اسرار وقوف در عرفات
نويسنده: آيت اللّه جوادي آملي (حفظه اللّه)
اميرالمؤمنين امام علي(ع)درباره راز وقوف در عرفات فرمود: عرفات خارج از مرز حرم است و مهمان خدا بايد بيرون دروازه، آنقدر تضرع كند تا لايق ورود حرم شود.(1)ازاين رو شب و روز عرفه دعاهاي مخصوص دارد كه جزو فضايل برجسته و وظايف مهم روز عرفه است. بنابراين، خداوند اين گونه مهمانان خود را براي ورود در خانه اي كه انبيا عليهم السلام به طهارت آن قيام و اقدام كرده اند:"و عهدنا إلي إبراهيم و إسمعيل أن طهرا بيتي"(2) تطهير و پاك مي كند؛ زيرا خداوند در خانه پاك، تنها مهمانان پاك را مي پذيرد.
اسرار عرفات فراوان است، و برخي از آنها كه در حديث شبلي(3) بدانها اشاره شده عبارت است از:
1- وقوف در عرفات براي آن است كه انسان به معارف و علوم ديني واقف شده و از اسرار الهي نظام آفرينش با خبر شود. بداند كه خداوند به همه نيازهاي او واقف و بر رفع همه آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت كند كه طاعت او سرمايه و وسيله ي هر بي نيازي است:
"و طاعته غني."(4)
از اين رو امام سجاد(ع)به سائلي كه در روز عرفه گدايي مي كرد، فرمود:واي برتو! آيا در چنين روزي، دست نياز به سوي غير خدا دراز مي كني؛ در چنين روزي براي كودكان در رحم اميد سعادت مي رود:"ويحك! أغير اللّه تسأل في هذا اليوم. إنه ليرجي لما في بطون الحبالي في هذا اليوم أن يكون سعيداً!"(5)كسي كه در اين جا از خدا غير خدا را طلب كند زيان كرده است. امام سجاد(ع) كساني را كه در چنين زمان و مكاني دست نياز به سوي ديگران دراز مي كنند، بدترين انسان ها معرفي فرمود:"هؤلاء شرار من خلق اللّه.الناس مقبلون علي اللّه و هم مقلبون علي الناس."(6)
2-حج گزار بايد در آنجا عارف شود كه خداي سبحان به نهان و آشكار و صحيفه قلب او و رازهاي آن و حتي آنچه براي خود او روشن نيست و به طور ناخودآگاه در زواياي روح او مي گذرد آگاه است؛ يعني سرزمين عرفات محل ادراك و شهود مضمون آيه كريمه "و إن تجهر بالقول فإنه يعلم السر و أخفي"(7) است.
انسان اگر بداند كه قلبش در مشهد و محضر حق است همان طور كه خود را به گناهان جوارحي نمي آلايد، گناه جوانحي نيز نمي كند و قلبش را از خاطرات آلوده تنزيه مي كند.
در حديثي كه متن آن در بحث از اعمال منا خواهد آمد، امام سجاد(ع) فرمود:عصر روز عرفه و ظهر روز دهم كه حاجيان در منا حضور دارند، خداي سبحان بر ملائكه افتخار مي كند و مي فرمايد:اينان بندگان من هستند كه از راه دور و نزديك با مشكلات بسيار به اينجا آمده و بسياري از لذت ها را بر خود حرام كرده و بر شن هاي بيابان هاي عرفات و منا خوابيده و اين چنين با چهره هاي غبار آلود در پيشگاه من اظهار عجز و ذلت مي كنند. اينك به شما اجازه دادم تا آنان را ببينيد. آنگاه ملائكه حق به اذن خداوند بر دل ها و اسرار نهان آنها آگاه مي شوند.(8)
خداي سبحان به زائران راستين خانه خود مباهات مي كند، با اين كه عزت و فخر انسان در بندگي براي خدا و بودن تحت ربوبيت اوست؛ همانگونه كه در مناجات اميرالمؤمنين علي(ع) آمده است:"الهي كفي بي عزاً أن أكون لك عبداً و كفي بي فخراً أن تكون لي رباً أنت كما أحب، فاجعلني كما تحب". (9)
