نقش قناعت در بهره مندي از زندگي (3)

فنون دستيابي به قناعت در زندگي
 

براي دستيابي به قناعت، لازم است نيازهاي واقعي خود را از نيازهاي کاذب بازشناسي کنيم. بايد براي رسيدن به خواسته هاي حقيقي، تلاش کنيم و از درخواست هاي نا به جا صرف نظر کنيم. اين هدف را مي توان از طريق فنون زير تحقق بخشيد:

1. مقايسه هاي خوش بينانه و پرهيز از مقايسه هاي بدبينانه
 

مطالعه در زمينه نحوه مقابله افراد با تعارضات در زندگي نشان مي دهد که افراد به طور معمول براي کنار آمدن با اختلافات، چهار راهبرد را به کار مي برند. يکي از اين چهار
راهبرد، مقايسه هاي خوش بينانه است. مقايسه خوش بينانه به معناي قدر دانستن روابط با ديگران و متقاعد ساختن خويش مبني بر اين که به مرور زمان، روابط در زندگي اجتماعي بهتر خواهد شد.(1)
يکي از عواملي که موجب مي شود تا انسان ها از موقعيت اقتصادي در زندگي خود احساس رضايت کنند و با کمبودهاي احتمالي به گونه اي مطلوب کنار بيايند، مقايسه موقعيت اقتصادي خود با کساني است که به لحاظ ويژگي هاي مالي با مشکلاتي به مراتب بيشتر دست و پنجه نرم مي کنند. اين مقايسه، زمينه رضايت از موقعيت اقتصادي فعلي و اجتناب از بلند پروازي ها را فراهم مي کند. البته معناي اين سخن، دست برداشتن از تلاش و کوشش براي تأمين نيازمندي ها در زندگي نيست، بلکه جلوگيري از زياده طلبي و تحمل گرايي است.
در منابع ديني، به اين مقايسه خوش بينانه به عنوان راهي براي رضايت مندي از وضعيت اقتصادي اشاره شده است. امام صادق (ع) مي فرمايند: «انظر الي من هو دونک في المقدره... فان ذلک اقنع لک بما قسّم الله لک» از نظر امکانات، به کسي بنگر که فروتر از تو است...»، چرا که اين امر تو را به روزي مقدّر از جانب خداوند قانع تر مي سازد.(2) به همين دليل، در روايات ما به همنشيني با فقرا توصيه شده و به عنوان راهي براي شکر و قناعت بر آن تأکيد شده است. «عن علي (ع): جالس الفقراء تزدد شکراً؛ با فقرا هم نشيني کن تا شکرت فزوني يابد».(3)
همان گونه که توجه به نقاط مثبت زندگي خود و مقايسه آن با افرادي که از مشکلات اقتصادي رنج مي برند، موجب احساس رضايت مندي از موقعيت اقتصادي مي شود و به شکر و قناعت مي انجامد، مقايسه هاي بدبينانه، که در آن فرد نقاط ضعف اقتصادي زندگي خود را با نقاط قوت ديگران از جهت اقتصادي مي سنجد، عامل ناخشنودي از موقعيت خود مي شود و به حرص و فاصله گرفتن از قناعت منجر مي گردد. بر اين اساس، پرهيز از مقايسه هاي بدبينانه يک مهارت و فن مؤثر در قانع سازي خويش به زندگي اجتماعي و حفظ روحيه شکرگذاري محسوب مي شود. با توجه به اين نکته، در منابع ديني به پرهيز از مقايسه خود با افرادي، که به لحاظ اقتصادي برتر محسوب مي شوند، توصيه شده است «عن الصادق (ع) لاتنظر الي من هو فوقک في المقدوره، فان ذلک اقنع لک بما قسّم لک؛ به
افرادي که از نظر امکانات مادي از تو برترند، نظر نيفکن؛ چرا که اين امر تو را به آن چه از سوي خدا برايت مقدر شده است، قانع تر خواهد ساخت».(4)
از اين رو، هم نشيني با اغنيا مذموم دانسته شده است.(5) امام باقر(ع) نيز در تحليل اين موضوع فرمودند: «لا تجالس الاغنياء فان العبد يجالسهم و هو يري ان الله عليه نعمه فما يقوم حتي يري ان ليس لله عليه نعمه» با ثروت مندان همنشين مباش، چون هنگامي که بنده اي در کنار آنان مي نشيند، خود را مشمول نعمت خداوند مي داند. اما از کنار آنان بر نمي خيزد تا اين که مي پندارد خداوند هيچ نعمتي به او نداده است».(6)

