چكيده
يكي از مباحث ارزشمند نهج البلاغه طرح فرهنگ همت مضاعف است كه امام امير المؤمنين علي(ع) در خطبه ها، حكمت ها و نامه هاي خود آحاد جامعه و مسئولين را به داشتن همتي بلند و مضاعف براي فتح قله هاي كمال و پيشرفت در همه ي عرصه ها و زمينه ها دعوت نموده اند. در اين مقاله همت و ارزش همت و راه شناخت بلند همتان و بكار گيري بلند همتي و همت مضاعف در عرصه علم و دانش، تهذيب نفس و خود سازي كسب و جذب انسان هاي خوب و ياران خوب، زهد و پارسايي، عبادت و دعا، راهنمايي و مشاوره مطرح گرديده است. شهيد حوزه و دانشگاه حضرت آيه اللّه مفتح(ره) فرموده است: يكي از منابع غني كه نسبت به حكومت اسلامي مباحث ارزشمند و گرانسنگي دارد نهج البلاغه است. اين كتاب را مطالعه كنيد و مباحث مربوط به حكومت را استخراج و سازماندهي نماييد. مقام معظم رهبري در سير تكاملي نظام مقدس جمهوري اسلامي همه را به همت مضاعف در تمامي عرصه ها دعوت نموده اند كه طرح فرهنگ همت مضاعف از منظر نهج البلاغه براي توسعه فكري و فرهنگي اين اشعار راهبردي است.
كليد واژه
همت، ارزش همت، راه شناخت بلند همتان، عرصه هاي بلند همتي
مقدمه
نهج البلاغه امام علي(ع) به عنوان اخ القرآن فوق كلام خلق و در پرتو كلام خالق است.
نهج البلاغه تفسير و تحليل آيات قرآن است و همچون قرآن نور است و در امتداد نور الهي مي درخشد نهج البلاغه واسطه فيض است و در همان اوج و والايي وحي الهي جاي دارد. امام علي(ع) در كمال فصاحت و بلاغت به تفسير و تحليل معارف قرآن كريم در نهج البلاغه پرداخته كه يكي از اين معارف ارزشمند فرهنگ همت بلند و مضاعف است كه به عنوان عنصري موثر و كار آمد و تعيين كننده در عرصه هاي مختلف فردي، خانوادگي، اجتماعي، سياسي، عبادي و كار و تلاش مطرح مي باشد. بر همه مخاطبان فرض است كه در حد ظرفيت خويش از درياي بي كران نهج البلاغه سيراب شده و از مائده گسترده فضائل و معارف آن بهره مند گردند.
همت
همت در لغت به معناي كاري كه آهنگ آن كنند يا آغاز، آهنگ و عزم كاري داشتن. همچنين همت به معناي عزم قوي، قصد و اراده محكم و اراده و تصميم عالي آمده است. انسان صاحب همت همواره داراي افقي روشن و چشم اندازي مشخص و از اراده قوي و مديريت تصميم گيري برخوردار است.
همت در نهج البلاغه
فرهنگ نهج البلاغه انسان ها را تشويق و ترغيب به داشتن روحي بلند و عزمي قوي و همتي عالي مي كند، تا خود را محدود به امور پست دنيا نكنند بلكه با يك ديد وسيع به اين جهان پهناور بنگرند و همين نگرش سبب ساز تغيير و تحول در افكار و اعمال آنها شود. انسان الهي در نهج البلاغه، انساني
هدفمند، برنامه دار و آخرت گرا است. امام علي(ع) در حكمت 370 با موضوع هدفداري انسان و ضرورت تقوا فرموده اند: (ايها الناس، اقتوا اللّه فما خلق امرو عبثا فيلهو و لا ترك سدي فيلغو... و ما المغرور الذي ظفر من الدنيا بأعلي همته كالاخر الذي ظفر من الاخرة بأدني سهمته) ( اي مردم از خدا بترسيد، هيچ كس بيهوده و بي هدف آفريده نشده تا به بازي بپردازد و هيچ كس را به حال خود وا نگذاشته تا خود را سرگرم كارهاي بي ارزش و لغو نمايد و دنياي به ظاهر زيبا جايگزين آخرت به تصور زشت نگردد و كسي كه وجهه همتش را صرف دنيا كند و به بالاترين مقام برسد همانند كسي نيست كه در آخرت به كمترين نصيبي رسيده باشد.
