پایان دوره حکومت مصدق : علل شکست نهضت ملي
نویسنده: منصور مهدوی
پس از فروپاشي ديکتاتوري رضاخان در شهريور 1320 ملتي که قريب به دو دهه سيرنيزه استبداد پيکرش را شرحه شرحه کرده و نفسش را در سينه حبس کرده بود يکباره فغان و فرياد برآورد و از مرارتهاي «شب تار» عقده گشايي ها کرد مطبوعات متعدد طبع و منتشر شد و بسياري از ناگفته ها و ناشنيده هاي دوران خفقان نقل محافل گرديد وجود شاه جوان و کم تجربه نيز عرصه را براي خودنمايي هر چه بيشتر مردم مهيا مي کرد و اگرچه به قدرت رسيدن بهره هايي چون فروغي که از همان ابتداي کار با نيرنگ فرصت هر گونه قيامي را از مردم گرفته و نيز حضور تجاوزکارانه قواي انگليس و روسيه و پس از آن دخالتهاي بي حد وحصر آنها در امور داخلي کشورمان همچون بادي ناموافق عرصه را بر مردم تنگ کرده بود لکن مردم مسلمان ايران در مواقع مختلف با حضور در صحنه بيداري و حيات مجدد خود را اثبات مي نمود. ظهور نهضت ملي معلول اين شرايط و فضا بود.
پس از طرح موضوع قرارداد الحاقي که ميراث استبداد بود مبارزاتي که از مدتي قبل به عناوين مختلف صورت مي گرفت در مسيري مشخص و هدفمند جريان يافت. اين روند با رهبري آيت الله کاشاني و تأييد مراجع عظام ابعاد گسترده اي به خود گرفت و شتابي مضاعف يافت. حضور قدرتمندانه اقليت جبهه ملي در مجلس، کانون مبارزات را در درون حاکميت رونق بخشيد و پس از عملکرد انقلابي فدائيان اسلام در ترور رزم آرا به عنوان آخرين تير ترکش استعمار، نفت ملي شد و مبارزات ملت ايران به ثمر نشست. به قدرت رسيدن دکتر مصدق يکي از تبعات مهم پيروزي نهضت ملي بود و اميد مي رفت با روي کارآمدن او به عنوان نخست وزير برخاسته از نهضت ملي، فصل نويني از تاريخ کشورمان آغاز شود لکن عملکرد 28 ماهه حکومت او به گونه اي بود که سرانجام تمام زحمات و دستاوردهاي نهضت ملي برباد رفت. از سوي ديگر يکي از مهمترين مسائل دوران حکومت دکتر مصدق اين است که چرا ملتي که در سي ام تير با فدا کردن عزيزترين فرزندانش دکتر مصدق را به قدرت برگرداند سيزده ماه بعد در 28 مرداد حاضر به حمايت از او نشد و حتي برخي گروههاي مردمي به طور خوجوش تظاهراتهايي را به راه انداختند که در جهت کمک به کودتا از آنها بهره برداري شد.
لذا تحليل علل واقعي شکست نهضت از آن جهت که بررسي آن مبحث موجب هوشياري و عبرت گيري معاصرين و آيندگان خواهد شد. بسيار مهم و حساس مي نمايد.
بايد گفت که علل متعددي موجب زوال نهضت ملي گرديد با اين همه اهم موارد آن اشاره مي شود؛
پس از 30 تير و در حالي که به اعتراف دوست و دشمن آيت الله کاشاني رهبري بلامنازع اين قيام ملي را در برگرداندن دکتر مصدق به کرسي صدارت بر عهده داشت، دکتر مصدق با اعمال مشي تفکيک دين از سياست رهبر نهضت ملي را از دخالت و اظهار نظر درامورمنع کرد. اين روند از 6 مرداد 1331، يک هفته پس از قيام سي ام تير آغاز شد و روز به روز محدوديتهاي بيشتري در خصوص آيت الله کاشاني اعمال گرديد تا جايي که در مطبوعات بي شرمانه به او توهين مي کردند و دستجات اراذل و اوباش دولتي منزلش را مورد حمله قرار مي دادند. از سوي ديگر بر سر خونخواهي شهداي قيام ملي نخست وزير دکتر بقايي را شديداً مورد حمله قرار داده توبيخ نمود پس از دکتر بقايي، حائري زاده و مکي نيز در برهه اي ديگر و به نام تمديد اختيارات از مشي مستبدانه دکتر مصدق به تنگ آمده و زبان به اعتراض گشودند اين دو نيز تدريجاً و به طور کامل از سوي دکتر مصدق طرد شدند. اين روند در نامه تاريخي نهرو نخست وزير هند به دکتر مصدق به راحت تشريح شده است.