2. آينده نگري
 

هر چند نمي توان جلو تجارب منفي گذشته را گرفت، اما همواره اميدي به آينده بهتر وجود دارد. آينده به شما فرصت مي دهد تا با استفاده از تجارب يادگيري و مهارت هاي مقابله اي خود، اشتباهات گذشته خود را بهبود بخشيد و رضايت بيشتري کسب کنيد. انتظار آينده، اميد و خوش بيني را درباره فرصت هاي جديد براي اعمال تسلط و کفايت به شما القا مي کند.(7) يکي از عواملي که موجب مي شود تا فرد بتواند با دشواري هاي اقتصادي حاکم بر زندگي کنار آيد و بر آن ها غلبه کند، اين است که اميد به آينده بهتر را در خود زنده نگه دارد. او بايد بداند که مشکلات هميشگي نيست و با مقاومت مي توان بر آنها فايق آمد و دوران سخت را پشت سر نهاد. همچنان که خداوند متعال مي فرمايند: «ان مع العسر يسرا؛ مسلماً با سختي آساني است». (انشراح: 6)
در قرآن کريم نيز خداوند متعال، حکمت نقل داستان هاي پيامبران را براي رسول اکرم (ص) اين گونه معرفي و به او اطمينان مي دهد که سختي ها هميشگي نيست: «ما سرگذشت انبيا را براي تو بازگو کرديم تا قلب تو آرام (و اراده تو قوي) گردد». (هود: 120)

3. تنظيم بودجه
 

تنظيم بودجه عبارت است از: يک نقشه مشخص و يک برنامه منظم که به شما کمک مي کند تا از درآمد خود حداکثر استفاده را ببريد. بودجه اي که از روي عقل و تدبير تنظيم شده باشد، شما را به هدف و آرزوهاي خود در زندگي مي رساند. وقتي شما از روي نقشه و حساب خرج کرديد و مخارج هر ماه را آخر همان ماه از نظر گذرانديد، خواهيد ديد که براي هر چيز چه مبلغ پول داده ايد و اگر بعضي مخارج در نظر شما زايد باشد، آن را
حذف مي کنيد تا اعتبارش به مصرف چيزهاي مهم و لازم برسد. اگر صورت حساب خرج ماهيانه را با دقت مرور نماييد، اين امر بهترين و صميمي ترين دوست و مستشار اقتصادي شما بوده است و بي شک راهنماي خرج پس انداز شما خواهد بود.
عالمان علم اقتصاد معتقدند که طرح و تنظيم بودجه هميشه بايد با حضور و همکاري همه اعضاي خانواده باشد. همچنين هر چند يک بار جلسه اي تشکيل دهيد و در خصوص اوضاع اقتصادي و نقشه هايي که براي بهبود وضع خانواده در دست است، با بچه ها صحبت کنيد. روح همکاري را در آنان تقويت کنيد. در اين صورت، آنان روي بيشتر توقعات خود قلم مي کشند و از اينکه از بعضي چيزها محروم شده اند، عصباني و بداخلاق نمي شوند.(8) امام باقر(ع) نيز در خصوص اهميت برنامه ريزي در زندگي، آن را يکي از سه عامل نيل به کمال دانسته و فرموده اند: «تمامي کمال در سه چيز است که يکي از آن ها برنامه ريزي درباره معيشت است».(9)
امام صادق (ع) نيز رفق و لطافت در برنامه ريزي اقتصادي را بهتر از توسعه مالي دانسته، فرموده اند: «رفق و لطافت در برنامه ريزي اقتصادي بهتر از توسعه مالي است».(10) دليل اين امر نيز روشن است. همچنان که السي استاپلتون، که يکي از بزرگترين متخصصان علم اقتصاد است و چندي مستشار اقتصادي تجارت خانه هاي بزرگ بوده است، عقيده دارد که غالب مردم وقتي پولشان زيادتر شد، خرجشان را بالا مي برند و در نتيجه، باز با بي پولي و کمبود دست به گريبان هستند.(11)

