کريت اولين سد قوسي جهان
نويسنده: ليلا حسين زاده
قديمي ترين و منحصر به فردترين سد قوسي دنيا حاصل محاسبات دقيق معماران ايراني دوران باستان است
هنر معماران قديمي کشورمان به خصوص در دوران ايران باستان هنوز هم مايه شگفتي معماران امروزي است که حتي با دقيق ترين محاسبات رياضي و فيزيک هم نتوانسته اند به رمز و راز اين ساخت و سازهاي شگفت انگيز که در گوشه و کنار کشورمان به چشم مي خورند پي ببرند. « سد کريت» يکي از اين سازه هاي منحصر به فرد است که مي توان آن را حاصل نبوغ معماران ايراني در قرن هاي گذشته دانست؛ سدي قديمي در طبس که عنوان اولين سد قوسي جهان را يدک مي کشد.
شايد خيلي ها نمي دانند که از 2 هزار سال پيش تا اوايل قرن بيستم، بلندترين سدهاي قوسي جهان مثل ايزدخواست فارس، کبار قم و کريت طبس، در ايران ساخته شده بودند. آن موقع هنوز گينس پا به دنيا نگذاشته بود و خبري از ثبت رکوردهاي اينچنيني نبود، در غير اين صورت حتماً اسم سد باستاني و زيباي کريت، به عنوان رکورددار بلندترين سد در جهان ثبت شده بود. محاسبات به کار رفته در ساخت اين سد آنقدر دقيق است که رئيس سابق کميته بين المللي سدهاي بزرگ، سد کريت را شگفت آورترين ساخته دست بشر در قرون وسطي مي نامد.
سد دو قوسي و بسيار قديمي کريت، در فاصله 50 کيلومتري جنوب شرق شهرستان طبس در يزد و در ميان رشته کوه هاي برافراشته شتري قرار گرفته است. بعد از طي 50 کيلومتر در جاده طبس- ديهوک، مسيري وجود دارد که به روستاي سروند مي رسد و بعد از گذشتن از اين روستا، جاده وارد روستاي ديگري به نام ماودر مي شود. تا اينجا مسير، ماشين روست، ولي اگر مي خواهيد اين سد منحصر به فرد را از نزديک ببينيد از اينجا به بعد بايد کفش آهنين به پا کنيد! چرا که حدود ده کيلومتري را بايد پياده طي کنيد.
اين مسير صعب العبور پر است از صخره هاي آهکي ستبر و زيبا؛ در طول مسير مي توانيد از ديدن آبشارها هم لذت ببريد تا طولاني بودن راه را حس نکنيد!
البته وقتي به اين نکته فکر کنيد که حدود هزار سال پيش، سازندگان اين شاهکار مصالح مورد نيازشان را براي ساخت اين سد با مشقت و سختي زياد از همين راه و از ميان تخته سنگ ها، کوه ها و آبشارها عبور مي دادند حتماً ذوق و شوقتان براي رسيدن به انتهاي مسير و تماشاي سازه دست ساز آنها بيشتر مي شود. البته بهتر است بدانيد که اين مسير صعب العبور تقريباً به همان شکل گذشته اش باقي مانده و تغيير زيادي نکرده.
اسم سد کريت، از اسم روستايي گرفته شده که در 40-30 کيلومتري اين سد قرار دارد. مهم ترين نکته اي که درباره اين سد وجود دارد، نحوه مکان يابي ساخت اين شاهکار توسط معماران و سازندگان آن در آن دوران است؛ اينکه آنها در آن سال ها، چطور به اين نکته پي برده اند که اين مکان، مناسب ترين محل براي ساخت چنين سدي است؟!
سد کريت با وجود گذشت سال ها هنوز هم شکل قوسي خودش را حفظ کرده و در عکس هاي هوايي گرفته شده هم، اين موضوع به خوبي قابل مشاهده است. البته سدهايي با فرم قوسي شکل، مقاومت بسيار بالايي دارند و در مقابل فشارهاي ناگهاني مثل زلزله، ريزش کوه و حوادث طبيعي مقاومت خوبي از خودشان نشان مي دهند.»