ارزش همت هاي بلند
امام علي(ع) در حكمت 47 فرموده اند: (قدر الرجب علي قدر همته)
ارزش يك انسان به اندازه همت اوست هر چه همت انسان در عرصه هاي كمال يابي و تقرب به خالق هستي افزايش يابد انسان را به ارزش واقعي خود نزديك شده و هر كه وجهه همتش دنيا گرايي و شهوت دنيا باشد او ارزشمندي انساني خود را از دست داده است. امام علي(ع) افق ديد و نگرش بلند همتان را اينچنين معرفي مي كنند: (انظروا الي الدنيا نظر الزاهدين فيها الصادقين عنها) با دنيا با نظر بي رغبتان در آن بنگريد و مانند صادقان از آن روي گردانيد. امام علي(ع) در حكمت 211 ضمن تأكيد بر ارزش هاي اخلاقي مي فرمايند: (حفظ و بكارگيري تجربه رمز پيروزي است و همچنين در فعاليت ها به انسان هاي بي تحمل و بي اراده كه از عزم و همتي قوي برخوردار نيستند اعتماد مكن و آنها را به دوستي نگير. امام علي(ع) در حكمت 460 بر روي عنصر كارساز صبر و تحمل مشكلات و سختي ها موجب مي گردد كه انسان به همتي بلند دست يابد.
راه شناخت بلند همتان
امام علي(ع) در حكمت 460 با ذكر نشانه هايي راه را براي شناخت انسان هاي بلند همت باز نموده اند. از جمله نشانه هايي كه حضرت در اين حكمت مطرح نموده اند حلم، بردباري، صبوري و تحمل مشكلات و سختي هاست همچنين امام در خلال خطبه ها و حكمت هاي فكر آفرين نهج البلاغه نشانه هاي ديگري را براي شناخت بلند همتان ذكر نموده اند كه از جمله آخرت گرايي، زهدورزي، هدفداري عاقلانه و دل سپاري با پاداش هاي بزرگ آخرت است. امام در خطبه همام در بيان علامات متقين از جمله نشانه هاي متقين كه در زمره بلند همتان هستند را روحيه شكرگزاري و ذكر گويي نام برده و تقليد به اين دو را از زمينه هاي شناخت بلند همتان معرفي نموده است. امام در فراز ديگر كار و تلاش خالصانه را نشانه بلند همتان دانسته است.
بلند همتي در كسب علم و دانش
امام علي(ع) در خطبه 105 يكي از عرصه هاي بلند همتي را كسب علم و دانش دانسته و فرموده است: پس در فراگيري علم و دانش پيش از آن كه درختش بخشكد تلاش كنيد و همت خود را بكار ببريد و پيش از آنكه به خود مشغول گرديد از معدن علم (اهل بيت(ع)) دانش استخراج كنيد و مردم را از حرام و منكران باز داريد و خود هم مرتكب نشويد. امام علي در خطبه 193 از جمله صفات متقين را كسب علم و دانش يا تحمل سختي ها، بردباري ها و شكيبايي مي داند امام علي(ع) در خطبه 214 اين چنين به توصيف بلند همتان وادي علم و دانش پرداخته است: بندگاني كه نگاهدار علم خداوندند و آن را ديدار مي كنند، جام محبت او را به همديگر مي نوشانند و از آبشخور علم
او سيراب ميگردند، شك و ترديد در آنها راه نمي يابد. اين بلند همتان چونان بذرهاي پاكيزه اي هستند كه در ميان مردم گزينش شده و با آزمايش هاي مكرر امتياز يافته اند و در كوتاهي دنيا انديشه نموده و آن را به منزلگاهي بهتر مبدل ساخته و براي شناسايي سراي آخرت همت و تلاش مي نمايد. عالم دانا كسي است كه قدر خود را بشناسد و در ناداني انسان اين بس كه ارزش خويش نداند.
