وضعيت علوم انساني در دانشگاه ها از منظر مقام معظم رهبري (1)

چكيده
 

عليرغم اهميت علوم انساني و نقش بسزاي آن در احياي فرهنگ ديني- ملي وتوسعه علوم و فناوري، اين علوم در دانشگاههاي ما آن گونه كه لازم است مورد توجه قرار نگرفته و از جايگاه شايسته اي برخوردار نمي باشد. هدف از پژوهش حاضر، بررسي وضعيت علوم انساني از منظر مقام معظم رهبري است.
پژوهش به صورت نظري و با روش سندكاوي انجام گرفته است. يافته هاي پژوهش حاكي از آن است كه مباني مادي و ضد ديني، ماهيت غربي، الگوگيري بي قيد و شرط از نظريه ها و توليدات غربي، ناديده ‌انگاشتن جايگاه و منزلت نخبگان، دانش‌آموختگان، مؤسسات و توليدات علوم انساني، مهمترين چالش هايي هستند كه از ديدگاه مقام معظم رهبري، علوم انساني در دانشگاههاي ما با آنها روبروست. يافته ها همچنين نشان مي دهد كه استخراج مباني اين علوم از دين، بومي سازي، نظريه پردازي، توليد علم و نوآوريهاي علمي و لزوم توجه كافي نسبت به جايگاه نخبگان، دانش آموختگان، مؤسسات علوم انساني، مؤثرترين راه كارها در مرتفع نمودن نواقص و بهبود وضعيت علوم انساني از منظر رهبر فرزانه انقلاب مي‌باشد.

كليد واژه ها: علوم انساني، چالش ها، بومي سازي، نوآوري، نظريه پردازي، توليد علم، مقام معظم رهبري.
 

مقدمه
 

علوم انساني، انسان را مي سازد تا انسان جهان را بسازد.
توسعه علوم و فناوري در بستر فرهنگي مناسب امكان پذير است و اين به نوبه خود نيازمند توسعه علوم انساني در جامعه مي باشد. عليرغم اهميت علوم انساني و نقش بسزايي كه در احياي فرهنگ ديني- ملي و توسعه علوم و فناوري دارد، اين علوم در دانشگاههاي ما آن گونه كه لازم است، مورد توجه قرار نگرفته و از جايگاه، شايسته اي برخوردار نمي باشد. در حاليكه دنياي غرب، پيوسته در مقام تجديد نظر در نظريه هاي موجود در علوم انساني، بررسي نتايج آنها و ايجاد تعامل بين علوم انساني و علوم تجربي بوده است، ما كمتر به ابعاد عملي اين علوم توجه كرده ايم و در بعد نظري، تنها به تدريس متون غربي اكتفا نموده و حداكثر، حاشيه هايي برآنها زده ايم.
چرا ما ساختن انواع ابزار و...را براي جبران عقب ماندگي صنعتي تجربه كرده ايم، ولي حاضر نبوده ايم در علوم انساني كه زمينه ساز فرهنگ عمومي و به دنبال آن توسعه كشور در همه زمينه ها ازجمله علم و فناوري است، سرمايه گذاري و تلاش نماييم؟
بنابراين، وضعيت علوم انساني و مهمترين چالشهايي كه اين علوم با آنها روبروست، موضوع اصلي اين مقاله است. مرتفع نمودن اين چالشها نياز به توجه جدي همه اقشاربه ويژه نخبگان، جامعه دارد. بررسي و شناسايي اين چالشها، امري ضروري است كه مي تواند نهادهاي آموزشي و فرهنگي بويژه دانشگاهها را در بكارگيري راه كارهاي مناسب در جهت بهبود وضعيت علوم انساني و به دنبال آن توسعه پايدار ايران اسلامي در همه عرصه هاي علمي، اقتصادي، اجتماعي، سياسي و...ياري رساند. با توجه به جامعيت علمي و اصالت نظرات رهبر فرزانه انقلاب اسلامي و تأكيدات معظم له بر تبيين رسالت ها و راهبردها در اين زمينه، در اين مقاله تلاش شده است وضعيت علوم انساني با تكيه بر ديدگاه معظم رهبري مورد مطالعه و بررسي قرار گيرد. در راستاي هدف ذكر شده، پژوهش حاضر برآن است كه به سؤالات زير پاسخ دهد:
1. ديدگاه رهبري، مهمترين چالش هايي كه علوم انساني در دانشگاههاي ما با آنها روبه روست كدامند؟
2. راه كارهاي مؤثر بر ارتقاي جايگاه علوم انساني در دانشگاهها، از ديدگاه رهبر فرزانه انقلاب اسلامي كدامند؟
پژوهش حاضر به صورت نظري و با روش سندكاوي، انجام گرفته و براي گردآوري بيانات رهبر انقلاب اسلامي، از پايگاه اطلاع رساني دفتر معظم رهبري استفاده شده است.

