استخوان ها" ناميده شده است، كشف كنند و اين استخوان ها كه قدمتي معادل 300 هزار سال دارند، 75 درصد از كل سنگواره هايي را كه تا كنون از انسان وارگان يك و نيم ميليون تا يكصد هزار سال پيش در دست است، تشكيل مي دهند.
پرفسور "خوزه برمودز دي كاسترو"(4)، از موزه ملي علوم طبيعي مادريد و مدير همكار در گروه پژوهشي آتاپوئركا، مي گويد: "آتاپوئركا جاي خوبي براي زندگي بود- در ارتفاع قرار داشت و رودخانه‌اي از نزديكي آن مي گذشت. بنابر اين محل مناسبي براي شكارچيان محسوب مي شد و به علاوه، آنها مي توانستند در پناه غارها، خود را در امان نگه دارند.

كهن ترين اروپائيان
 

بقاياي يافت شده در "لاسيما" به گونه اي از انسان وارگان كه هموهايدلبرگنسيس يا انسان هايدلبرگ ناميده مي شود، تعلق دارد. در آتاپوئركا يك مكان باستاني ديگر هم وجود دارد كه بقاياي كهن ترين انسان كشف شده در اروپا تا اين زمان را در آن يافته اند. اين يافته، جمجمه پسر بچه جواني است كه در سال 1994 توسط گروه پژوهشي آتاپوئركا به دست آمد. آنان به هنگام حفاري در بريدگي يك خط آهن قديمي در محلي به نام "ترينچرا دولينا"(5) در منطقه آتاپوئركا، به اين استخوان برخوردند.
نمونه يافت شده، ويژگي هاي مشترك بسياري با هموارگاستر دارد؛ ولي پرفسور "خوان لوئيس آرسوآگا"(6)، از دانشگاه "كامپلوتنس"(7) مادريد و مدير همكار در تحقيقات آتاپوئركا، وجوه تمايز نمونه نويافته را براي نسبت دادن آن به گونه اي جديد، كافي تشخيص داده است.
او اين گونه را "هموانته سسور"(8) ناميده است.
البته همه "انسان ديرينه شناسان" با اين طبقه بندي موافق نيستند، زيرا بر مبناي نمونه اي نابالغ انجام گرفته است؛ در حالي كه ويژگي هاي كليدي يك گونه، اغلب در سنين پس از بلوغ نمود مي يابند.
پرفسور "اودالد كاربونل"(9) از دانشگاه "روويرا اي ويرجيلي"(10) در تاراگوناي(11) اسپانيا مي گويد: بررسي هاي اخير روي بقاياي به دست آمده از ترينچرا دولينا، نشان مي دهند كه همو انته سسور نمي توانسته است نياي هايدلبر گنسيس باشد."
به گفته او، انته سسورها احتمالا در حدود 600 هزار سال پيش منقرض شده اند.

نخستين ساكنان بريتانيا چه كساني هستند؟
 

500 هزار سال پيش، گروه ديگري از انسان ها به منطقه "باكس گروو"(12) واقع در ساسكس غربي در انگلستان رسيده بودند. گر چه باكس گروو محل كشف كهن ترين ساكنان بريتانيا به شمار نمي رود، ولي مطمئنا غني ترين يافته ها در اين مكان به دست آمده اند. بقاياي قديمي ترين انسان ها ساكن در بريتانيا با قدمتي در حدود 700 هزار سال، در ژوئن 2002 در منطقه آنگلياي شرقي كشف شد.
9 سال قبل از آن در سال 1993، باستان شناسان استخوان قلم پاي (درشت ني) انسان مذكر تنومندي را از زير خاك هاي منطقه باكس گروو بيرون اورده بودند. طول اين استخوان 35 سانتي متر بود و بر روي آن علائم ژرفي از جاي عضلات وجود داشت. با تكيه بر اين شواهد، مشخص بود كه صاحب استخوان مذكور قدي حدود 180 سانتي متر و وزني معادل 88 كيلوگرم داشته است.
اين موجود، به گونه هموهايدلبر گنسيس تعلق داشته است. جمجمه هاي به دست آمده از ساير نقاط اروپا و آفريقا نشان مي دهند كه هايدلبر گنسيس ها مغزي بزرگ داشتند و هم اكنون گونه آنان را به عنوان حلقه تكاملي رابط ميان ارگاستر و انسان نوين در نظر مي گيرند.
امروزه باكس گروو معدن شن و ماسه است، ولي نيم ميليون سال پيش در آنجا ساحل با صخره هاي آهكي و يك گمرداب كشندي"(13) وجود داشت. مرداب جزر و مدي باكس گروو پشت صخره اي دماغه اي قرار مي گرفت. در اين منطقه، همراه با يك گروه از انسان هاي نخستين مبتكر، جانوراني نظير اسب ها، مگالوسروس ها(14) يا گوزن هاي غول پيكر، كرگدن ها، موش هاي چمنزار(15) و گرگ ها نيز حضور داشتند.