زمين لرزه، واکنش طبيعي زمين در مقابل انرژي زيادي است که در طي سال ها در آن انباشته شده؛ يعني زمين با ايجاد لرزش، در ريشترهاي مختلف، انرژي اش را تخليه مي کند. مردم کشورهايي که روي نوار زلزله خيز کره زمين زندگي مي کنند، خاطره خوشي از اين لرزش ها ندارند. اينها را گفتيم تا از مقاومت سد کريت در برابر يک زلزله قدرتمند بگوييم که سال ها پيش اتفاق افتاده و اين سد از آن جان سالم به در برده است. دکتر ناظمي، محقق و زمين شناس در اين باره مي گويد:« 25 شهريور ماه 1357، زمين لرزه اي با قدرت 7/4ريشتر طبس را لرزاند. اين سد با وجود اينکه در معرض يک زلزله شديد قرار گرفت اما نه تنها تخريب نشد که حتي ترک هم برنداشت.»
اما قبل از اينکه درباره نوع ساخت و مصالح به کار رفته در بدنه اين سد ضد زلزله صحبت کنيم، بهتر است اطلاعاتي درباره شکل ظاهري سد کريت داشته باشيد. دکتر ناظمي در اين باره مي گويد: « ارتفاع قسمت بيروني سد از کف رودخانه، 52 متر و عمق حوضچه آبگير 20 متر و طول آن در قسمت تاج 52 متر و ضخامت تاج هم 1/2 متر است. نکته جالب اينجاست که سد کريت محل مخصوصي براي خروج آب اضافي بعد از پر شدنش ندارد، براي همين آب هاي اضافي ناشي از سيلاب ها، بعد از پر شدن سد، از روي بدنه سد بيرون مي ريخته و اين موضوع نشان مي دهد که بدنه سد بسيار محکم ساخته شده که با وجود گذر سيلاب هاي زياد از روي آن خراب نشده است.»
مصالحي که در ساخت بدنه سد به کار رفته، جالب است. ناظمي درباره اين مصالح مي گويد:« مصالحي که در ساخت سد به کار رفته ساروج و سفيده تخم مرغ بوده. تخم مرغ هميشه ماده بسيار ارزشمندي بوده اما چون مي خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگي تخم مرغ در بدنه سد استفاده کرده اند. ماده اصلي به کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زيادي در برابر انحلال و تخريب دارد.» سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان هاي ديگر هم که سد به تعمير احتياج داشته، از آجر و سنگ استفاده کرده اند.
معماران اين سد 700 سال پيش، براي ساخت آن، يک دره تنگ و باريک و براي جمع شدن آب هم يک دشت نسبتاً صاف را در نظر گرفته بودند. اين سد در دو مرحله کامل شده است. حدود 150 سال قبل چهار متر به ارتفاع سد اضافه کردند که هم براي افزايش بهره وري از سد بوده و هم اين که مانع از متروکه شدنش مي شد.
در دوران گذشته، مردمي که از آب سد کريت استفاده مي کردند در مواقع خشکسالي به سراغ آب ذخيره شده در چاه مي رفتند؛ « در زمان هاي کم آبي قنات ها و آب هاي زير زميني و با توجه به کاهش آب سد يا درياچه در زمان هاي مختلف، يک کارگر ماهر که خيلي هم شجاع بوده، وارد اين چاه مي شده و چوب يا پارچه اي را که سوراخ گرفته بوده بر مي داشته. به اين ترتيب تراز پايين تري از آب سد تخليه مي شده و به اين شکل آب از زير سد عبور مي کرده و به مصرف مردم روستاي کريت مي رسيده. در فصول آبگيري که نزولات جوي مثل باران زياد بوده، همه سوراخ هاي باز شده را دوباره مي بستند و سد دوباره پر از آب مي شد.»
در حال حاضر ديگر از سد کريت براي ذخيره آب استفاده نمي شود، چون عمر مفيد سد تمام شده و به گفته دکتر ناظمي، به جز 5-6 متر از داخل سد که قابل استفاده است، داخل آن پر از رسوب شده و عدم لايروبي در طول زمان، مانع از آبگيري مجدد آن مي شود.
البته در حال حاضر از اين سد به صورت ويژه نگهداري نمي شود چون چند وقتي است که بالاتر از اين سد، يک سد بتوني و وزني به شکل قوسي ساخته شده؛ « همين که سد جديدي براي آب گيري ساخته اند و آب به سد تاريخي کريت فشار نمي آورد، باعث مي شود احتمال تخريب آن از بين برود.» نوع ساخت سد کريت به قدري خاص و مبتکرانه است که بسيار مورد توجه کارشناسان خارجي قرار گرفته است. اين سد باستاني در سال 1379، در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيد.
