بي اعتناء به جهان

ملاحظاتي درباره سياست علم
 

آنچه من در دو سال اخير درباره سياست علم نوشته ام، گرچه مورد استقبال دانشگاهيان قرار گرفته است هنوز ابهام هاي بسيار دارد و به اين جهت سوء تفاهم‌هايي در اطراف آن به وجود آمده است. اين سوء تفاهم ها ناشي از اختلاف در وجه نظرها و مبادي است. من به شرايط استقرار و پيشرفت علم و پژوهش نظر دارم و مي پندارند كه پژوهش‌ها را ناچيز مي شمارم. در نظر من هر كس كه به كار علم مشغول است حتي اگر از شغلش هيچ نفعي عايد نشود، عزيز و محترم است. من در بحث هايم به علم نظر داشته ام نه به عالم، ولي پنداشته اند كه عالمان را ملامت مي كنم. چندسال پيش يك پرسش ساده مطرح كردم كه موجب رنجش بعضي پژوهندگان شد و اين پرسش اين بود كه اگر اينجا پژوهش مي كنيم و گزارش و نتيجه آن را به زبان غير فارسي مي نويسيم و در مجله اي كه هيچ ايراني آن را نمي شناسد و نمي خواند چاپ مي كنيم، كارمان با كار پژوهندگان تونسي و هلندي و فيليپيني و استراليايي چه تفاوتي دارد. الا اينكه انيها هزينه پژوهش و حقوقشان را از ما نمي گيرند. اگر مي گويند اينها اسم ايراني دارند، پرسش را به صورت ديگري بيان مي كنيم. تعداد دانشمندان مقيم خارج از كشور تقريباً دوبرابر تعداد استادان و دانشمندان و پژوهندگان مقيم است و مي دانيم كه آنها پژوهش هاي مهم كرده اند و در توسعه علم همه جا و حتي در كشورهايي مثل كانادا و آمريكا سهم متنابهي دارند. اگر پژوهش آنها را به حساب كشور نمي گذاريم چرا بايد پژوهش هاي داخل كشور كه آن هم به خارج فرستاده مي شود به حساب پيشرفت علم كشور گذاشته شود.
پيشرفت علم را در توسعه و نه درتعداد مقالات بايد ديد. البته كساني تعداد مقالات را ملاك پيشرفت علم و توسعه مي دانند و ممكن است بگويند اين گفته كه مقاله شماري ملاك پيشرفت علم نيست و اصل و قاعده سياست علم هم نمي تواند باشد ظاهرا با اصل لزوم «توسعه وپژوهش» منافات دارد زيرا نتيجه پژوهش به صورت مقاله درمي‌آيد و شمارش مقاله ها وسيله خوبي براي سنجش وسعت دامنه پژوهش است. اين منافات در صورتي وجود داشت كه من بگويم مقاله ننويسند و آن را چاپ و منتشر نكنند. پيداست كه من پس از يك عمر زندگي با قلم و كتاب، چنين حرف هايي نمي زنم. پس مشكل كجاست؟ بحث من درباره سياست علم و اجراي آن در مراكز علمي- آموزشي است نه اينكه بگويم مقاله نبايد نوشت و منتشر نبايد كرد. در اينجا شايد ذكر دو نكته درباره سياست علم مفيد باشد. اول اينكه سياست علم يك ضرورت است نه كمال يعني علم تا دهه‌هاي اخير با سياست پيشرفت نكرده است. بلكه برنامه ريزي توسعه علم در قرن بيستم بر اثر ضرورت هاي تاريخي پديد آمده است. ما و هيچ كشور ديگري نمي توانيم سياست علم نداشته باشيم نه اينكه مثلاً طي تكامل علم،به طرح سياست علم رسيده باشيم. يكي از گرفتاري هاي زمان ما و بخصوص گرفتاري جهان توسعه نيافته ابتلا به ضرورت هاست. مردم اين جهان به جاي اينكه بينديشند كه چه بايد بكنند و كدام راه را بهتر است بپيمايند كارهايي دارند كه نمي توانند انجام ندهند و راه هايي پيش رويشان است كه نمي توانند از آن روبگردانند.وقتي اين ضرورت ها كمال تلقي مي شود شايد كسي فكر كند كه مبادا به فهم و درك ما آسيبي وارد شده است. ما اكنون به سياست علم نياز داريم و بايد در طرح يك سياست مناسب بكوشيم زيرا نمي توانيم سياست علم نداشته باشيم. نكته ديگر اين است كه براي طرح و تدوين سياست علم بايد از وضع علم در جهان و سياست علم كشورهاي ديگر آگاه بود اما چون موقع و مقام علم و پژوهش در همه جا يكسان نيست از سياست علم هيچ كشوري تقليد نبايد كرد. با توجه به اين دو نكته بايد به وضع علم در كشور بينديشيم.