4. آمادگي و مسئوليت پذيري
 

شما بايد توانايي، خود را براي مقابله با مشکلات بالا ببريد. سه روش زير به شما کمک خواهد کرد که اين کار را به طور مؤثر انجام دهيد. اين روش ها آماده شدن در مقابل مشکلات، مواجه شدن با آنها و تأمل کردن در چيزهايي است که آموخته ايد.

الف: آماده شدن در مقابل مشکلات
 

شما مي توانيد از طريق حرف زدن با خود، به شيوه اي که کنترل شما را بر اوضاع افزايش دهد، خودتان را براي مبارزه با مشکلات آماده کنيد. تهيه فهرستي از جملات تقويت کننده مي تواند به شما کمک کند. از جملات زير استفاده کنيد:
- «نشستن و نگران شدن هيچ کمکي نخواهد کرد.»
- «خودم را نگران نخواهم کرد.»
- «با استفاده از مهارت هاي مسئله گشايي خودم، نقشه اي را تهيه مي کنم.»
- «تجربه خوبي براي من خواهد بود.»
- «مشکلات اقتصادي چيزي نيست که بتواند مرا از پاي درآورد.»
- «در برابر شرايط سخت تر از اين نيز مقاومت خواهم کرد.»
شما همچنين مي توانيد در ذهن خود، نتيجه خوشايند مقابله را مجسم کنيد و بدين ترتيب، خود را براي مقابله با مشکل آماده کنيد.

ب: مواجه شدن با مشکلات
 

وقتي مشکلي پيش مي آيد که احساس مي کنيد براي حفظ آرامش در زندگي، بايد با آن مبارزه کرد، آن قدر خود را از نظر رواني تقويت کنيد تا احساس کنيد که از عملکرد خود راضي خواهيد شد. به خود بگوييد که شما يک مبارزه جو هستيد و مي دانيد که چگونه از مهارت هاي مقابله اي خود استفاده کنيد. ياد بگيريد به شيوه زير با خود درباره مشکلات حرف بزنيد:
- «من يک مقابله گر هستم و مي دانم که مي توانم از عهده اين مقاومت برآيم.»
- «نمي گذارم اضطراب و خشم بر من مسلط شود.»
- «اگر طوري عمل کنم که انگار بر همه چيز کنترل دارم، راه حلّ مشکل را پيدا مي کنم.»
- «با مواجهه با اين موقعيت دشوار، توان مقابله اي خود را افزايش مي دهم.»
- «ناآرامي در برابر مشکلات اقتصادي، کار را از اين که هست بدتر مي کند.»

