موانع گفتماني دموکراسي در افغانستان (3)

ب) گفتمان مجاهدين
 

احزاب جهادي، خاستگاه ها، گرايش ها و نقطه نظرات متفاوتي داشتند. اين احزاب، طيفي از محافظه کارترين تا راديکال ترين، از شيعه و اهل سنت، از طبقات پايين تا اشراف را در بر مي گرفت. بنابراين ارائه ي گفتمان واحد که جامع تمامي اين احزاب باشد، کاري مشکل است. تنها زماني اين مجموعه به هم نزديک مي شوند که در برابر دشمن واحد (کمونيست ها، طالبان و ...) قرار گيرند. بنابراين مي توان با توجه به گفتمان دموکراسي و دال هاي مفصل بندي شده در آن، گفتماني را براي مجاهدين ترسيم کرد که وجه جامع همه ي احزاب باشد.
مهم ترين دال هايي که در گفتمان مجاهدين مفصل بندي شده عبارتند از: 1- اسلام 2- جهاد 3- قوميت 4-حکومت اسلامي 5- علما

1. اسلام
 

اسلام مي تواند به عنوان دال مرکزي تمام احزاب مجاهدين باشد. اولين فعاليت هاي اسلام گرا ها در دهه ي شصت و هفتاد با عنوان اسلام آغاز گرديد. تمامي احزاب جهادي - اهل سنت در پيشاور و شيعيان در ايران - با عنوان اسلام، گرد هم آمدند. «اسلام است که براي همه ي افغاني ها تنها مرجع و پشتيبان همگاني است. نيز اسلام است که تنها مرجعي را که در همه جا مشروعيت دارد در اختيار دارد». (22)

2. جهاد و مبارزه با اشغال و حضور بيگانه
 

دومين دال که در گفتمان مجاهدين وجود دارد، مبارزه با بيگانگان و خصوصاً نيرو هاياشغالگر شوروي است. يکي از اهداف عمده ي تمامي احزاب بيرون راندن اشغالگران و سرنگوني دست نشانده آن (حکومت نجيب الله) بوده است.
اعتقاد به آموزه ي جهاد که يکي از واجبات ديني مسلمانان است و روحيه ي بيگانه ستيزي افغان ها باعث شده است که اين کشور هيچ وقت تحت سلطه ي مستقيم بيگانگان قرار نگرفته و يکي از معدود کشور هاي جهان سوم است که مستعمره نبوده است.

3. قوميت
 

قوم گرايي، يک واقعيت آشکار در جامعه ي افغانستان است. از آن جاي که پروسه ي ملت سازي در اين کشور تحقق نيافته است، هر فرد قبل از هر چيز به «ايل»، «طايفه»، «قبيله» و «قوم» خود وابسته است. هيچ تشکلي در اين کشور تاکنون پا نگرفته است که قوميت در آن نقش نداشته باشد. سلطنت در اين کشور، محصول کنفدراسيون قبايل پشتون بوده است. پشتون ها همواره شاه را دست نشانده ي خود دانسته و خود را مافوق آن احساس مي کردند. (23)
قوميت مهم ترين شکافي است که احزاب جهادي را از همديگر متمايز مي کند.

4. حکومت اسلامي
 

دال ديگري که در گفتمان مجاهدين وجود دارد، تشکيل حکومت اسلامي است . اگر چه احزاب مختلف، ديدگاه واحدي در مورد حکومت ندارند، اما هر کدام با توجه به مباني خاص خود به حکومت نگاه مي کنند. در افغانستان، دولت و جامعه به طور جدي از هم جدا بوده است.

5. علما
 

علما و صاحب نظران ديني نيز يکي از دال هاي مهم در گفتمان مجاهدين است. جايگاه علما نيز مانند حکومت اسلامي در احزاب مختلف جايگاه واحدي نيست، اما همه به اهميت علماي ديني معترفند و براي آن ها جايگاه ويژه اي قائلند. جايگاه علما در ميان احزاب اسلام گرا از حزبي به حزب ديگر متفاوت است.
نمودار شماره 9-دالهای مفصل بندی شده در گفتمان مجاهدین

4. موانع گفتماني دموکراسي
 

براي بررسي موانع گفتماني دموکراسي نشانه هايي را که در اين گفتمان مفصل بندي شده است را بررسي نموده و مشکلاتي که در راه هژمونيک شدن معاني آن ها وجود دارد، بررسي مي کنيم.