مطالعه درباره علم كه برآمده از فلسفه و تاريخ جامعه شناسي علم و ادبيات است در كشور ما سابقه طولاني ندارد. درسالهاي اخير ترجمه بعضي كتاب ها و مقالات در اين باب منتشر شده است، ولي به نظر نمي رسد كه اين مطالعات در تدوين سياست علم چندان مورد توجه قرار گرفته باشد. پس پيداست كه آنچه من گفته و نوشته ام كمتر مورد اعتنا قرار مي گيرد و به دشواري فهميده مي شود. من هرگز نگفته ام كه دانشمندان مقاله ننويسند و چاپ نکنند و چگونه چنين بگويم .نظر من اين است که مقاله شماري اصل سياست و مديريت علم و پژوهش نيست. اين سياست مقاله شماري دنباله روي از سياست جهاني شدن و طرح جهاني «پژوهش و توسعه» است و مخصوصا توجه بايد كرد كه مقاله شماري نسخه اي براي دانشگاه هاي جهان توسعه يافته و بخصوص آمريكا بوده است تا با يك تير دو نشان بزنند يعني هم به پژوهش هاي بنيادي بيشتر توجه كنند و اندكي فارغ از سوداي بازار خريد و فروش اطلاعات، علمي به مباحث نظري و مسائل علمي بپردازند و از انحلال تام و تمام دانش و دانشگاه در بازار مصرف تكنولوژي جلوگيري كنند و هم بر اثر افزايش پژوهش كاركرد تكنولوژيك را بالا برند. اين نسخه را در ابتدا براي همه جهان ننوشته بودند اما بزودي معلوم شد كه نه فقط در غرب توسعه يافته بلكه در همه جا كارايي هايي دارد و ديديم كه همه جايي و جهاني هم شد و اگر در غرب توسعه يافته يك قاعده و اصل در سياست علم و پژوهش بود در بعضي نقاط ديگرجهان به صورت يك اصل اعتقادي نجات بخش درآمد. چنان كه مثلا در كشور ما به هر مناسبت كه نام يك استاد به ميان آيد، مي پرسند او چند مقاله دارد . اين داروي مقاله شماري را جهان توسعه يافته براي خود تجويز كرده است و به فرض اينكه علاج درد باشد، درد همه كس را علاج نمي كند. صرف نظر از اينكه داروها براي بيماري و بيماران خاص تجويز مي شوند هريك علاوه بر فوائد درماني، عوارض منفي هم دارند. اين اثر درماني و عوارض منفي برچسب نوع دارو و مدت درمان و وضع بيمار متفاوت است و چه بسا اثر درماني اش براي بعضي بيماران ناچيز و اثر منفي اش بيشتر باشد.