تأمل کردن درباره چيزهايي که آموخته ايد
 

هنگامي که مشکلي را از سر راه برداشتيد، براي مدتي درباره آنچه از آن آموخته ايد، تأمل کنيد. بهتر است به اشتباهات خود پي ببريد و از خودتان بپرسيد که چطور مي توانيد از اشتباهات خود کمال استفاده را ببريد. با ارج نهادن به کارهاي درست و نيز با تصحيح خطاهاي خود مي توان تجربيات خود را شکل داد. مدتي بر روي عملکردتان با اين عبارات تأمل کنيد:
- «زندگي پر از مشکلات است و من مي توانم ياد بگيرم با آن ها مقابله کنم.»
- «عملکرد نسبتاً خوب بود، مي توانم حتي در مراحل بعد، بهتر از اين عمل کنم.»
- «مشکلات زندگي فرصتي به من مي دهد تا مهارت هاي مقابله اي خود را به کار ببرم.»(12)

5. الگوپذيري
 

در نظر داشتن الگوها و سرمشق هايي که قناعت را سرلوحه زندگي خويش و با وجود توانايي براي برخورداري از زندگي مرفّه، نيل به ارزش هاي معنوي را در الويت قرار داده و از امکانات بسياري که در اختيار داشته، به مقدار ضرورت اکتفا کرده و بقيه را به نيازمندان بخشيده اند، مهارت ديگري است که روحيه قناعت را تقويت و در اوج سختي هاي معيشتي، فرد را از ناشکيبايي باز مي دارد. امام علي (ع) در نامه اي به عثمان بن حنيف انصاري، فرماندار بصره که در مهماني يکي از ثروتمندان بصره شرکت کرده بود، فرمودند: «آگاه باش! هر مأموني امام و پيشوايي دارد که بايد به او اقتدا کند و از نور دانش او بهره گيرد. بدان امام شما به همين دو جامه کهنه و از غذاها به دو قرص نان اکتفا کرده است. آگاه باش! شما توانايي آن را نداريد که چنين باشيد، اما مرا با ورع، تلاش، عفت، پاکي و پيمودن راه صحيح ياري دهيد».(13)
با پيروي از اين الگوها مي توان راهي را براي قناعت پيدا کرد تا زمينه سازگاري در زندگي را بيشتر فراهم نمود.

6. همخوان سازي خواسته ها و انتظارات با واقعيت ها
 

از آفت هايي که که هر خانواده اي را تهديد مي کند، رشد خواسته ها و انتظارات اعضاي خانواده از يکديگر است، به گونه اي که اين گونه توقعات به مرزي غيرمنطقي مي رسد و با مطرح شدن آن ها، آرامش زندگي به هم مي ريزد. همسران جوان غالباً از اين جنبه آسيب مي بينند که مرز منطقي و غيرمنطقي بودن انتظاراتشان از يکديگر مشخص نيست و احساساتشان در اين رهگذر جريحه دار مي شود. نقطه بحران در زندگي زماني فرا مي رسد که انتظارات غيرمنطقي و تأمين نشده بر روي هم انباشته شود، مقاومت افراد در زندگي به تدريج کمتر شود و در يک لحظه غيرقابل پيش بيني، درگيري به وجود مي آيد. خانواده اي که قناعت پيشه باشد. با تنظيم و تدوين انتظارات و توقعات و همخوان سازي آن با واقعيت ها، راه را بر ورود هر عامل تفرقه و تزلزل در زندگي سد مي کند و خواسته ها را در قالب بايسته ها و شايسته ها مي ريزد و روح تفاهم و همدلي را به زندگي تزريق مي کند. اين مهم زماني رخ مي دهد که افراد خانواده از حقوق و وظايف، همچنين از فضايل خود به خوبي آگاه باشند.
#

راهکارهاي مقابله با حرص
 

برخي از شيوه هاي مواجهه با کساني که به امکانات موجود قانع نيستند و هميشه انتظاراتي فراتر از نعمت هاي موجود دارند، عبارت است از:

1. اعطاي بينش
 

ارايه اطلاعات عميق و گسترده درباره آثار و پيامدهاي حرص و قناعت، که بخشي از آن در روايات پيشين مطرح شد، عامل مؤثري است که مي تواند حرص و رغبت به امور مادي را تا حد زيادي کاهش دهد. اين نکته حائز اهميت است که انسان در همه حال بايد عزت خويش را حفظ نمايد و خويشتن را در معرض تحقير قرار ندهد. فردي که در محيط خانواده و جامعه مورد احترام باشد، روح آرامي دارد و در خود احساس حقارت و کمبود نمي کند. اين عزت با مناعت طبع و قناعت به دست مي آيد و گرنه هر چه به خواسته ها و مشتهيات نفساني بيشتر تن دهيم، انتظارات و مطالبات او را بالا و رضايت مندي او را پايين آورده ايم.