بلند همتي در تهذيب نفس و خود سازي
امام علي(ع) در خطبه 176 پس از بيان ويژگي هاي قرآن به ترسيم افقي زيبا براي صالحان بلند همت پرداخته است. (عمل صالح، سپس آينده نگري و استقامت، آنگاه بردباري، بردباري و پرهيزكاري، پرهيزكاري براي هر كدام از شما عاقبت و پايان مهلتي تعيين شده با نيكوكاري بدانجا برسيد همانا پرچم هدايتي براي شما برافراشتند با آن هدايت شويد و براي اسلام نيز هدف و نتيجه اي است كه با همت به آن دسترسي پيدا كنيد. امام علي(ع) در خطبه 191 به ذكر فوايد تقوا و ره آوردهاي آن پرداخته و اين چنين فرموده است:
عباد اللّه! اوصيكم بتقوي اللّه فأنها حق اللّه عليكم و الموجبه علي اللّه حقكم و ان تستعيوا عليها باللّه و تستعينوا بها علي اللّه فان التقوي في اليوم الحرز... فإهطعوا بأسماعكم اليها و ألظول بجدكم عليها)
اي بندگان خدا شما را به پرهيزكاري سفارش مي كنم كه حق خداوند بر شماست و نيز موجب حق شما بر پروردگار است. از خدا براي پرهيزكاري و تقوا ياري و استعانت بجوئيد و براي دستورات خدا از تقوي ياري جوئيد زيرا تقوا، امروز سپر بلا و فردا راه رسيدن به بهشت است راه تقوا روشن، و روز آن بهره مند و امانتدارش خدا كه حافظ آن خواهد بود. پس گوش جان را به نداي تقوا بسپاريد و براي بدست آوردن آن جديت و همت نماييد. مولا امير المومنين علي(ع) در خطبه 222 به تعيين ثمرات ذكر اللّه و صفات اهل ذكر پرداخته است. (ان اللّه (سبحانه و تعالي) جعل الذكر جلاء للقلوب...) همانا خداي سبحان و بزرگ، ياد خود را روشني بخش دلها قرار داد تا گوش پس از ناشنوايي بشنود و چشم پس از كم نوري بينا گردد.
توصيف ذاكران بلند همت در كلمات امام علي(ع)
امام علي(ع) در خطبه 222 اين چنين به توصيف ذاكران بلند همت پرداخته است.
الف- (فاستصبحوا بنور لقظة في البصار و الاسماع و الافئدة) چراغ هدايت را با نور بيداري و در گوش ها و ديدها و دلها مي افروزند.
ب- (يذكرون بايام اللّه و يخوفون مقامه) روزهاي خدا را به ياد مي آوردند و مردم را از جلال و بزرگي خدا مي ترساندند.
ج- (من اخذ القصد حمدوا اللّه طريقه و بشروه بالنجاه) افراد ميانه رو را ستوده و رستگاري را به آنها بشارت مي دهند.
د- (و من اخذ يميناً و شمالا ذموا اليه الطريق) افراد منحرف به چپ و راست را مذمت مي نمايند.
ه- (مصابيح تلك الظلمات و ادله تلك الشبهات) آنها چراغ هاي هدايت در تاريكي ها و راهنمايان قوي در پرتگاه شبهات هستند.
و- (و للذكر لاهلا اخذوه من الدنيا بدلا) آنان ذكر خدا را به جاي دنيا برگزيدند.
ز- (فلم تشغلهم تحاوره و لا بيع عنه) و هيچ تجارتي و خريد و فروشي آنها را از ياد خدا باز نمي دارد.
ح- (يهتفون بالزواجر عن محارم اللّه في اسماع الغافلين) و غافلان را با هشدارهاي خود از كيفرهاي الهي مي ترسانند.
ط- (و يأمرون بالقسط و يأتمرون به ينهون عن المنكر) به عدالت فرمان مي دهند و خود عدالت گسترند و از بدي ها نهي مي كنند.
ي- (فكانما قطعوا الدنيا الي الاخرة و هم فيها) با آنكه در دنيا زندگي مي كنند گويا آن را رها كرده و به آخرت پيوسته اند.