درباره قدمت سد کريت اختلاف نظر وجود دارد. به گفته دکتر محمد ناظمي- زمين شناس- شواهد و اسناد تاريخي بر جاي مانده نشان مي دهند يکسري تعميرات در اواسط قرن پنج روي اين سد زيبا انجام شده که اين به معناي آن است که اين سد قبل از قرن پنج و بيش از 700 سال است که ساخته شده اما از طرفي زرتشتيان هم مدارکي دارند که نشان مي دهد آنها سازنده سد کريت هستند که اگر فرض را بر اين ادعا بگذاريم، زمان ساخت سد به قبل از اسلام خواهد رسيد. از طرفي پروفسور هانري گويلو که 30 سال روي قنات هاي ايران تحقيق کرده ساخت اين سد را به دوران مغول نسبت داده است. دکتر ناظمي درباره قدمت سد کريت مي گويد:« به اين حکايت دقت کنيد: در تاريخ کرمان، اشاره اي به تعمير بند( سد) کريت شده است:« ملک قارود پس از رفتن برادر( آلب ارسلان) سفري به بلوچستان و جيرفت نمود و بر اين بلاد امير و نواب معين نمود و بند ( سد) طبس را تعمير کرد و با توجه به اين نوشته سد کريت در اواسط قرن پنج تعمير شده است و اين نکته را نشان مي دهد که زمان ساخت اين سد قبل از قرن پنجم بوده.» معني حرف دکتر ناظمي اين است که عمر سد بيش از هزار سال است. هر چند محلي ها همچنان اصرار دارند که اين سد باستاني متعلق به 700 سال پيش است. دکتر يعقوب دانش دوست هم درباره قدمت سد مي گويد:« سد کريت بسيار قديمي است و عده اي مي گويند که در دوران پيش از اسلام و توسط زرتشتي ها ساخته شده. من در اين خصوص تحقيقاتي داشته ام که در کتابم منتشر شده اما مطالعه بقاياي به جاي مانده از نوع ساخت و نحوه معماري نشان مي دهد که اين سد متعلق به 700 سال پيش است.»
/ع
هنر معماران قديمي کشورمان به خصوص در دوران ايران باستان هنوز هم مايه شگفتي معماران امروزي است که حتي با دقيق ترين محاسبات رياضي و فيزيک هم نتوانسته اند به رمز و راز اين ساخت و سازهاي شگفت انگيز که در گوشه و کنار کشورمان به چشم مي خورند پي ببرند. « سد کريت» يکي از اين سازه هاي منحصر به فرد است که مي توان آن را حاصل نبوغ معماران ايراني در قرن هاي گذشته دانست؛ سدي قديمي در طبس که عنوان اولين سد قوسي جهان را يدک مي کشد.
شايد خيلي ها نمي دانند که از 2 هزار سال پيش تا اوايل قرن بيستم، بلندترين سدهاي قوسي جهان مثل ايزدخواست فارس، کبار قم و کريت طبس، در ايران ساخته شده بودند. آن موقع هنوز گينس پا به دنيا نگذاشته بود و خبري از ثبت رکوردهاي اينچنيني نبود، در غير اين صورت حتماً اسم سد باستاني و زيباي کريت، به عنوان رکورددار بلندترين سد در جهان ثبت شده بود. محاسبات به کار رفته در ساخت اين سد آنقدر دقيق است که رئيس سابق کميته بين المللي سدهاي بزرگ، سد کريت را شگفت آورترين ساخته دست بشر در قرون وسطي مي نامد.
سد دو قوسي و بسيار قديمي کريت، در فاصله 50 کيلومتري جنوب شرق شهرستان طبس در يزد و در ميان رشته کوه هاي برافراشته شتري قرار گرفته است. بعد از طي 50 کيلومتر در جاده طبس- ديهوک، مسيري وجود دارد که به روستاي سروند مي رسد و بعد از گذشتن از اين روستا، جاده وارد روستاي ديگري به نام ماودر مي شود. تا اينجا مسير، ماشين روست، ولي اگر مي خواهيد اين سد منحصر به فرد را از نزديک ببينيد از اينجا به بعد بايد کفش آهنين به پا کنيد! چرا که حدود ده کيلومتري را بايد پياده طي کنيد.