دکتر مصدق از اين منظر شباهت بي مانندي با رضاخان دارد. رضاخان نيز پس از جلوس بر تخت سلطنت بسياري از مخالفان ازجمله آيت الله مدرس و آيت الله حاج آقا نورالله را به شهادت رساند و سران عشاير و سرشناسان مناطق مختلف کشور را نيز قتل عام کرد. ياران خود را نيز معدوم ساخت. عبدالحسين تيمورتاش وزير دربار که نقش عمده اي در به قدرت رسيدن رضاخان برعهده داشت و آنقدر مورد اعتماد رضاشاه بود که امور سياسي کشور حتي انتخاب رئيس الوزراء به او واگذار شده بود و يا نصرت الدوله و سردار اسعد بختياري که از جمله مهمترين ستونهاي حکومت رضاخان بودند همگي بدست شاه سفاک به قتل رسيدند. اين شيوه چنان شايع شده بود که وقتي شاه با چند نگاه غضب آلود به علي اکبر خان داور وزير عدليه نگريست. داور از ترس آنکه مبادا به سرنوشت شوم وذلت بار ساير همقطارانش دچار شود پيش دستي نموده و خودکشي کرد بدين سان هنگامي که قواي روس و انگليس به کشور هجوم آوردند کسي نمانده بود که به حمايت از رضاخان برخيزد و مردم را جهت مقابله با متجاوزان بسيج کند رضاخان مانده بود و يک جوق سرباز که فقط چند ساعت توانستند مقاومت کنند و اندک بعد شيرازه ارتش از هم پاشيد. دکتر مصدق نيز فدائيان اسلام و آيت الله کاشاني را که عمده ترين نقش را در به قدرت رسيدن او در دوره اول و دوم زمامداري اش بر عهده داشتند را سرکوب نموده و کنار زد همرزماني چون مکي، دکتر بقايي و حائري زاده را که بنيانگذاران جبهه ملي محسوب مي شدند و سهم قابل ملاحظه اي در شکل گيري نهضت ملي داشتند را نيز طرد نمود. دکتر مصدق ماند و خانه نخست وزيري اش که با يک يورش دژخيمان سقوط کرد.
با اين اوصاف و با وجود آنکه دکتر مصدق در نامه 26 مهر 1328 خطاب به عبدالحسين هژير وزير دربار وقت صريحاً نوشته بود «اعليحضرت همايون شاهنشاهي ... در اين دوره فترت که انتخاب نخست وزير محتاج تمايل مجلس نيست دولتي روي کار بياورند ... که به اصلاحات اساسي قادر باشد.» (469) که نشان مي داد خود او نيز مي داند که در هنگام فترت به طور سنتي شاه نخست وزيران را عزل و نصب مي کند لکن از روي غرور مي گفت: «شاه جرأت اين کار را ندارد» و به طوري که در اسناد محرمانه کودتا درج شده بود شاه چند روز قبل از همه پرسي خطاب به سرهنگ شوارتزکف اعلام کرد که «اگر دکتر مصدق مجلس را منحل کند آنگاه خود او بر طبق قانون اساسي براي برکناري دکتر مصدق و آوردن نخست وزير مورد نظر خود اختيارات کامل خواهد داشت.» که چنين نيز شد.
نکته مهم آن است که دکتر مصدق عناوين متعددي را در خود جمع کرده بود او نخست وزير بود و رئيس قوه مجريه، اختيارات وزارت دفاع را نيز به همت خروش مردم در قيام سي تير اخذ کرد به موجب اختيارات وسيع قوه مقننه و قضائيه را نيز اشغال کرده بود و خصوصاً پس از انحلال مجلس او خود به تمامه مظهر اين قوا محسوب مي شد در واقع دکتر مصدق سمتي را براي کسي باقي نگذاشته بود که بتواند به نام ملت در مقابل کودتا بايستد، قدرتها و مناصب کشور دراختيار او بود. دکتر مصدق از اين منظر شباهت بي مانندي با آدولف هيتلر ديکاتور آلماني در دو دهه سي و چهل قرن بيستم ميلادي دارد. هيتلر نيز در 24 مارس 1993 «قانون کسب اختيارات فوق العاده» را به تصويب مجلس رساند. مطابق اين قانون با لحاظ وضعيت استثنايي کشور و براي مدت چهار سال به هيتلر اختيارات فوق العاده اي اعطا شد. اما امتيازات مربوط به اين قانون به صورت دو فاکتور ادامه يافت و تا پايان عمر رژيم رايش سوم برقرار ماند و هيتلر برمبناي اين اختيارات دوازده سال حکومت کرد. (470) وي مجلس رايشتاک را نيز منحل نمود.