تبرها و نيزه ها
 

استخوان هاي جانوران بزرگي نظير كرگدن ها، اسب ها و اسب هاي آبي يافت شده در باكس گروو، پر از شيارهاي حاصل از اصابت تيغه هاي برنده سنگي اند. مردان باكس گروو براي كشتن و سلاخي جانوراني كه گوشت مورد نياز آنان را تامين مي كردند، از اين ابزارهاي برنده سنگي استفاده مي كردند.
نكته روشنگر آن كه خطوط بريدگي، در زير اثر دندان هاي جانوران گوشت خوار قرار گرفته اند؛ و اين نشان مي دهد كه آدميان زودتر از حيوانات مردار خوار به شكار رسيده اند. از نظر "ماركس رابرتز"، باستان شناس و رهبر حفاري هاي باكس گروو، اين مطلب نشان مي دهد كه انسان هاي بكس گروو شكارچي بوده اند نه مردار خوار.
رابرتز مي گويد: "هر يك از اين لاشه ها چيزي در حدود 700-600 كيلوگرم وزن داشته اند و دهان صيادان ديگر را آب مي انداختند. با اين حال، تك تك آنها به صورت ماهرانه اي سلاخي شده اند.
گوشت هاي راسته را از ستون فقرات جدا كرده اند و استخوان ها را خرد كرده اند تا مغز استخوان ها را بيرون بياورند. كاري از اين دست، تنها از عهده شكارچياني بر مي آيد كه فرمانبرداري كاملي از رئيس خود دارند."

باستان شناسان ده ها هزار قطعه از ابزارهاي ساخته شده از سنگ چخماق (فلينت) و استخوان را از زمين هاي باكس گروو بيرون آورده اند. اين مكان، عملا يك كارخانه ابزار سازي بوده است. نكته عجيب و قابل توجه اين كه هايدلبر كنسيس ها بخش اعظم ابزارهاي خود را كامل و دست نخورده، بدون استفاده رها كرده اند. اين مطلب مي تواند پنجره اي جالب و در عين حال گيج كننده را به دنياي ذهني آنان بگشايد.

شواهدي از مراسم آئيني
 

پرفسور "كليوگمبل"(16)، از مركز باستان شناسي "منشا انسان" در دانشگاه ساوتهمپتون(17) انگلستان، مي گويد: "آنان [هايدلبر گنسيس ها] اين تبرهاي دستي را كه از نظر ما كاملا قابل استفاده هستند، مي ساختند و سپس آنها را دور مي انداختند. اشياي ساخته شده بسياري وجود دارد كه در واقع هيچ استفاده اي از آنها نشده است"
گمبل به زوبين هاي چوبي حفظ شده در يكي از باتلاق هاي منطقه شونينگن(18) آلمان اشاره مي كند گفته مي شود كه اين زوبين ها مربوط به شكار اسب بوده اند. ابزارهاي مذكور كه حدود 400 هزار سال قدمت دارند، نخستين مدارك متقن درباره شكارگري آدمي محسوب مي شوند. انتهاي اين زوبين ها را سنگين تر ساخته اند تا بتوان آنها را همانند نيزه پرتاب كرد.
گمبل مي گويد: "من اصولا در اين باره كه از زوبي هاي شونينگن استفاده شده باشد، ترديد دارم. گر چه در آن روزگار شونينگن اسب هم داشته است، ولي چرا نوك نيزه ها آسيبي نديده اند؟ اگر قرار بوده است كه آنها بدن اسب را بشكافند، پس چرا دچار شكستگي نشده اند؟"
احتمالا ابزار و ادوات شكار براي انسان هايدلبرگ نقش مهمي در تظاهرات اجتماعي داشته و شايد اين نقش تا آستانه مراسم آئيني پيش رفته باشد ولي ما هنوز نتوانسته ايم آن را به خوبي درك كنيم.
گمبل مي گويد: "شايد آنان اشيا را براي اين مي ساخته اند كه نشان دهند كه هستند و چه چيزي برايشان مهم است. شايد آنها فقط هفته اي يك بار اقدام به كشتار مي كردند."