گرچه فرشتگان تا حدودي از غيب با خبر و نسبت به بسياري از مسائل ماوراي طبيعت آگاهند، اما پرده پوشي و رحمت و لطف حق اجازه نمي دهد كه حتي آنان نيز بسياري از اسرار ما را بفهمند با اين كه آنها مأمور ثبت اعمال و خاطرات ماهستند. چنان كه اميرالمؤمنين امام علي(ع) به خداوند عرض مي كند:خدايا! بعضي از اعمال و افكارم را تنها تو شاهد بودي و اجازه ندادي حتي فرشتگان بر آنها آگاهي يابند: " و الشاهد لما خفي عنهم و برحمتك أخفيته و بفضلك سترته."(10)اما برابر حديث مزبور، در روز عرفه و عيد قربان ملائكه به اذن خداوند به نهان دل هاي زائران نظر كرده، مي بينند كه قلب عده اي بسيار سياه است و دودهاي سياه از آنها برمي خيزد كه از "نار اللّه الموقدة* التي تطلع علي الأفئدة"(11) است. خداوند به ملائكه مي فرمايد: اينان كساني هستند كه پيامبر را راستگو نمي دانند (معاذ اللّه) و در اموري مانند جانشيني اميرالمؤمنين علي(ع) مي گويند:رسول اكرم(ص) از نزد خود اين كار را كرده است! آنها بين قرآن و عترت جدايي انداخته و بعضي از امور را نمي پذيرند.
فرشتگان گروه ديگري را مي بينند كه دل هايشان بسيار نوراني است. خداوند در معرفي اين گروه مي فرمايد: اينان مطيع خداوند و پيامبراو هستند. پيامبران را امين وحي مي دانند و معتقدند كه او از نزد خود هيچ نگفته و در همه مسايل و احكام الهي و از آن جمله در امامت و رهبري، سخنان و اقدام هاي او برابر وحي خداوند بوده است.
راز اين نكته، اين است كه ولايت، سر همه اعمال است؛ مؤمنان راستين كه هم به سر ولايت مي رسند و هم به اسرار حج، به صورت انسان واقعي در سرزمين عرفات و منا ظهور مي كنند و خداي سبحان در مقام فعل، به آنان فخر مي كند. چنين انسان هايي فرشته منش و حتي برخي از آنها از فرشتگان بالاترند.
ازاين رو امام سجاد(ع) به سائلي كه در روز عرفه گدايي مي كرد، فرمود: واي برتو!آيا در چنين روزي، دست نياز به سوي غير خدا دراز مي كني؛ در چنين روزي براي كودكان در رحم اميد سعادت مي رود:«ويحك! أغير اللّه تسأل في هذا اليوم. إنه ليرجي لما في بطون الحبالي في هذا اليوم أن يكون سعيداً!»كسي كه در اين جا از خدا غير خدا را طلب كند زيان كرده است. امام سجاد(ع) كساني را كه در چنين زمان و مكاني دست نياز به سوي ديگران دراز مي كنند، بدترين انسان ها معرفي فرمود:«هؤلاء شرار من خلق اللّه. الناس مقبلون علي اللّه و هم مقلبون علي الناس.»
البته آنچه دراين حديث شريف بيان شد، مسئله اي تاريخي و از قبيل "قضيةٌ في واقعة" و منحصر به مراسم حج و روزهاي عرفه و عيد قربان نيست، بلكه اين صحنه هميشه وجود دارد، نهايت اين كه جلوه ي تام آن در حج ظهور كرده است.
3-شايسته است در روز عرفه حج گزار از"جبل الرحمة"(12)كه در سرزمين عرفات واقع است بالا رفته(13)، دعايي را كه سالار شهيدان حسين بن علي صلوات اللّه و سلامه عليه در جانب چپ آن كوه رو به كعبه ايستاد و خواند(14)، بخواند.