سياست دولت دکتر مصدق در حمايت از حزب توده موجبات ترس و وحشت ملت مسلمان ايران را از قدرت گيري و تسلط ايران حزب بر کشور به دنبال داشت.خصوصاً به راه افتادن تشکيلات عظيم و منظم توده در سالگرد قيام ملي نشان داد که اين حزب آنقدر گستره تشکيلاتي دارد که مي تواند دولت و طرفدارانش را ببلعد. اهميت نفرت مردم مسلمان ايران از حزب توده به حدي بود که در روزهاي کودتا بالاخص 27 مرداد کودتاگران حملاتي را با نام حزب توده به روحانيت و اقشار مختلف مردم ترتيب دادند تا آنان را به اقدام عليه دولت برانگيزانند. به طوري که در 28 مرداد گروههايي از مردم به طور خودجوش و براي مقابله با تسلط توده به صحنه آمدند.
شاهد غير قابل انکار بر اين مدعا رخوت و رکود او از خرداد 1332 همزمان با اوجگيري شايعات کودتا تا زمان اجراي عمليات کودتا و بي تفاوتي او نسبت به هشدارهاي مکرر دلسوزان و در نهايت سکوت تأمل برانگيز او در روزهاي کودتا و حتي واگذاري عالمانه شهرباني و فرمانداري نظامي به کودتاگران و خلع سلاح خود در 28 مرداد بود که نشان مي داد دکتر مصدق با علم به جريان کودتا درصدد بهره برداري از آن جهت رسيدن به اغراض ضد ملي خويش است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مهدوی،منصور،نیمه پنهان(22)دکترمصدق،انتشارات کیهان،1387
پس از طرح موضوع قرارداد الحاقي که ميراث استبداد بود مبارزاتي که از مدتي قبل به عناوين مختلف صورت مي گرفت در مسيري مشخص و هدفمند جريان يافت. اين روند با رهبري آيت الله کاشاني و تأييد مراجع عظام ابعاد گسترده اي به خود گرفت و شتابي مضاعف يافت. حضور قدرتمندانه اقليت جبهه ملي در مجلس، کانون مبارزات را در درون حاکميت رونق بخشيد و پس از عملکرد انقلابي فدائيان اسلام در ترور رزم آرا به عنوان آخرين تير ترکش استعمار، نفت ملي شد و مبارزات ملت ايران به ثمر نشست. به قدرت رسيدن دکتر مصدق يکي از تبعات مهم پيروزي نهضت ملي بود و اميد مي رفت با روي کارآمدن او به عنوان نخست وزير برخاسته از نهضت ملي، فصل نويني از تاريخ کشورمان آغاز شود لکن عملکرد 28 ماهه حکومت او به گونه اي بود که سرانجام تمام زحمات و دستاوردهاي نهضت ملي برباد رفت. از سوي ديگر يکي از مهمترين مسائل دوران حکومت دکتر مصدق اين است که چرا ملتي که در سي ام تير با فدا کردن عزيزترين فرزندانش دکتر مصدق را به قدرت برگرداند سيزده ماه بعد در 28 مرداد حاضر به حمايت از او نشد و حتي برخي گروههاي مردمي به طور خوجوش تظاهراتهايي را به راه انداختند که در جهت کمک به کودتا از آنها بهره برداري شد.
لذا تحليل علل واقعي شکست نهضت از آن جهت که بررسي آن مبحث موجب هوشياري و عبرت گيري معاصرين و آيندگان خواهد شد. بسيار مهم و حساس مي نمايد.