1. مردم
 

گفتمان دموکراسي بعد از سقوط طالبان روي دال مردم خيلي مانور داد. همه جا سخن از مردم، حق مردم، آزادي مردم، حاکميت مردم و انواع و اقسام واژه ها و مفاهيمي با پسوند مردم بود. ريشه ي اين نگرش به انسان، به فلسفه ي کانت برمي گردد. اومانيسم و انسان محوري رايج در غرب عمدتاً ريشه در انديشه هاي کانت دارد. در نگاه کانت انسان موجود ي است که غايت خويش است و داراي ارزش ذاتي و في نفسه است. انسان به هيچ وجه، آلت و ابزار نيست که بتوان او را براي نيل به هدف ها و غرض هايي به کار گرفت و همچون شيء از او استفاده کرد. (24) بنابراين انسان که خود غايت و هدف است، داراي ارزش ها و حقوق ذاتي و غير قابل سلب است که تحت هيچ شرايطي نمي توان او را از آن ها محروم کرد.
آيا در افغانستان اين نگرش به انسان مورد پذيرش واقع شده است؟
براي پاسخ به اين پرسش لازم است نگاهي اجمالي به وضعيت کلي مردم افغانستان بياندازيم. حدود 99% مردم افغانستان مسلمان هستند. فقط حدود 36% مردم اين کشور، باسواد (عمدتاً در حد خواندن و نوشتن) هستند. وضعيت زنان از لحاظ سواد پايين تر از مردان قرار دارد؛ ميزان باسوادي مردان 51% و زنان 21% است. حدود 81% مردم اين کشور به کشاورزي اشتغال دارند. حدود 55% مردم اين کشور زير خط فقر زندگي مي کنند. با توجه به اين وضعيت عمومي مردم، ارزش هاي مردم سالارانه، و نگرش انسان محورانه به سختي مورد پذيرش عامه قرار مي گيرد. علي رغم تأسيس نهاد هاي مردمي و در نظر گرفتن حقوق و آزادي هاي گسترده براي مردم، پذيرش عمومي آن با توجه به وضعيت افغانستان، بسيار مشکل است.
اين جاست که گفتمان هاي رقيب، يعني طالبان و مجاهدين به راحتي در ميان مردم نفوذ داشته و از پذيرش و حتي فهم معني مورد نظر گفتمان دموکراسي براي دال «مردم» جلوگيري مي کنند؛ چه اين که در فرهنگ عوام افغانستان، خدا محوري چنان رسوخ کرده است که نمي توان به اين سادگي ، جايي براي انسان محوري تصور نمود. در نظرسنجي که توسط آسيا فانديشن در سال 1386 صورت گرفته است، فقط 25% مردم از دموکراسي، برداشت حکومت مردم را دارند (نمودارشماره 13).
مارتين ليپست * در تحقيقي که در کشور هاي مختلف انجام داده است، به رابطه ي مستقيمي ميان ميزان سواد، شهرنشيني، درآمد سرانه و نوع حکومت دست يافته است .
نمودار شماره 10- رابطه توسعه اجتماعی- اقتصادی و دموکراسی

 

درصد باسوادی	درصد شهر نشینی	درصد مردان در کشاورزی	درصد دسترسی به تلفن همراه	درآمد سرانه	کشورها و نوع حکومیت
96%	36%	21%	205	695	اروپا و کشورهای انگلیسی زبان/دموکراسی با ثبات
85%	23%	21%	58	308	اروپا و کشورهای انکلیسی زبان/ دموکراسی بی ثبات و دیکتاتوری
74%	26%	52%	25	171	آمریکای لاتین/ دموکراسی- های بی ثبات و دیکتاتوری
46%	15%	67%	10	19	آمریکای لاتین/ دیکتاتوری با ثبات

*Martin Lipset
با توجه به نمودار فوق اگر جدولي براي افغانستان ترسيم کنيم، چنين خواهد بود.
نمودار شماره 11- رابطه توسعه و نوع حکومیت در افغانستان
 

کشور	درصد باسوادی	درصد شهرنشینی	درصد مردان در کشاورزی	درصد دسترسی به تلفن همراه	درآمد سرانه	نوع حکومت
افغانستان	36%	19%	81%	150		؟

در جامعه ي سنتي و ديني افغانستان ارزش هاي «انسان محورانه» در برابر ارزش هاي «دين و خدا محورانه» شانس کمتري براي موفقيت دارد. گفتمان طالبان و مجاهدين با طرح ارزش هاي دين مدارانه و خدا محور، مانع جدي در برابر دال «مردم» که در گفتمان دموکراسي مفصل بندي شده است ايجاد کرده اند.

2. آزادي
 

دال ديگر گفتمان دموکراسي، «آزادي» است. شايد بيشترين تأکيد و مانور دموکراسي روي دال آزادي بوده است. يکي از چالش هاي عمده ي جامعه ي امروز افغانستان مسئله ي «آزادي» است. چه اين که ابهام در اين موضوع ، باعث شده است که هر کس برداشتي از آن داشته و آن را مبناي رفتار خود قرار دهد. در ماده ي 24 قانون اساسي آمده است: «آزادي، حق طبيعي انسان است.» وقتي مي گويد: «طبيعي»، يعني هر انساني به طور اولي و ذاتي از آن برخوردار است و هيچ کس حق سلب آن را ندارد. در ادامه براي آزادي دو «قيد» آورده شده است: «اين حق جز آزادي ديگران و مصالح عامه که توسط قانون تنظيم مي گردد، حدودي ندارد.» اين دو قيد، بسيار مبهم است و همين مسئله باعث ابهام در مفهوم آزادي شده است. مصداق و موارد سلب آزادي ديگران و مصالح عامه را چه کسي تعيين مي کند. چه مواردي مي تواند سلب آزادي ديگران و يا مخل مصالح عامه باشد؟ آيا اگر کسي حرفي زد يا عملي انجام داد که ضرر مالي به کسي وارد شد، بدون شک بايد جلوي آزادي او را گرفت. اما اگر کسي کاري انجام داد که خدشه به آبرو و حيثيت کسي وارد شد چه؟ آيا مي توان جلوي آزادي او را گرفت؟ در اين مورد هم تا حدودي جواب مثبت است. اما اگر کسي حرفي زد يا عملي انجام داد که باعث خدشه دار شدن باور ها و اعتقادات کسي يا گروهي شد چه؟ در اين جا آيا بايد جلوي او را گرفت يا نه؟ اين جاست
که ابهامات ومشکلات زيادي به وجود مي آيد.