ك- (لرأيت أعلام هدي) آنها نشانه هاي هدايت در جامعه هستند.
ل- (و مصابيح دجي) آنها چراغ هاي روشنگر در ظلمت ها و تاريكي ها هستند.
م- (لهم مقاعد الكرامات في مقام أطلع اللّه عليهم فيه) خداوند مقام ارزشمندي براي آنها آماده كرده و با نظر رحمت به آنها مي نگرد.
ن- (فرضي سعيهم و حمد مقامهم) و از همت بلند و تلاش آنها خشنود و منزلت آنها را مي ستايد.
بلند همتي در عبادت و دعا
امام علي(ع) در فراز چهارم نامه ي سي و يكم آخرت گرايي و توسعه برداري براي آخرت را وجهه همت خود دانسته است. (و اقبال الاخرة الي ما يزعني عن ذكر من سواي و الا هتمام بما و رائي غير أني) روي آوردن به آخرت مرا از ياد غير خودم باز داشته و تمام همت و توجه مرا به آخرت كشانده است. اما در فراز پانزدهم و شانزدهم نامه ي سي و يكم اينچنين نوشته است. (و أمر بالمعروف تكن من إهله و انكر بيدك و لسانك و باين من فعله بجهدك و جاهد في اللّه حق جهاده و لا تأخذك في اللّه لومهًْ لائم و خض الغمرات للحق حيث كان و تفقه في الدين... و اخلص في المسألت لربك ...) به نيكي ها امر كن و خود نيكوكار باشد و با دست و زبان بدي ها را انكار كن و بكوش تا از بدكاران دور باشي و در راه خدا آنگونه كه شايسته است تلاش كن، و هرگز سرزنش ملامت گران تو را از تلاش و جديت در راه خدا باز ندارد براي حق در مشكلات و سختي ها شنا كن، شناخت خود را در دين به كمال رسان، خود را براي استقامت در برابر مشكلات عادت ده كه شكيبايي و صبر در راه حق عادتي پسنديده است، در تمام كارها خود را به خدا واگذار كه به پناهگاه مطمئن و نيرومندي رسيده اي، در دعا با اخلاص پروردگارت را بخوان و فراوان از خدا درخواست خير و نيكي داشته باش. اما در اين فراز به صورت روشن خصوصياتي از انسان هاي بلند همت را به تصوير مي كشد.
الف) امر به معروف و نهي از منكر و تقيد به آن.
ب) تلاش و جديت در راه خدا آنگونه كه شايسته است.
ج) مقاومت در برابر سرزنش ملامت گران.
د) ارتقاء سطح شناخت از دين و به كمال رساني آن.
ه) استقامت در برابر مشكلات و سختي ها.
و) شكيبايي و صبوري در راه حق. ز) توكل به خدا و تفويض امور به او.
ح) خوانده خدا (دعا) با نهايت اخلاص و استمرار در دعا و درخواست از خدا به صورت هميشگي.
امام علي(ع) در شرايط اجابت دعا در نامه ي سي و يكم اينچنين به بيان بلند همتي در دعا پرداخته است: (و از گنجينه هاي رحمت الهي چيزهايي درخواست كن كه جز او كسي نمي تواند عطا كند مانند عمر بيشتر، تندرستي بدن و گشايش در روزي. سپس خداوند كليدهاي گنجينه هاي خود را در دست تو قرار داده كه به تو اجازه دعا كردن داد، پس هر گاه اراده كردي مي تواني با دعا درهاي نعمت خدا را بگشايي، تا باران رحمت الهي بر تو ببارد).
علايق بلند همتان در كلمات امام علي(ع)
1- توجه به معنويات
بدان كه دنيا جاودانه نيست و آنگونه كه خدا خواسته برقرار است از عطا كردن نعمت ها و انواع آزمايش ها و پاداش دادن در معاد، پس به قدرتي پناه بر كه تو را آفريده و روزي داده و
اعتدال در اندام تو آورده است. بندگي تو فقط براي او باشد و تنها اشتياق او را داشته باش و تنها از او بترس... پس در عمل بكوش و همت كن آنچنانكه همانند تو سزاوار است بكوشد و همت ورزد كه منزلت آن اندك و توانايي اش ضعيف و ناتواني اش بسيار است.