بايد گفت که علل متعددي موجب زوال نهضت ملي گرديد با اين همه اهم موارد آن اشاره مي شود؛
خيانت
پس از 30 تير و در حالي که به اعتراف دوست و دشمن آيت الله کاشاني رهبري بلامنازع اين قيام ملي را در برگرداندن دکتر مصدق به کرسي صدارت بر عهده داشت، دکتر مصدق با اعمال مشي تفکيک دين از سياست رهبر نهضت ملي را از دخالت و اظهار نظر درامورمنع کرد. اين روند از 6 مرداد 1331، يک هفته پس از قيام سي ام تير آغاز شد و روز به روز محدوديتهاي بيشتري در خصوص آيت الله کاشاني اعمال گرديد تا جايي که در مطبوعات بي شرمانه به او توهين مي کردند و دستجات اراذل و اوباش دولتي منزلش را مورد حمله قرار مي دادند. از سوي ديگر بر سر خونخواهي شهداي قيام ملي نخست وزير دکتر بقايي را شديداً مورد حمله قرار داده توبيخ نمود پس از دکتر بقايي، حائري زاده و مکي نيز در برهه اي ديگر و به نام تمديد اختيارات از مشي مستبدانه دکتر مصدق به تنگ آمده و زبان به اعتراض گشودند اين دو نيز تدريجاً و به طور کامل از سوي دکتر مصدق طرد شدند. اين روند در نامه تاريخي نهرو نخست وزير هند به دکتر مصدق به راحت تشريح شده است.
دکتر مصدق از اين منظر شباهت بي مانندي با رضاخان دارد. رضاخان نيز پس از جلوس بر تخت سلطنت بسياري از مخالفان ازجمله آيت الله مدرس و آيت الله حاج آقا نورالله را به شهادت رساند و سران عشاير و سرشناسان مناطق مختلف کشور را نيز قتل عام کرد. ياران خود را نيز معدوم ساخت. عبدالحسين تيمورتاش وزير دربار که نقش عمده اي در به قدرت رسيدن رضاخان برعهده داشت و آنقدر مورد اعتماد رضاشاه بود که امور سياسي کشور حتي انتخاب رئيس الوزراء به او واگذار شده بود و يا نصرت الدوله و سردار اسعد بختياري که از جمله مهمترين ستونهاي حکومت رضاخان بودند همگي بدست شاه سفاک به قتل رسيدند. اين شيوه چنان شايع شده بود که وقتي شاه با چند نگاه غضب آلود به علي اکبر خان داور وزير عدليه نگريست. داور از ترس آنکه مبادا به سرنوشت شوم وذلت بار ساير همقطارانش دچار شود پيش دستي نموده و خودکشي کرد بدين سان هنگامي که قواي روس و انگليس به کشور هجوم آوردند کسي نمانده بود که به حمايت از رضاخان برخيزد و مردم را جهت مقابله با متجاوزان بسيج کند رضاخان مانده بود و يک جوق سرباز که فقط چند ساعت توانستند مقاومت کنند و اندک بعد شيرازه ارتش از هم پاشيد. دکتر مصدق نيز فدائيان اسلام و آيت الله کاشاني را که عمده ترين نقش را در به قدرت رسيدن او در دوره اول و دوم زمامداري اش بر عهده داشتند را سرکوب نموده و کنار زد همرزماني چون مکي، دکتر بقايي و حائري زاده را که بنيانگذاران جبهه ملي محسوب مي شدند و سهم قابل ملاحظه اي در شکل گيري نهضت ملي داشتند را نيز طرد نمود. دکتر مصدق ماند و خانه نخست وزيري اش که با يک يورش دژخيمان سقوط کرد.
اختيارات و انحلال مجلس
با اين اوصاف و با وجود آنکه دکتر مصدق در نامه 26 مهر 1328 خطاب به عبدالحسين هژير وزير دربار وقت صريحاً نوشته بود «اعليحضرت همايون شاهنشاهي ... در اين دوره فترت که انتخاب نخست وزير محتاج تمايل مجلس نيست دولتي روي کار بياورند ... که به اصلاحات اساسي قادر باشد.» (469) که نشان مي داد خود او نيز مي داند که در هنگام فترت به طور سنتي شاه نخست وزيران را عزل و نصب مي کند لکن از روي غرور مي گفت: «شاه جرأت اين کار را ندارد» و به طوري که در اسناد محرمانه کودتا درج شده بود شاه چند روز قبل از همه پرسي خطاب به سرهنگ شوارتزکف اعلام کرد که «اگر دکتر مصدق مجلس را منحل کند آنگاه خود او بر طبق قانون اساسي براي برکناري دکتر مصدق و آوردن نخست وزير مورد نظر خود اختيارات کامل خواهد داشت.» که چنين نيز شد.