امام سجاد(ع) فرمود:راز بالاي كوه رحمت رفتن اين است كه انسان بداند خداوند نسبت به هر زن و مرد مسلمان رئوف و مهربان بوده و متولي هر زن و مرد مسلمان است. گر چه خداي سبحان نسبت به همگان ولايت تكويني دارد او ولي همه است: "هنالك الولاية للّه الحق"(15) و گر چه رحمت عام فراگيرو شامل همه موجودات است: رحمتي وسعت كل شيء"(16) و "كتب ربكم علي نفسه الرحمة"(17) ليكن رحمت خاص او ويژه پرهيزكاران است: "رحمتي وسعت كل شيء فسأكتبها للذين يتقون."(18)مستفاد از مجموع دو آيه اخير اين است كه خداوند بر خودش لازم كرده است كه رحمت خاص را به پرهيزكاران عطا كند.
صعود بر جبل الرحمة، بايد انسان را عارف به اين سر كند كه خداوند نسبت به مرد و زن "مؤمن" رحمت خاص و ولايت مخصوص دارد. نيل حج گزاران به چنين معرفتي در نحوه نگرش و ارتباط آنان با ساير افراد و جوامع تأثير خواهد گذارد.
4-بخشي از سرزمين عرفات منطقه اي است به نام "نمرة" كه مسجدي به اين نام در آن واقع است. امام سجاد(ع) در بيان راز اين محدوده فرمود: معناي حضور در "نمرة"اين است كه:خدايا! من به چيزي امر نمي كنم، مگر اين كه قبلاً خود مؤتمر باشم و از چيزي بر حذر نمي دارم مگر اين كه خود قبلاً پرهيز كرده باشم."
توضيح اينكه، هر مسلماني مكلف به امر به معروف و نهي از منكر است. ظاهر اين حكم و بعد فقهي اش آن است كه كسي كه عالم به حكم شرعي است بايد شخصي را كه عالماً عامداً آن حكم را رعايت نمي كند، از باب امر به معروف و نهي از منكر راهنمايي كند. البته امر به معروف و نهي از منكر غير از تعليم و موعظه و ارشاد است، گر چه ممكن است در بعضي موارد از مصاديق آنها باشد؛ زيرا امر به معروف و نهي از منكر، حتي اگر به نرمي بيان شود، جنبه ولايت و آمريت دارد.
در وجوب امر به معروف و نهي از منكر، عدالت و طهارت نفس آمر و ناهي از شرايط آن به شمار نيامده است، بلكه علم و آگاهي او از آن معروف يا منكر، و احتمال تأثير امر و نهي او و مانند آن جزو شرايط است. اما باطن آن بر اساس رازي كه درباره "نمرة" بيان شد، به عدالت بر مي گردد؛ يعني آمر به معروف بايد خود مؤتمر بدان بوده، ناهي و زاجر از منكر بايد خود منتهي و منزجر ازآن باشد؛ يعني آنچه ديگران بدان امر مي كند، خود قبلاً منزجر شده باشد. بنابر اين، عدالت به عنوان سر امر به معروف و نهي از منكر در آمر و ناهي شرط شده است.
5-وادي "نمرة" كه در حديث شبلي از آن به عنوان "نمرات" ياد شده نام منطقه اي وسيع در سرزمين عرفات است كه تقريباً در سمت مماس عرفات با حرم است. اما سجاد(ع) فرمود: هنگام ورود به اين منطقه بايد آگاه باشيد كه اين سرزمين، سرزمين شهادت، معرفت و عرفان است. يعني همان گونه كه خدا و ملائكه شاهدند، اين سرزمين وسيع نيز شاهد اعمال زائران خانه خداست و كاملاً ًآگاه است كه حاجي با چه نيتي آمده و با چه انگيزه اي بر مي گردد و به آن شهادت مي دهد.