2- توجه به آخرت گرايي
آن كس كه دنيا را آزمود چونان مسافراني است كه در سر منزلي بي آب و علف و شور اقامت دارند و قصد كوچ كردن به سرزمين را دارند كه در آنجا آسايش و رفاه فراهم است. پس مشكلات راه را تحمل مي كنند و جدايي دوستان را مي پذيرند و سختي سفر و ناگواري غذا را با جان و دل قبول مي كنند تا به جايگاه وسيع و منزلگاه امن با آرامش قدم بگذارند و از تمام سختي هاي طول سفر احساس ناراحتي ندارند و هزينه هاي مصرف شده را غرامت نمي شمارند و هيچ چيز براي آنها دوست داشتني تر از آن منزلگاه امن و آرام نيست.
3- توجه به روابط اجتماعي
نفس خود را ميزان ميان خود و ديگران قرار دهيد پس آنچه را كه براي خود دوست داري براي ديگران نيز دوست بدار و آنچه را كه براي خود نمي پسندي براي ديگران مپسند. ستم روا مدار آنگونه كه دوست نداري به تو ستم شود و نيكو كار باش آنگونه كه دوست داري به تو نيكي كنند و آنچه را كه براي ديگران زشت مي داري براي خود زشت بشمار آنچه را دوست نداري به تو نسبت دهند درباره ديگران مگو بدان كه خود بزرگ بيني و غرور مخالف راستي و آفت عقل است نهايت همت و كوشش را در زندگي داشته باش و در فكر ذخيره سازي براي ديگران مباش.
4- توجه به جمع آوري زاد و توشه آخرت
بدان راهي پر مشقت و بس طولاني در پيش روي داري و در اين راه بدون همت مضاعف و كوشش بايسته و تلاش فراوان و اندازه گيري زاد و توشه و سبك كردن بار گناه موفق نخواهي بود. اگر مستمندي را ديدي كه توشه ات را تا قيامت مي برد و فردا كه به آن نياز داري به تو باز مي گرداند، كمك او را غنيمت بشمار و زاد و توشه را بر دوش او بگذار و اگر قدرت مالي داري بيشتر انفاق كن و همراه او بفرست. اگر كسي از تو وام خواست غنيمت بشمار پس براي خويش قبل از رسيدن به آخرت وسايلي مهيا ساز و جايگاه خود را پيش از آمدنت آماده كن.
5- توجه به مرگ و ياد آن
بدان تو براي آخرت آفريده شدي نه دنيا و از مرگ بترس! نكند زماني سراغ تو را بگيرد كه در حال گناه يا در انتظار توبه كردن باشي و مرگ مهلت ندهد و بين تو و توبه فاصله اندازد كه در اين حال خود را تباه كرده اي پس فراوان بياد مرگ باش و بياد آنچه كه به سوي آن مي روي و پس از مرگ در آن قرار مي گيري. تا هنگام ملاقات با مرگ از هر نظر آماده باش، نيروي خود را افزون و كمر همت را بسته نگهدار كه ناگهان نيايد و تو را مغلوب سازد.
6- توجه به واقع نگري در زندگي
امام علي(ع) در اين فراز به طرح واقعيت هايي ملموسي كه هر بلند همتي بايد مدنظر داشته باشد پرداخته است:
1- هر تلاشگري به روزي دلخواه خود نخواهد رسيد پس در بدست آوردن دنيا آرام باشد و در مصرف آن نيكو عمل كن.
2- نفس خود را از هر گونه پستي باز دار هر چند تو را به اهدافت برساند.
3- بنده و برده ديگري مباش كه خدا ترا آزاد آفريده است.
4- اگر توانستي كه بين تو و خدا صاحب نعمتي قرار نگيرد چنين باش.
5- آنچه با سكوت از دست مي دهي آسان تر از آن است كه با سخن از دست برود.
6- تلخي نا اميدي بهتر از درخواست كردن از مردم است.
7- شغل همراه با پاكدامني بهتر از ثروت فراواني است كه با گناهان بدست آيد.
8- بدترين غذاها لقمه هاي حرام است.