در سال 2003 گروه پژوهشي آتاپوئركا خبر دادند كه موفق به كشف يك تبر سنگي منحصر به فرد شده اند. اين تبر در ميان بقاياي انساني چاله استخوان ها يافت شده بود. به گفته پژوهشگران، رنگ عجيب اين تبر دستي مي تواند مدركي دال بر انجام نخستين مراسم تدفين باشد. به اين ترتيب مشخص مي شود كه قرار دادن انسان وارگان مدفون در گودال استخوان ها، كاري عمده بوده است.

مرگ هاي اوليه
 

غناي مجموعه آثار انساني آتپوئركا، ديدگاهي مجذوب كننده و بيش از آن حيرت انگيز را از حيات و احتمالا ذهنيت انسان هايدلبرگ ارائه مي دهد. از سال 1997 كه براي نخستين بار شرحي از گنجينه استخواني كشف شده در اسپانيا منتشر شد، باستان شناسان حيران بودن كه چطور بقاياي مربوط به 32 انسان ماقبل تاريخ يكجا در ته اين حفره عمودي انباشته شده است. اكنون پژوهشگران آتاپوئركا به اين نتيجه رسيده اند كه اينها، بقاياي باز مانده از يك گروه انسان هايدلبرگ بوده اند كه طي مدت زماني معادل يك سال به آنجا آورده و رها شده اند. تقريبا همه اين افراد- به استثناي دو فرد بالغ و يك كودك- در سنين نوجواني مرده اند.
برمودر دي كاسترو مي گويد: "احتمالا فاجعه اي روي داده است كه شايد عامل آن نوعي بيماري همه گير يا امراض ديگر بوده باشد. بسياري ازاستخوان ها علائمي از شرايط نامطلوب بهداشتي نظير سوئ تغذيه، عفونت و انواع حالت هاي غير طبيعي رشد و نمو را نشان مي دهند "
با اين حال كاربونل توضيحي ارائه داده است كه به عقيده خودش، وجود نوجوانان متعدد در ميان اجساد اين گودال را توجيه مي كند.
او مي گويد: "به عقيده من، مرگ و مير زياد نوجوانان در جمعيت هاي اواسط و اواخر دوره پليستوسن، امري عادي بوده است. افراد مونث 16 تا 18 ساله احتمالا بر اثر زايمان هاي مرگبار از پاي در مي آمدند، و افراد مذكور 9 تا 12 ساله هم در مرحله اي قرار مي گرفتند كه پوشش حمايتي خانواده را از دست داده و در عين حال در برابر كنش هاي طبيعت همچنان شكننده و آسيب پذير بودند. بنابر اين، احتمال زيادي بود كه آنان توسط جانوران درنده كشته شوند.
در مقابل، پروفسور "پيتر اندرور"(19) از موزه تاريخ طبيعي لندن فكر مي كند كه شايد اجساد اين افراد بر اثر جاري شدن گل و لاي، داخل حفره مورد نظر انباشته شده اند.

پروفسور "كرسترنيگر"(20)، همكار ديگر موزه تاريخ طبيعي لندن، معتقد است كه "در اين باره بايد محتاط بود، زيرا گفته مي شود كه گل و لاي موجود در حفره، رسوباتي ثانويه هستند و بنابر اين ممكن است بر حسب تصادف به آنجا راه يافته باشند."

ذهن اسرار آميز
 

اگر اجساد آتاپوئركا را به عنوان بخشي از نوعي مراسم تدفين در داخل گودال استخوان ها افكنده باشند، در اين صورت ممكن است يافته هاي اين ناحيه، نخستين مدرك آشكار درباره تفكرات نمادين انسان وارگان محسوب شوند.
برمودزدي كاسترو مي گويد: "متقاعد كردن همكاران در اين باره كه اينها مداركي دال بر انجام مراسم آييني در انسان هاي اوليه اند، كار بسيار دشواري است."
اين روزنه هاي باريكي كه به سوي ذهن و زندگي روزمره انسان ها هايدلبرگ گشوده مي شوند، در عين مجذوب كنندگي، حس ياس را نيز بر مي انگيزند. با اين حال، ترديدي نيست كه اين انسان اوليه در شرف دستيابي به ذهني پيچيده بود و زماني براي پسگرد وجود نداشت.
************

پي‌نوشت‌ها:
 

2- Atapuerca/ 3- Lasima de los huesos/ 4- Jos e Bermudez de castro/ 5- Trinchera Dolina/ 6- Juan Luis Arsuaga/ 7- Complutense/ 8- Homo antecessor/ 9- Eudald Carbonell/ 10- Rovira I viegili/ 11- Tarragona/ 12- Box grove/ 13- Tidal lagoon/ 14- megaloceros/ 15- vole/ 16- Clive Gamble/ 17- Southampton/ 18- Schoningen/ 19- Peter Andrews/ 20- Chris stringer
 

منبع:نشريه دانشمند- ش563