اين مسير صعب العبور پر است از صخره هاي آهکي ستبر و زيبا؛ در طول مسير مي توانيد از ديدن آبشارها هم لذت ببريد تا طولاني بودن راه را حس نکنيد!
البته وقتي به اين نکته فکر کنيد که حدود هزار سال پيش، سازندگان اين شاهکار مصالح مورد نيازشان را براي ساخت اين سد با مشقت و سختي زياد از همين راه و از ميان تخته سنگ ها، کوه ها و آبشارها عبور مي دادند حتماً ذوق و شوقتان براي رسيدن به انتهاي مسير و تماشاي سازه دست ساز آنها بيشتر مي شود. البته بهتر است بدانيد که اين مسير صعب العبور تقريباً به همان شکل گذشته اش باقي مانده و تغيير زيادي نکرده.
اسم سد کريت، از اسم روستايي گرفته شده که در 40-30 کيلومتري اين سد قرار دارد. مهم ترين نکته اي که درباره اين سد وجود دارد، نحوه مکان يابي ساخت اين شاهکار توسط معماران و سازندگان آن در آن دوران است؛ اينکه آنها در آن سال ها، چطور به اين نکته پي برده اند که اين مکان، مناسب ترين محل براي ساخت چنين سدي است؟!
سد ضد زلزله
سد کريت با وجود گذشت سال ها هنوز هم شکل قوسي خودش را حفظ کرده و در عکس هاي هوايي گرفته شده هم، اين موضوع به خوبي قابل مشاهده است. البته سدهايي با فرم قوسي شکل، مقاومت بسيار بالايي دارند و در مقابل فشارهاي ناگهاني مثل زلزله، ريزش کوه و حوادث طبيعي مقاومت خوبي از خودشان نشان مي دهند.»
زمين لرزه، واکنش طبيعي زمين در مقابل انرژي زيادي است که در طي سال ها در آن انباشته شده؛ يعني زمين با ايجاد لرزش، در ريشترهاي مختلف، انرژي اش را تخليه مي کند. مردم کشورهايي که روي نوار زلزله خيز کره زمين زندگي مي کنند، خاطره خوشي از اين لرزش ها ندارند. اينها را گفتيم تا از مقاومت سد کريت در برابر يک زلزله قدرتمند بگوييم که سال ها پيش اتفاق افتاده و اين سد از آن جان سالم به در برده است. دکتر ناظمي، محقق و زمين شناس در اين باره مي گويد:« 25 شهريور ماه 1357، زمين لرزه اي با قدرت 7/4ريشتر طبس را لرزاند. اين سد با وجود اينکه در معرض يک زلزله شديد قرار گرفت اما نه تنها تخريب نشد که حتي ترک هم برنداشت.»
اما قبل از اينکه درباره نوع ساخت و مصالح به کار رفته در بدنه اين سد ضد زلزله صحبت کنيم، بهتر است اطلاعاتي درباره شکل ظاهري سد کريت داشته باشيد. دکتر ناظمي در اين باره مي گويد: « ارتفاع قسمت بيروني سد از کف رودخانه، 52 متر و عمق حوضچه آبگير 20 متر و طول آن در قسمت تاج 52 متر و ضخامت تاج هم 1/2 متر است. نکته جالب اينجاست که سد کريت محل مخصوصي براي خروج آب اضافي بعد از پر شدنش ندارد، براي همين آب هاي اضافي ناشي از سيلاب ها، بعد از پر شدن سد، از روي بدنه سد بيرون مي ريخته و اين موضوع نشان مي دهد که بدنه سد بسيار محکم ساخته شده که با وجود گذر سيلاب هاي زياد از روي آن خراب نشده است.»
مصالحي که در ساخت بدنه سد به کار رفته، جالب است. ناظمي درباره اين مصالح مي گويد:« مصالحي که در ساخت سد به کار رفته ساروج و سفيده تخم مرغ بوده. تخم مرغ هميشه ماده بسيار ارزشمندي بوده اما چون مي خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگي تخم مرغ در بدنه سد استفاده کرده اند. ماده اصلي به کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زيادي در برابر انحلال و تخريب دارد.» سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان هاي ديگر هم که سد به تعمير احتياج داشته، از آجر و سنگ استفاده کرده اند.