9- هرگز بر آرزوها تكيه نكن كه سرمايه ي احمقان است.
10- از فرصت ها استفاده كن پيش از آنكه فرصت از دست برود و اندوه ببار آورد.
7- توجه به ارزش هاي اخلاقي
امام علي(ع) در آخرين فراز به طرح دستور العمل هاي اخلاقي كه هر بلند همتي بايد بدانها تقيد داشته باشد پرداخته است: با برادران ديني ات كه سزاوار دوستي هستند پيوند دوستي برقرار كن و اگر روي برگرداند تو مهرباني كن و اگر بخل ورزيد تو بخشنده باش. خشم را فرو خور كه من جرعه اي شيرين تر از آن ننوشيدم و پاياني گواراتر از آن نديدم. كسي كه به تو گمان نيك بر او را تصديق كن و هرگز حق برادرت را به اعتماد دوستي كه با او داري ضايع نكن. ستمكاري كسي كه بر تو ستم مي كند در ديده ات بزرگ جلوه نكند چه او به زيان خود و سود تو كوشش دارد سهم تو از دنيا آن اندازه خواهد بود كه با آن سراي آخرت را اصلاح كني. اگر براي چيزي كه از دست دادي ناراحت مي شوي پس براي چيزي كه به دست تو نرسيده نيز نگران باش غم و اندوه را با نيروي صبر و شكيبايي و نيكويي يقين از خود دور ساز هر كس قدر و منزلت خويش بداند حرمتش باقي است. استوارترين وسيله اي كه مي تواني به آن چنگ زني و اعتصام داشته باشي رشته اي است كه بين تو و خداي تو قرار دارد. كسي كه به كار تو همت و اهتمام نمي ورزد دشمن توست و چه بسا دور كه از نزديك نزديك تر و چه بسا نزديك كه از دور دورتر است.
بلند همتي در زهد و پارسايي
امام علي(ع) در خطبه ها، حكمت ها و نامه هاي خود از جمله مصاديق بارز انسان هاي بلند همت را زاهدان دانسته و به معرفي آنها پرداخته و در اين خصوص ارزش زهد و پارسايي، بهترين نوع زهد، ره آورد زهد و پارسايي، زهد راستين كه عامل بصيرت، آگاهي و كسب معنويات است را مطرح ساخته است.
خطبه 81 (تعريف زهد و پارسايي) اي مردم، زهد يعني كوتاه كردن آرزو و شكر گذاري برابر نعمت ها و پرهيز در برابر محرمات پس اگر نتوانستيد همه ي اين صفات را فراهم سازيد همت كنيد و تلاش كنيد كه حرام بر صبر شما غلبه نكند و در برابر نعمت ها شكر يادتان نرود. خطبه 23: (خصوصيات زُهّاد) بر شما باد به تلاش و كوشش، آمادگي و آماده شدن و جمع آوري زاد و توشه ي آخرت در دوران زندگي دنيا، دنيا شما را مغرور نسازد چنانكه گذشتگان شما و امت هاي پيش را مغرور ساخت.
زاهدان گروهي از مردم هستند كه دنيا پرست نمي باشند و آلودگي دنيا پرستان را ندارند. در دنيا با آگاهي و بصيرت عمل مي كنند و در ترك زشتي ها از همه پيشي مي گيرند، بدن هايشان به گونه اي در تلاش و حركت است كه گويا ميان مردم آخرتند. حكمت 27: (اعتدال بين الدنيا و الاخرهًْ) پرهيزكاران زاهد از دنياي زودگذر به سلامت گذشتند و آخرت جاودانه را گرفتند با مردم دنيا در دنياشان شريك گشتند اما مردم دنيا در آخرت شركت نكردند، سپس از اين جهان با زاد و توشه فراوان و تجارتي پر سود، به سوي آخرت شتافتند و لذت زهد و پارسايي در ترك حرام دنيا را چشيدند و يقين داشتند كه در روز قيامت از همسايگان خدايند.
منابع:
نهج البلاغه امام علي(ع)، ترجمه محمد دشتي.
منبع: نشريه فصلنامه ي قرآني کوثر، شماره 34... .