منبع:نشريه روشنان، شماره12
اسرار عرفات فراوان است، و برخي از آنها كه در حديث شبلي(3) بدانها اشاره شده عبارت است از:
1- وقوف در عرفات براي آن است كه انسان به معارف و علوم ديني واقف شده و از اسرار الهي نظام آفرينش با خبر شود. بداند كه خداوند به همه نيازهاي او واقف و بر رفع همه آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت كند كه طاعت او سرمايه و وسيله ي هر بي نيازي است:
"و طاعته غني."(4)
از اين رو امام سجاد(ع)به سائلي كه در روز عرفه گدايي مي كرد، فرمود:واي برتو! آيا در چنين روزي، دست نياز به سوي غير خدا دراز مي كني؛ در چنين روزي براي كودكان در رحم اميد سعادت مي رود:"ويحك! أغير اللّه تسأل في هذا اليوم. إنه ليرجي لما في بطون الحبالي في هذا اليوم أن يكون سعيداً!"(5)كسي كه در اين جا از خدا غير خدا را طلب كند زيان كرده است. امام سجاد(ع) كساني را كه در چنين زمان و مكاني دست نياز به سوي ديگران دراز مي كنند، بدترين انسان ها معرفي فرمود:"هؤلاء شرار من خلق اللّه.الناس مقبلون علي اللّه و هم مقلبون علي الناس."(6)
2-حج گزار بايد در آنجا عارف شود كه خداي سبحان به نهان و آشكار و صحيفه قلب او و رازهاي آن و حتي آنچه براي خود او روشن نيست و به طور ناخودآگاه در زواياي روح او مي گذرد آگاه است؛ يعني سرزمين عرفات محل ادراك و شهود مضمون آيه كريمه "و إن تجهر بالقول فإنه يعلم السر و أخفي"(7) است.
انسان اگر بداند كه قلبش در مشهد و محضر حق است همان طور كه خود را به گناهان جوارحي نمي آلايد، گناه جوانحي نيز نمي كند و قلبش را از خاطرات آلوده تنزيه مي كند.
در حديثي كه متن آن در بحث از اعمال منا خواهد آمد، امام سجاد(ع) فرمود:عصر روز عرفه و ظهر روز دهم كه حاجيان در منا حضور دارند، خداي سبحان بر ملائكه افتخار مي كند و مي فرمايد:اينان بندگان من هستند كه از راه دور و نزديك با مشكلات بسيار به اينجا آمده و بسياري از لذت ها را بر خود حرام كرده و بر شن هاي بيابان هاي عرفات و منا خوابيده و اين چنين با چهره هاي غبار آلود در پيشگاه من اظهار عجز و ذلت مي كنند. اينك به شما اجازه دادم تا آنان را ببينيد. آنگاه ملائكه حق به اذن خداوند بر دل ها و اسرار نهان آنها آگاه مي شوند.(8)
خداي سبحان به زائران راستين خانه خود مباهات مي كند، با اين كه عزت و فخر انسان در بندگي براي خدا و بودن تحت ربوبيت اوست؛ همانگونه كه در مناجات اميرالمؤمنين علي(ع) آمده است:"الهي كفي بي عزاً أن أكون لك عبداً و كفي بي فخراً أن تكون لي رباً أنت كما أحب، فاجعلني كما تحب". (9)
گرچه فرشتگان تا حدودي از غيب با خبر و نسبت به بسياري از مسائل ماوراي طبيعت آگاهند، اما پرده پوشي و رحمت و لطف حق اجازه نمي دهد كه حتي آنان نيز بسياري از اسرار ما را بفهمند با اين كه آنها مأمور ثبت اعمال و خاطرات ماهستند. چنان كه اميرالمؤمنين امام علي(ع) به خداوند عرض مي كند:خدايا! بعضي از اعمال و افكارم را تنها تو شاهد بودي و اجازه ندادي حتي فرشتگان بر آنها آگاهي يابند: " و الشاهد لما خفي عنهم و برحمتك أخفيته و بفضلك سترته."(10)اما برابر حديث مزبور، در روز عرفه و عيد قربان ملائكه به اذن خداوند به نهان دل هاي زائران نظر كرده، مي بينند كه قلب عده اي بسيار سياه است و دودهاي سياه از آنها برمي خيزد كه از "نار اللّه الموقدة* التي تطلع علي الأفئدة"(11) است. خداوند به ملائكه مي فرمايد: اينان كساني هستند كه پيامبر را راستگو نمي دانند (معاذ اللّه) و در اموري مانند جانشيني اميرالمؤمنين علي(ع) مي گويند:رسول اكرم(ص) از نزد خود اين كار را كرده است! آنها بين قرآن و عترت جدايي انداخته و بعضي از امور را نمي پذيرند.
فرشتگان گروه ديگري را مي بينند كه دل هايشان بسيار نوراني است. خداوند در معرفي اين گروه مي فرمايد: اينان مطيع خداوند و پيامبراو هستند. پيامبران را امين وحي مي دانند و معتقدند كه او از نزد خود هيچ نگفته و در همه مسايل و احكام الهي و از آن جمله در امامت و رهبري، سخنان و اقدام هاي او برابر وحي خداوند بوده است.