چنان كه گفتم نسخه مقاله شماري براي علاج درد دور شدن دانشگاه ها از پژوهش هاي نظري و جلوگيري از تبديل دانشگاه به كارگزار و حق العمل كار بازاربود و ما كه دانشگاه‌مان با بازار و تكنولوژي و نظام اجتماعي سرو كاري نداشت مقاله شماري نمي خواستيم بلكه مي بايست در جست و جوي مسائلي برآييم كه با حل آنها قدري از مشكلات صنعت و كشاورزي و مديريت و آموزش و پرورش و بهداشت و درمان رفع شود. ما مسائل اجتماعي و فرهنگي و اداري و آموزشي و تكنولوژيك بسيار داريم كه كمتر سعي در طرح و فهم آنها مي كنيم زيرا به همه اين مسائل با نظر محدود و با عينك بسيار محدب يا مقعرو رنگين سياست نگاه مي كنيم. وقتي فرهنگ و حتي عقايد بايد با آهنگ سياست هماهنگ شود، اقتصاد و مديريت و صنعت و كشاورزي و بازرگاني چگونه مقهور سياست نباشند. اگر اينها كه قاعدتاً بايد با علم اداره شوند تابع سياست باشند نسبت علم و سياست هم نسبت مناسب و طبيعي نخواهد بود. كسي تعجب نكند و نگويد مگر اين كارها با سياست مربوط نيست.چرا مربوط است .حتي بگوييم که اصلاح همه اينها کار سياست است و سياست بايد زمينه و شرايط طرح و حل مسائل را فراهم آورد، اما ملاحظات سياسي و ايدئولوژيك نبايد در طرح و حل مسائل اثر بگذارد. بهره برداري سياست از علم هم يك امر طبيعي است اما اين بهره برداري بطور كلي به دو صورت مي تواند باشد. يكي بهره برداري براي بهتر اداره كردن امور و حل مسائل و رفع مشكلات در حد امكان و ديگر استفاده تبليغاتي از نام و شهرت و اعتبار علم. سياست ها معمولا به هر دو صورت از علم بهره برداري مي كنند. سياست هايي كه عنصر خرد در‌آنها بيشتر است بهره برداري شان بيشتر از نوع اول است. سياستمداران جهان رو به توسعه و توسعه نيافته كه درك شرايط و امكانات تاريخي برايشان دشوار است از علم بيشتر بهره برداري تبليغاتي مي كنند و در اين بهره برداري مقاله شماري وسيله خوب و موثري است.نكته مهم و قابل تامل اين است كه اين راه بهره برداري تبليغاتي را سياستمداران نگشوده و طراحي نكرده اند و آنها مسوول بد و خوب آن نيستند بلكه دانشمندان اين راه را پيش پاي سياست گذاشته اند.
وقتي دانشمند آمار پيشرفت علم را پيش روي سياستمدار مي گذارد ديگر از سياستمدار نبايد توقع نقادي داشته باشيم. اصلا سياست علم يك امر سياسي نيست و با رجوع به قواعد سياست و تبليغات و به حكم شهرت تدوين نمي شود.در طراحي سياست علم از دو رويه پرهيز بايد كرد؟ يكي رويه پيروي بي چون چرا و نينديشيده از دستورالعمل هاي سياست علم جهاني شده جهان توسعه يافته و ديگري دخالت دادن ملاحظات سياسي در مديريت علم و طراحي برنامه پژوهش. وجود اين دو رويه نشانه سستي رشته هاي تعلق به علم است و به اين جهت به جاي اينكه ره آموز پيشرفت علم باشد، مانع پيشرفت مي شود. مختصر بگويم، سياست علم را نمي توان بر وفق رسوم خارجي و به مقتضاي ملاحظات سياسي داخلي تدوين كرد.درست است كه علم برنامه مي خواهد و پژوهش بايد بر طبق روش انجام شود و در خدمت پيشرفت و توسعه كشور باشد اما پيروي علم از سياست در همين حد است و بيش از اين نبايد باشد. يعني دانشمندان قيد يا قيدهاي ديگري نبايد داشته باشند. در حقيقت قيد دانشمندان و پژوهشگران هماهنگي با روح علم و نياز به پيشرفت است. از اين قيد كه بگذريم كار آنان بايد به صرافت طبع و با تعلق خاطر به علم انجام شود. در پژوهش هاي كاربردي كه مراكز پژوهشي پيشنهاد مي شود طرح دقيق مساله به عهده دانشمندان است و در طرح مساله است كه نسبت ميان دانشمند و گردش كار جامعه و كشور برقرار مي شود. دانشمند تكنسيني نيست كه هرجا و هر وقت چرخي از كار افتاد او را بخوانند و از او بخواهند كه مانع و مشكل را رفع كند. همچنين دانشمند زمان ما معمولاً گوشه نشين و منزوي در گوشه كتابخانه و خلوت خود نيست كه در تنهايي پژوهش كند و مقاله بنويسد. او اگر چه در تنهايي مي انديشد اما در پژوهش با همكاران خود براي طراحي يك طرح يا حل مساله اي كه مساله بودنش را جامعه علم درك و تصديق مي كند به پژوهش مي پردازد. پس دانشمند گرچه در قيد شرايط«اينجا و اكنون» پژوهش و رعايت روش است وقتي مساله را يافت بايد بتواند كار خود را به صرافت طبع و فارغ از هر ملاحظه و سودايي انجام دهد. مفيد بودن پژوهش و متناسب بودنش با برنامه توسعه منافاتي با آزادي دانشمند ندارد.