معماران اين سد 700 سال پيش، براي ساخت آن، يک دره تنگ و باريک و براي جمع شدن آب هم يک دشت نسبتاً صاف را در نظر گرفته بودند. اين سد در دو مرحله کامل شده است. حدود 150 سال قبل چهار متر به ارتفاع سد اضافه کردند که هم براي افزايش بهره وري از سد بوده و هم اين که مانع از متروکه شدنش مي شد.
سدهاي به صرفه
فکر بکر
در دوران گذشته، مردمي که از آب سد کريت استفاده مي کردند در مواقع خشکسالي به سراغ آب ذخيره شده در چاه مي رفتند؛ « در زمان هاي کم آبي قنات ها و آب هاي زير زميني و با توجه به کاهش آب سد يا درياچه در زمان هاي مختلف، يک کارگر ماهر که خيلي هم شجاع بوده، وارد اين چاه مي شده و چوب يا پارچه اي را که سوراخ گرفته بوده بر مي داشته. به اين ترتيب تراز پايين تري از آب سد تخليه مي شده و به اين شکل آب از زير سد عبور مي کرده و به مصرف مردم روستاي کريت مي رسيده. در فصول آبگيري که نزولات جوي مثل باران زياد بوده، همه سوراخ هاي باز شده را دوباره مي بستند و سد دوباره پر از آب مي شد.»
در حال حاضر ديگر از سد کريت براي ذخيره آب استفاده نمي شود، چون عمر مفيد سد تمام شده و به گفته دکتر ناظمي، به جز 5-6 متر از داخل سد که قابل استفاده است، داخل آن پر از رسوب شده و عدم لايروبي در طول زمان، مانع از آبگيري مجدد آن مي شود.
البته در حال حاضر از اين سد به صورت ويژه نگهداري نمي شود چون چند وقتي است که بالاتر از اين سد، يک سد بتوني و وزني به شکل قوسي ساخته شده؛ « همين که سد جديدي براي آب گيري ساخته اند و آب به سد تاريخي کريت فشار نمي آورد، باعث مي شود احتمال تخريب آن از بين برود.» نوع ساخت سد کريت به قدري خاص و مبتکرانه است که بسيار مورد توجه کارشناسان خارجي قرار گرفته است. اين سد باستاني در سال 1379، در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيد.
700 يا 1000 ساله
درباره قدمت سد کريت اختلاف نظر وجود دارد. به گفته دکتر محمد ناظمي- زمين شناس- شواهد و اسناد تاريخي بر جاي مانده نشان مي دهند يکسري تعميرات در اواسط قرن پنج روي اين سد زيبا انجام شده که اين به معناي آن است که اين سد قبل از قرن پنج و بيش از 700 سال است که ساخته شده اما از طرفي زرتشتيان هم مدارکي دارند که نشان مي دهد آنها سازنده سد کريت هستند که اگر فرض را بر اين ادعا بگذاريم، زمان ساخت سد به قبل از اسلام خواهد رسيد. از طرفي پروفسور هانري گويلو که 30 سال روي قنات هاي ايران تحقيق کرده ساخت اين سد را به دوران مغول نسبت داده است. دکتر ناظمي درباره قدمت سد کريت مي گويد:« به اين حکايت دقت کنيد: در تاريخ کرمان، اشاره اي به تعمير بند( سد) کريت شده است:« ملک قارود پس از رفتن برادر( آلب ارسلان) سفري به بلوچستان و جيرفت نمود و بر اين بلاد امير و نواب معين نمود و بند ( سد) طبس را تعمير کرد و با توجه به اين نوشته سد کريت در اواسط قرن پنج تعمير شده است و اين نکته را نشان مي دهد که زمان ساخت اين سد قبل از قرن پنجم بوده.» معني حرف دکتر ناظمي اين است که عمر سد بيش از هزار سال است. هر چند محلي ها همچنان اصرار دارند که اين سد باستاني متعلق به 700 سال پيش است. دکتر يعقوب دانش دوست هم درباره قدمت سد مي گويد:« سد کريت بسيار قديمي است و عده اي مي گويند که در دوران پيش از اسلام و توسط زرتشتي ها ساخته شده. من در اين خصوص تحقيقاتي داشته ام که در کتابم منتشر شده اما مطالعه بقاياي به جاي مانده از نوع ساخت و نحوه معماري نشان مي دهد که اين سد متعلق به 700 سال پيش است.»
/ع