همين ابهام در مفهوم آزادي، باعث معضلات و حتي برخورد هايي ميان گروه ها و اقشار مختلف شده است. عده اي مثلاً شبکه ي تلويزيوني خصوصي، راه انداخته اند. آن ها با استناد به آزادي بيان، برنامه ها، فيلم ها، ميزگرد ها، اخبار و ... را پخش مي کنند. از سوي ديگر در جامعه، گروه ها و افرادي هستند که داراي ارزش ها و باور هاي خاصي هستند و برنامه هاي شبکه ي فوق، ممکن است به اعتقادات و باور هاي آن ها توهين تلقي شود. اين جا بايد طرف چه کسي را گرفت؟ آيا بايد در شبکه تلويزيوني فوق را گل گرفت يا باور هاي و اعتقادات گروه ديگر را ناديده انگاشت؟
اين ابهامات در مفهوم آزادي در جامعه ي سنتي افغانستان، باعث شده است که پذيرش دال دموکراسي از سوي مردم با چالش هاي جدي مواجه شود.
نتيجه ي اين ابهام و بلاتکليفي در مورد آزادي، اين مي شود که عده اي با هر انگيزه اي، هر چه مي خواهند مي گويند، و يا پخش و تبليغ مي کنند. در مقابل، عده اي از مردم، مجاهدين و طالبان، خبرنگاران، روزنامه نگاران و اصحاب رسانه را مسئول مستقيم اين بي بندوباري دانسته و دست به اعمال تلاقي جويانه مي زنند. اگر به آمار و ارقام و گزارش هاي ذيل توجه کنيم عمق اين معضل جامعه ي کنوني افغانستان را به خوبي در مي يابيم:
«در سال 2007 حدود پنج خبرنگار در افغانستان کشته شده و حدود 60 خبرنگار ديگر مورد ضرب و شتم قرار گرفته اند». (25)

چرا در افغانستان، ظرف يک سال، حدود 6 خبرنگار کشته و بيش از 60 نفر ديگر ضرب و شتم مي شوند؟ جواب ساده است. گفتمان هاي رقيب (طالبان و مجاهدين) و مردم ناراضي از وضعيت، خبرنگاران را نماد و سمبل زياده روي و توهين به مقدسات خود مي دانند که تحت عنوان «آزادي بيان» صورت مي گيرد.
بنابراين به راحتي مي توان چالش دال «آزادي» در گفتمان دموکراسي را در جامعه ي افغانستان تصوير کرد. جامعه اي که 99% مسلمان و شايد به همين ميزان سنتي است، تحمل «معنا» يي را که گفتمان دموکراسي به دال آزادي داده است، ندارد و نمي تواند آن را هضم کند.
اين جاست که هر دو طرف، شکايت دارند: طرفداران آزادي، از نبود آزادي گلايه دارند و اشک تمساح مي ريزند؛ طرف مقابل از زياده روي در آزادي، به شکوه و شکايت مي پردازند. در يک نظر سنجي که در سال 1386 توسط آسيا فانديشن در مورد آزادي بيان صورت گرفته است، بيش از 42% پاسخ دهندگان گفته اند که در افغانستان آزادي بيان وجود ندارد. (26)
جدول شماره 12- افکار عمومی نسبت به آزادی بیان

بر اساس نظرسنجي فوق، از کساني که در مورد آزادي بيان سؤال شده بود، دلايلي مختلفي را براي نبود آزادي بيان ذکر کرده بودند. 36% وضعيت امنيتي را دليل نبود آزادي بيان ذکر کرده اند؛ 39% امنيت شخصي، 25% طالبان، 23% حکومت، و 18% جنگ سالاران را مانع آزادي بيان دانسته اند.
جدول شماره 13- دلایل نبود آزادی بیان در افغانستان

پي نوشت ها :
 

22- روا، پيشين، ص 55.
23- همان، ص 30.
24- علي محمودي، فلسفه ي سياسي کانت (تهران: نگاه معاصر، 1384)، ص 128.
25- سايت حقوق بشر.
26- صالحي، پيشين، 195.
 

منبع:فصلنامه علوم سیاسی (46)، انتشارات دانشگاه باقر العلوم،1389