2. موعظه
 

موعظه که به معناي ارشاد به سوي حق با تذکرات مفيد و آگاهي هاي مناسب است.(14) اين امر تأثير به سزايي در فرونشاندن آتش حرص ديگران دارد. اميرالمؤمنين (ع) از اين شيوه براي درمان حرص و دعوت به قناعت استفاده کرده و فرموده اند: «اي انسان ها، اگر از دنيا به اندازه کفايت بخواهيد کمترين اندازه شما را کفايت خواهد کرد و اگر بيش از آن بخواهيد، همه آن چه در دنيا است نيز شما را کفايت نخواهد کرد».(15)
پس از بازگشت پيامبر اکرم (ص) از جنگ خيبر، همسران آن حضرت در خواست کردند گنجينه هاي «آل ابي الحقيق»، که به عنوان غنيمت به تصرف مسلمانان در آمده بود، تقديم آنان گردد. رسول خدا (ص) فرمود: بر اساس دستور خداي متعال، اين اموال بايد ميان همه مسلمانان تقسيم گردد. همسران به خاطر اين سخن، از آن بزرگوار به خشم آمدند و مطالب ناپسندي را به زبان راندند. در اين هنگام خداي متعال آيات 28و29 سوره احزاب را نازل فرمود و آنان را مخير ساخت که يا دنيا و تجمل آن را بر همسري پيامبر ترجيح دهند و از آن حضرت جدا شوند و يا خدا، رسول و زندگي جاويد را بر بهره اندک دنيا برتري دهند و با قناعت و پرهيز از رفاه زدگي، به زندگي ساده خود با رسول خدا(ص) ادامه دهند. «اي
پيامبر، به همسرانت بگو: اگر شما زندگي دنيا و زرق و برق آن را مي خواهيد بياييد شما را با هديه اي بهره مند سازم و شما را به سبک نيکويي رها سازم و اگر شما خدا، پيامبر و سراي آخرت را مي خواهيد خداوند براي نيکوکاران شما پاداش بزرگي آماده ساخته است». (احزاب، 28و29)
البته اين برخورد موجب تنبه و آگاهي آنان شد و ابتدا امّ سلمه و به دنبال او ساير همسران عرضه داشتند: ما خدا و رسول را انتخاب مي کنيم و با رسول خدا (ص) از در آشتي درآمدند.(16)

نتيجه گيري
 

توجه به اهميت قناعت در آرامش و آسايش زندگي از زمينه هاي انگيزه ساز براي روآوردن به قناعت و برخورداري از آثار آن است. براي رسيدن به اين مهم، اولين مسئله شناسايي عوامل ايجاد و تقويت قناعت در زندگي و راهکارهاي مقابله با حرص است. شرط لازم براي رسيدن به اين مهم، اعطاي بينش، اختيار و موعظه براي وصول به اصلاح نفس، عزت، برخورداري از زندگي شيرين و آسايش است. بر اين اساس، مقايسه خوش بينانه و دوري از مقايسه بدبينانه، آينده نگري، تنظيم بودجه، حرف زدن با خود، الگوپذيري و همخوان سازي مطالبات و انتظارات با واقعيت هاي زندگي از فنون دستيابي به قناعت به شمار مي آيد.

