تبيين انقلاب اسلامي ايران بر اساس تئوري تحول انقلابي چالمرز جانسون (3)

معيارها و منابع تغيير و عدم تعادل
 

شيوه دوم براي نشان دادن و اثبات يك جامعه متعادل از نظر روحانيان از معيارهايي است كه بيانگر متعادل يا نامتعادل بودن يك جامعه مي باشد. اگرچه معيارهاي كاملي براي اندازه گيري نظام اجتماعي از حالت تعادلي وجود ندارد اما مي توان به مقياس هاي گوناگوني كه بايد در يك شاخص كامل وجود داشته باشد اشاره كرد كه مهم ترين آنها عبارت اند از:
1. گسترش انواع فساد، جرم و جنايت و اعتياد در جامعه: يكي از مشخصات جامعه ايران در سال هاي 57- 1342، گسترش و رواج انواع فساد (اداري، مالي، اخلاقي) در اركان دولت و جامعه است. آمار و ارقام مربوط به اماكن فساد و فحشا، مراكز فروش مشروبات الكلي، قمارخانه ها، كاباره ها و دانسينگ ها، تعداد معتادان به مواد مخدر، ميزان رشوه ها و پرونده هاي جرايم مختلف، نمونه اي از فساد اخلاقي در جامعه بود. در اين دوره فساد و فحشا به صورت هاي مختلف، جامعه را فراگرفت و توسعه يافت و حكومت هم علاوه بر اينكه ممانعتي ايجاد نمي كرد، با وسايل مختلف به آن دامن مي زد، قمارخانه هاي مجهز و كازينوهاي شبانه روزي وابسته به دولت، هميشه داير بود و پول هاي هنگفت به دست آمده از نفت در آنها صرف مي شد و در نهايت به مجامع معتبرتري از همين نوع در خارج منتقل مي شد. (2) جزيره كيش كه با صرف ميلياردها دلار به صورت مونت كارلوي ايران درمي آمد و براي آن خطوط ويژه هواپيماي كنكورد در نظر گرفته شده بود، نمونه اي از هزينه هاي هنگفت، جهت عياشي بود.
در سال هاي آخر سلطنت شاه، به لحاظ آشفتگي هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگ و نيز فساد مالي، فحشا به صورت يك بحران اجتماعي درآمده بود. (3) محله هاي بدنام و فحشاخانه ها بسيار زياد شده بود و تنظيم روابط اجتماعي بر اساس آنها انجام مي شد. روز به روز به تعداد فواحش و مراكز فحشا افزوده مي شد و آمار غير رسمي حكايت از وجود 50 هزار فاحشه در ايران داشت. محله هاي بدنام در تهران و شهرستان ها به صورت پايگاه بزرگ جنايت، فساد، قتل و اعتياد، درآمده بود و علاوه بر حاشيه خيابان ها كه لانه فساد بود در زندان ها نيز فساد و فحشا بيداد مي كرد.
حقوق بگيران 2600 نفري دربار شاه، هزينه هاي غيرمعمولي مانند تلفن و تلكس، لباس هاي آنچناني، دعوت از خياط هاي خارجي و پرداخت هزينه سفر و انعام و هداياي مخصوص به آنها، دعوت از هنرپيشه ها و رقاصه ها با هزينه هاي گزاف، بخشي از حيف و ميل هاي خاندان سلطنتي و دربار و دولت بود. شركت ها و سازمان هاي مختلف هم به نحوي در چنين فسادهايي غوطه ور بودند. (4)
2. افزايش مهاجرت: شاه با اجراي برنامه اصلاحات ارضي، كشاورزي را نابود كرد؛ به طوري كه در سال 1352 كه قيمت نفت به سرعت افزايش يافت، ميزان سرمايه گذاري در كشاورزي تنها 8 درصد درآمد ملي را به خود اختصاص داد. (5) نابودي كشاورزي، نابودي روستاها و مهاجرت مردم به شهرهاي بزرگ را ايجاد كرد به طوري كه در سال 1357، جمعيت شهرنشين ايران به 20 ميليون نفر بالغ گرديد و از جمعيت روستايي پيشي گرفت. (6) روستاييان در نتيجه نابودي كشاورزي و به دنبال توسعه شهرنشيني، به اميد پيدا كردن شغل مناسب به شهرها هجوم آوردند و ضمن اسكان در حاشيه شهرها و حلبي آبادها، طبقه كارگر روزمزد شهري را ايجاد كردند. وضع زندگي روستاييان، جلوه اي بسيار نامطلوب و تضاد چشمگيري با وضع شهري ها داشت. عقب افتادگي، محروميت و پراكندگي روستاها، محيط زندگي سخت و طاقت فرسايي را براي روستاييان ايجاد مي كرد و نتيجه اين وضعيت، بالا بودن درصد بي سوادي و مرگ و مير در ميان آنها بود. در سال 1353 تنها 39 درصد كودكان لازم التعليم روستايي امكان استفاده از آموزش هاي دولتي را داشتند، در حالي كه اين رقم براي شهرنشينان به 90 درصد مي رسيد. (7) در نتيجه شكاف بين روستاها و شهرها و مهاجرت روستاييان به شهرها و مشكلات اقتصادي و اجتماعي ناشي از آن، عواملي بودند كه طغيان عمومي عليه شاه را به جود آوردند.
3. ارتباطات: عواملي نظير گسترش شبكه تلويزيوني و مسافرت به خارج، از منابع تغيير ارزشي جانسون بود كه در اين خصوص مي توان گفت بين سال هاي 55-1345 درصد گيرنده هاي تلويزيون از 8/3 درصد به 0/69 درصد و تعداد مسافران ساليانه به خارج از كشور از حدود 100هزار نفر نزديك به 550 هزار نفر رسيد. (8)