نکته مهم آن است که دکتر مصدق عناوين متعددي را در خود جمع کرده بود او نخست وزير بود و رئيس قوه مجريه، اختيارات وزارت دفاع را نيز به همت خروش مردم در قيام سي تير اخذ کرد به موجب اختيارات وسيع قوه مقننه و قضائيه را نيز اشغال کرده بود و خصوصاً پس از انحلال مجلس او خود به تمامه مظهر اين قوا محسوب مي شد در واقع دکتر مصدق سمتي را براي کسي باقي نگذاشته بود که بتواند به نام ملت در مقابل کودتا بايستد، قدرتها و مناصب کشور دراختيار او بود. دکتر مصدق از اين منظر شباهت بي مانندي با آدولف هيتلر ديکاتور آلماني در دو دهه سي و چهل قرن بيستم ميلادي دارد. هيتلر نيز در 24 مارس 1993 «قانون کسب اختيارات فوق العاده» را به تصويب مجلس رساند. مطابق اين قانون با لحاظ وضعيت استثنايي کشور و براي مدت چهار سال به هيتلر اختيارات فوق العاده اي اعطا شد. اما امتيازات مربوط به اين قانون به صورت دو فاکتور ادامه يافت و تا پايان عمر رژيم رايش سوم برقرار ماند و هيتلر برمبناي اين اختيارات دوازده سال حکومت کرد. (470) وي مجلس رايشتاک را نيز منحل نمود.
هم پيماني با حزب توده
سياست دولت دکتر مصدق در حمايت از حزب توده موجبات ترس و وحشت ملت مسلمان ايران را از قدرت گيري و تسلط ايران حزب بر کشور به دنبال داشت.خصوصاً به راه افتادن تشکيلات عظيم و منظم توده در سالگرد قيام ملي نشان داد که اين حزب آنقدر گستره تشکيلاتي دارد که مي تواند دولت و طرفدارانش را ببلعد. اهميت نفرت مردم مسلمان ايران از حزب توده به حدي بود که در روزهاي کودتا بالاخص 27 مرداد کودتاگران حملاتي را با نام حزب توده به روحانيت و اقشار مختلف مردم ترتيب دادند تا آنان را به اقدام عليه دولت برانگيزانند. به طوري که در 28 مرداد گروههايي از مردم به طور خودجوش و براي مقابله با تسلط توده به صحنه آمدند.
دولت غيرملي
يأس مردم
تمايل به کناره گيري
شاهد غير قابل انکار بر اين مدعا رخوت و رکود او از خرداد 1332 همزمان با اوجگيري شايعات کودتا تا زمان اجراي عمليات کودتا و بي تفاوتي او نسبت به هشدارهاي مکرر دلسوزان و در نهايت سکوت تأمل برانگيز او در روزهاي کودتا و حتي واگذاري عالمانه شهرباني و فرمانداري نظامي به کودتاگران و خلع سلاح خود در 28 مرداد بود که نشان مي داد دکتر مصدق با علم به جريان کودتا درصدد بهره برداري از آن جهت رسيدن به اغراض ضد ملي خويش است.
توطئه بيگانگان
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پي‌نوشت‌ها:
469- ر.ک. بخش دوم، فصل هفتم، قسمت «تولد جبهه ملي در تحصن دربار» در همين کتاب.
470- گوبلز، راجز مانول و هايتريش فرنکل، مهدي شهشهاني، انتشارات اميرکبير، چاپ دوم 1366، ص 247.
471- برخي مورخان چشم خود را بر واقعيات فرو بسته و ملت ايران را مهمترين مقصر شکست نهضت ملي قلمداد کرده و توسن تجاهل را تا بدانجا رانده اند که به خاطر گناه نکرده بيشرمانه به ملت رشيد ايران توهين مي کنند. اينان همان کوته نظراني هستند که به خاطر دستمالي قيصريه را به آتش مي کشند و براي تجليل و تطهير دکتر مصدق، مردم فداکار و مظلوم ايران را مورد توهين قرار مي دهند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مهدوی،منصور،نیمه پنهان(22)دکترمصدق،انتشارات کیهان،1387
/ج