پي‌نوشت‌ها:
 

*استاديار دانشگاه کاشان.
1. کريس. ال.کلينکه، مهارت هاي زندگي، ترجمه شهرام محمدخاني، ج2، ص 15.
2. محمدباقر مجلسي، همان، ج 75، ص 242.
3. عبدالواحدبن محمد تميمي آمدي، همان، ص 430.
4. محمدباقر مجلسي، همان، ج 75، ص242.
5. محمدبن حسن حرّعاملي، وسايل الشيعه، ج12، ص 35.
6. همان.
7. کريس. ال.کلينکه، همان، ج2، ص 222.
8. کارنگي، دوروتي با همکاري ديل کارنگي، آيين همسرداري، ترجمه مهستي شهلائي، ص 264.
9. محمد بن يعقوب کليني، الکافي، ج1، ص 32.
10. همان، ج2، ص119.
11. کارنگي، دوروتي با همکاري ديل کارنگي، همان، ص 257.
12. همان، ص 107.
13. نهج البلاغه، نامه 45.
14. مصطفوي تبريزي، التحقيق في کلمات القرآن الکريم، ج13، ص 149.
15. محمد بن يعقوب کليني، همان، ج2، ص 139.
16. قمي علي بن ابراهيم، تفسير قمي، ج2، ص 192.
 

منابع:
آمدي، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبليغات، 1366.
ابن ابي الحديد معتزلي، عبدالحميد، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آيت الله مرعشي، 1404.
ابن اثير، مبارک بن محمد، النهايه، قم، اسماعيليان، 1374.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بيروت، دار صادر، 1416ق.
بونارو، هاري، سلامت روح، ترجمه محمد حجازي، تهران، ابن سينا، 1352.
تامپسون چارلزل و ديگران، مشاوره با کودکان، ترجمه جواد طهوريان، تهران، رشد، 1384.
جانسون، رابرت، احساس رضايت، ترجمه شهره عبداللهي، تهران، پيک بهار، 1380.
حرّعاملي، محمد بن حسن، وسايل الشيعه، قم، مؤسسه آل البيت، 1409 ق.
حکيمي، محمدرضا، الحياه، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1376.
دهخدا، علي اکبر، لغت نامه، تهران دانشگاه تهران، 1377.
راغب اصفهاني، حسين، مفردات قرآن، مکتبه البوذر جمهري، 1373.
شعيري، تاج الدين، جامع الاخبار، قم انتشارات رضي، 1363.
غزالي، محمد، احياء علوم الدين، بيروت، دار الکتب العلميه، 1365.
فيض کاشاني، محمد، تفسير صافي، تهران، اسلاميه، 1375.
قمي علي بن ابراهيم، تفسير قمي، قم، دفتر تبليغات، 1366.
کارنگي، دوروتي با همکاري ديل کارنگي، آيين همسرداري، ترجمه مهستي شهلائي، تهران، نقش و نگار، 1376.
کريس، ال.کلينکه، مهارت هاي زندگي، ترجمه شهرام محمدخاني، تهران، اسپند هنر، 1383.
کليني، محمدبن يعقوب، الکافي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1365 ق.
مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، بيروت، مؤسسه الوفا، 1404 ق.
محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحکمه، قم، دارالحديث، 12377.
مصطفوي تبريزي، التحقيق في کلمات القرآن الکريم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
نراقي، احمد، معراج السعاده، بي جا، هما، بي تا.
نراقي، محمدمهدي، جامع السعادات، بيروت، مؤسسه اعلمي، 1408 ق.
نصر اصفهان محمدي، اخلاق ديني و انديشه شيعي، تهران، نهاوندي، 1373.
نوري، حسين، مستدرک الوسايل، قم، مؤسسه آل البيت، 1408 ق.
هاشمي رکاوندي، سيدمجتبي، مقدمه اي بر روان شناسي زن، قم، شفق، 1370.
هنري ماسن پاول و ديگران، رشد و شخصيت کودک، ترجمه مهشيد ياسايي، تهران، مرکز، 1373.
نشريه معرفت اخلاقي، شماره 4.