جمع بندي و نتيجه گيري
 

سياست ها و اقدامات شاه اعم از توسعه و پيشبرد شبه مدرنيزاسيون، اتخاذ سياست دست نشاندگي آمريکا، ترويج و تبليغ سكولاريسم و تلاش براي جدايي دين از سياست و... همگي شرايط را فراهم آورد كه در آن محيط تاسيسي ناشي از اتخاذ اين اقدامات با شرايط و ويژگي هاي ذهني جامعه ايران در تضاد و تخالف قرار گرفت. به عبارت ديگر اين شرايط منجر ايجاد شكافي عميق ميان هنجارها و ارزش هاي ديرين حاكم بر جامعه ايراني گرديد كه فرهنگ ايراني را شكل مي داد. با واقعيت هاي محيطي كه در نتيجه اتخاذ اين سياست ها شده بود. گسترش كاباره ها ، سينماها، مدل هاي زننده لباس، شيوع سبك رفتار غربي، انسداد سياسي و ... . همگي محيطي جديد را در مقابل چشمان ميليون ها ايراني عرضه مي نمود كه با ارزش ها و هنجارهاي دروني آنها در تضاد بود؛ اين تضاد و ناهماهنگي ميان واقعيات محيطي و ارزش ها منجر به شكل گيري جامعه اي نامتعادل گرديد. در ايران، عدم تعادلي كه مي تواند به عنوان يك عامل انقلاب در نظر گرفته شود از اواخر سال 1356 در قشرهاي مختلف اجتماعي قابل مشاهده بود؛ شعارهاي مردم، اعتصابات عمومي، تظاهرات و ... همگي حاكي از اين عدم تعادل بود.
سرانجام عوامل شتابزا از جمله شهادت فرزند امام (ره) در آبان ماه 56، شهادت دكتر شريعتي در خرداد 56، انتشار اطلاعيه توهين آميز در روزنامه اطلاعات و نيز دستور امام مبني بر پيوستن ارتش به مردم- كه باعث فرار فرماندهان رده بالاي ارتش و نيروهاي انتظامي و در نتيجه از هم گسيختگي آنها شد- باعث گرديد كه همه گروه هاي مخالف تحت رهبري امام (ره) رژيم را سرنگون كنند. بعد از انقلاب اسلامي 58 در ايران نظام ارزشي جديدي پي ريزي شد كه عناصر مهم آن از بين رفتن بي عدالتي و نابرابري، استبداد، وابستگي به غرب و تمايل بيشتر به مذهب شد؛ اين فرآيند تغيير ارزش ها با نگاهي به سياست هاي فرهنگي نظام تازه استقرار يافته و اوضاع و احوال اجتماعي، فرهنگي و ... به خوبي مشهود است. جدا از تغييرات ظاهري در سيما و چهره مردم، جلسات قرآن در كليه اماكن و مناطق اعم از شهري و روستايي رونق يافت؛ حوزه به عنوان پايگاه اصلي روحانيت و مذهب رونق گرفت؛ نام هاي غير رسمي از رونق افتاد و باعث شد كه اكثر مردم از نامه ائمه جهت نامگذاري فرزندان خود استفاده كنند؛ نهادهايي نظير جهاد سازندگي و بسيج تاسيس شد؛ فقر به يك ارزش تبديل شد و در مقابل جاه طلبي و تجمل پرستي رژيم پيشين قرار گرفت و انقلاب اسلامي به عنوان انقلابي براي مستضعفان نامگذاري شد؛ استفاده از كلمات خارجي كمتر شد، خارجي ها در نظر مردم بي اهميت شدند و حتي اين تغيير در نظام اقتصادي تاثير بر جاي گذاشت، با تغيير ارزش ها، تقاضا براي برخي كالاها و براي برخي افزايش يافت؛ تجمل از رونق افتاد و بازار نمايشگاه هاي اتومبيل، بوتيك، لوكس فروشي ها و مدسازان كساد شد.
در نهايت مي توان نتيجه گرفت كه ملت ايران كه هويت و فرهنگ خويش را خدشه دار و ارزش هاي دروني خود را در تغاير با محيط تاسيسي اش مي ديد عليه چنين وضعيت تحميلي اي قيام كرد و در راستاي تاسيس رژيمي مستقل و آزاد از تبعيت بيگانگان اقدام كرد و لذا انقلاب ايران ريشه در اعماق فرهنگ و آداب ايران زمين دارد و از دل فرهنگ و هويت ايراني سرچشمه گرفته است و از آنجايي كه ارزش ها و هنجارهاي ايراني با شرايط و محيط تحميلي رژيم پهلوي تضاد داشت ملت ايران براي كسب مجدد هويت از دست رفته خود انقلاب كرد؛ بدينسان انقلاب ايران تلاشي بود براي كسب مجدد هويت از دست رفته ايران زمين.

پي نوشت ها :
 

1)كارشناس ارشد علوم سياسي دانشگاه تربيت مدرس
2)جلال الدين مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران، قم، اسلامي، 1361، ص138.
3)همان، ص139.
4)همان، ص144.
5)منوچهر محمدي، تحليلي بر انقلاب اسلامي، تهران، اميركبير، 1365، ص79.
6)همان، ص80.
7)همان.
8)فرامرز رفيع پور، توسعه و تضاد، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي، 1376، ص72.
 

منبع:نشريه 15 خرداد شماره 22