راز اين نكته، اين است كه ولايت، سر همه اعمال است؛ مؤمنان راستين كه هم به سر ولايت مي رسند و هم به اسرار حج، به صورت انسان واقعي در سرزمين عرفات و منا ظهور مي كنند و خداي سبحان در مقام فعل، به آنان فخر مي كند. چنين انسان هايي فرشته منش و حتي برخي از آنها از فرشتگان بالاترند.
ازاين رو امام سجاد(ع) به سائلي كه در روز عرفه گدايي مي كرد، فرمود: واي برتو!آيا در چنين روزي، دست نياز به سوي غير خدا دراز مي كني؛ در چنين روزي براي كودكان در رحم اميد سعادت مي رود:«ويحك! أغير اللّه تسأل في هذا اليوم. إنه ليرجي لما في بطون الحبالي في هذا اليوم أن يكون سعيداً!»كسي كه در اين جا از خدا غير خدا را طلب كند زيان كرده است. امام سجاد(ع) كساني را كه در چنين زمان و مكاني دست نياز به سوي ديگران دراز مي كنند، بدترين انسان ها معرفي فرمود:«هؤلاء شرار من خلق اللّه. الناس مقبلون علي اللّه و هم مقلبون علي الناس.»
البته آنچه دراين حديث شريف بيان شد، مسئله اي تاريخي و از قبيل "قضيةٌ في واقعة" و منحصر به مراسم حج و روزهاي عرفه و عيد قربان نيست، بلكه اين صحنه هميشه وجود دارد، نهايت اين كه جلوه ي تام آن در حج ظهور كرده است.
3-شايسته است در روز عرفه حج گزار از"جبل الرحمة"(12)كه در سرزمين عرفات واقع است بالا رفته(13)، دعايي را كه سالار شهيدان حسين بن علي صلوات اللّه و سلامه عليه در جانب چپ آن كوه رو به كعبه ايستاد و خواند(14)، بخواند.
امام سجاد(ع) فرمود:راز بالاي كوه رحمت رفتن اين است كه انسان بداند خداوند نسبت به هر زن و مرد مسلمان رئوف و مهربان بوده و متولي هر زن و مرد مسلمان است. گر چه خداي سبحان نسبت به همگان ولايت تكويني دارد او ولي همه است: "هنالك الولاية للّه الحق"(15) و گر چه رحمت عام فراگيرو شامل همه موجودات است: رحمتي وسعت كل شيء"(16) و "كتب ربكم علي نفسه الرحمة"(17) ليكن رحمت خاص او ويژه پرهيزكاران است: "رحمتي وسعت كل شيء فسأكتبها للذين يتقون."(18)مستفاد از مجموع دو آيه اخير اين است كه خداوند بر خودش لازم كرده است كه رحمت خاص را به پرهيزكاران عطا كند.
صعود بر جبل الرحمة، بايد انسان را عارف به اين سر كند كه خداوند نسبت به مرد و زن "مؤمن" رحمت خاص و ولايت مخصوص دارد. نيل حج گزاران به چنين معرفتي در نحوه نگرش و ارتباط آنان با ساير افراد و جوامع تأثير خواهد گذارد.
4-بخشي از سرزمين عرفات منطقه اي است به نام "نمرة" كه مسجدي به اين نام در آن واقع است. امام سجاد(ع) در بيان راز اين محدوده فرمود: معناي حضور در "نمرة"اين است كه:خدايا! من به چيزي امر نمي كنم، مگر اين كه قبلاً خود مؤتمر باشم و از چيزي بر حذر نمي دارم مگر اين كه خود قبلاً پرهيز كرده باشم."
توضيح اينكه، هر مسلماني مكلف به امر به معروف و نهي از منكر است. ظاهر اين حكم و بعد فقهي اش آن است كه كسي كه عالم به حكم شرعي است بايد شخصي را كه عالماً عامداً آن حكم را رعايت نمي كند، از باب امر به معروف و نهي از منكر راهنمايي كند. البته امر به معروف و نهي از منكر غير از تعليم و موعظه و ارشاد است، گر چه ممكن است در بعضي موارد از مصاديق آنها باشد؛ زيرا امر به معروف و نهي از منكر، حتي اگر به نرمي بيان شود، جنبه ولايت و آمريت دارد.