كار علم به يك اعتبار به بازي شبيه است.بازيگر در بازي خود آزاد است اما بازي را با التزام به بعضي شرايط و قواعد آغاز مي كند و به پايان مي رساند. بازيگراني كه در هنگام بازي به چيزهاي ديگر جز بازي مي انديشند، بازيگران خوبي نيستند. پيداست كه با صدور دستورالعمل نمي توان به چنين وضع و نظمي رسيد اما تامل در اين معاني و تذكر به آنها شرط قدم گذاشتن در راه و احيانا تغيير مسير است. هميشه در همه جا همه اقوام به تفكر و علم رغبت نداشته اند اما اكنون كه همه كار جهان به علم بسته شده است چگونه مي شود به علم بي رغبت بود. پيداست كه رغبت ها در همه جا به يک اندازه و يكسان نيستند. چنان كه گاهي اظهار رغبت نيز زباني و تقليدي يا به حكم رعايت شهرت است. اگر به جايي برسيم كه بتوانيم اين رغبت و حرمت را در درون خود و جامعه و كشور خود بسنجيم و ببينيم علم در ميان ديگر چيزها در مراتب مهم ترين و مهم تر و مهم و عادي و كم اهميت و بي اهميت چه جايي دارد، همانجا در راه قرار مي گيريم.علم سرمايه اي نيست كه دانشمند با آن هرچه مي خواهد بكند و تا هرجا كه مي خواهد آن را افزايش دهد. دستورالعمل معيني هم براي به دست آوردنش وجود ندارد و اگر هم كساني آن را مثل گنجي بيابند، بايد همه هم خود را وقف پاسداري آن كنند، زيرا در غير اين صورت گنج علم به آنها بهره نمي دهد. البته اشخاص مي توانند هر علمي كه بخواهند، بياموزند اما آموختن گرچه لازم است كافي نيست. علم را بايد بنياد كرد .در جهان متجدد علم در كانون قرار دارد و با قرار گرفتن علم در كانون عالم است كه پيشرفت صورت مي گيرد.
كشورها هرچه بيشتر به اين كانون نزديك شوند راه توسعه را آسان تر مي پيمايند.نزديك شدن به اين كانون موكول به مشاركت در پژوهش براي پاسخگويي به مسائلي است كه جامعه هاي علم با آن مواجه مي شوند. ظاهرا اينجا اشتباهي صورت گرفته است. چنانكه پنداشته اند مقتضاي پيشرفت علم اين است كه هرچه بيشتر بنويسند و آن را به سوي كانون روانه كنند و حال آن كه مشاركت در برنامه توسعه علم در وهله اول محافظت از علم است. محافظت از علم با تشخيص و درك اهميت و مقام آن صورت مي گيرد. پژوهش در فضاي معلق صورت نمي گيرد بلکه براي يافتن پاسخ به پرسشي است كه براي دانشمندان در موقع خاص تاريخي مطرح شده است. پژوهش دانشمندان يك كشور اگر به كار كشور خودشان نيايد، شايد در هيچ جا به درد هيچ كس نخورد، مگر اينكه با همكاري دانشمندان مناطق ديگر و هماهنگي با برنامه جهاني علم صورت گيرد. اگر پژوهش هاي ما يكي از اين دو شرط را داشته باشند،وجودشان گواه پيشرفت علم است در غير اين صورت و بخصوص وقتي حتي اهميت ندهيم كه پژوهش هايمان راجع به چيست و پاسخ به كدام پرسش هاست، هرچه باشد به پيشرفت ربطي ندارد.
منبع: نشريه همشهري ش 41