در وجوب امر به معروف و نهي از منكر، عدالت و طهارت نفس آمر و ناهي از شرايط آن به شمار نيامده است، بلكه علم و آگاهي او از آن معروف يا منكر، و احتمال تأثير امر و نهي او و مانند آن جزو شرايط است. اما باطن آن بر اساس رازي كه درباره "نمرة" بيان شد، به عدالت بر مي گردد؛ يعني آمر به معروف بايد خود مؤتمر بدان بوده، ناهي و زاجر از منكر بايد خود منتهي و منزجر ازآن باشد؛ يعني آنچه ديگران بدان امر مي كند، خود قبلاً منزجر شده باشد. بنابر اين، عدالت به عنوان سر امر به معروف و نهي از منكر در آمر و ناهي شرط شده است.
5-وادي "نمرة" كه در حديث شبلي از آن به عنوان "نمرات" ياد شده نام منطقه اي وسيع در سرزمين عرفات است كه تقريباً در سمت مماس عرفات با حرم است. اما سجاد(ع) فرمود: هنگام ورود به اين منطقه بايد آگاه باشيد كه اين سرزمين، سرزمين شهادت، معرفت و عرفان است. يعني همان گونه كه خدا و ملائكه شاهدند، اين سرزمين وسيع نيز شاهد اعمال زائران خانه خداست و كاملاً ًآگاه است كه حاجي با چه نيتي آمده و با چه انگيزه اي بر مي گردد و به آن شهادت مي دهد.
پي نوشت:
1-كافي، ج4، ص 224.
2-سوره بقره/ 125.
3-ر.ك: (حديث شبلي).
4-مفاتيح الجنان: دعاي كميل.
5-وسائل الشيعه، ج10، ص28.
6-بحارالانوار، ج96، ص 261.
7-سوره طه، آيه 7.
8-بحار الانوار، ج96، ص259 .متن كامل اين حديث در صفحات 441-443 خواهد آمد.
9-بحار الانوار، ج74، ص402.
10-مفاتيح الجنان، دعاي كميل.
11-سوره همزه، آيات 6-7.
12-"جبل الرحمة"، جداي از كوه هاي اطراف خود، در سرزمين عرفات واقع است. رسول اكرم(ص) بر تخته سنگي از اين كوه ايستاد و خطبه معروف عرفات را ايراد فرمود. همچنين سالار شهيدان امام حسين(ع) دعاي بلند روز عرفه را در دامنه اين كوه خواندند. بر قله جبل الرحمة، قبه اي به نام حضرت آدم(ع) قرار دارد كه نمازگزاردن در آنجا مكروه است.
13-بايد توجه داشت آنچه در متن درباره صعود بر "جبل الرحمة" بيان شده ناظر به حديث شبلي است وگرنه بنابر مشهور بين فقها، در روز عرفه بالا رفتن از اين كوه مكروه است. در حديث است كه از امام كاظم(ع) سؤال شد: آيا وقوف بر جبل الرحمة در نظر شما محبوب تر است يا وقوف در دامنه و زمين هاي پايين كوه؟ آن حضرت فرمودند: وقوف در دامنه. (وسائل الشيعه، ج10، ص11) امام صادق(ع) فرمود: همه سرزمين عرفات، محل وقوف است، ليكن بهترين مكان براي وقوف، پايين كوه است: "عرفات كلها موقف و أفضل الموقف سفح الجبل."(كافي، ج4، ص 463) همچنين در روايت ديگري فرمود: هر چه به جبل الرحمة نزديكتر باشد بهتر است:"عرفات كلها موقف و ما قرب من الجبل فهو أفضل."(وسائل الشيعه، ج10، ص19).
14-مفاتيح الجنان، اعمال روز عرفه.
15-سوره كهف، آيه 44.
16-سوره اعراف، آيه 156.
17-سوره انعام، آيه 54.
18-سوره اعراف، آيه 156.
منبع:نشريه روشنان، شماره12