چالش هاي علوم انساني در دانشگاهها و راه‌كارهاي بهبود وضعيت آن
 

1. مباني مادي و ضدديني علوم انساني و لزوم استخراج مباني ديني
آنچه با عنوان علوم انساني در دانشگاهها، مؤسسات آموزش عالي و مراكز پژوهشي جامعه- در غالب رشته‌ها- مطرح است، مشتمل برنظريه ها و آرايي است كه براساس جهان بيني مادي و شرايط اجتماعي حاكم برغرب تدوين شده اند و دربسياري موارد نه تنها حلال مسائل نيستند، بلكه به دليل تعارض با جهان بيني ديني سبب پيچيده شدن و پيدايش مشكلات جدي مي گردند. رهبر انقلاب اسلامي با اشاره به وضعيت علوم انساني در دانشگاهها و گلايه دراين خصوص مي فرمايد: «مبناي علوم انساني غرب كه در دانشگاههاي كشور به صورت ترجمه اي تدريس مي شود، جهان بيني مادي و متعارض با مباني قرآن و ديني است، در حالي كه پايه و اساس
علوم انساني را بايد در قرآن جست وجو كرد.(1) حضرت آيت الله خامنه اي با اشاره به تحصيل قريب دوميليون دانشجو از سه ميليون و نيم دانشجوي كشور در رشته هاي علوم انساني، تأکيد مي كند:
اين مسئله نگران كننده است. بسياري از علوم انساني مبتني بر فلسفه هايي است كه مباني آنها مادي‌گري و بي اعتقادي به تعاليم الهي و اسلامي است و آموزش اين علوم موجب بي اعتقادي به تعاليم الهي و اسلامي مي شود و آموزش اين علوم انساني در دانشگاهها منجر به ترويج شكاكيت و ترديد در مباني ديني و اعتقادي خواهد شد.(2)
ايشان ضمن سازگار شمردن جهان بيني ديني و علم مي فرمايد:
ما مي بينيم كه در زمينه هاي مختلف، تحقيق، پژوهش ورسيدن به نظريه در دنياي مادي و دنياي غرب، مبناي قابل قبول و مورد اعتمادي نبوده؛ بخصوص در زمينه علوم انساني، كه در علوم تجربي و در فناوري هم اثر خودش را نشان مي دهد. نگاه اسلام به انسان، به علم، به زندگي بشر، به عالم طبيعت و به عالم وجود، نگاهي است كه معرفت نويني را دراختيار انسان مي گذارد. اين نگاه، زيربنا و قاعده و مبناي تحقيقات علمي در غرب نبوده.
تحقيقات علمي درغرب، در ستيز با آنچه آن را دين مي پنداشتند، آغاز شده. البته آنها حق داشتند؛ ديني كه رنسانس عليه آن قيام كرد و خط فكري و علمي دنيا را در جهت مقابل و مخالف آن ترسيم كرد، دين نبود؛ توهمات و خرافاتي بود با عنوان دين. دين كليسايي قرون وسطايي، دين و معرفت ديني نبود. بديهي بود كه عقده ها و گره ها در ذهن دانشمندان و نخبگان و زبدگان فكري باقي بماند و برايش راه علاج‌هاي ضدديني و غيرديني پيدا كنند. لذا هنوز چگونگي كنار آمدن علم ودين براي آنها مسئله است؛ ليكن مسئله ما اين نيست. در جهان بيني ما، علم ازدل دين مي جوشد و بهترين مشوق علم، دين است. ديني كه ما مي شناسيم،جهان بيني ديني اي كه ما از قرآن مي گيريم، تصويري كه ما از آفرينش و از انسان و از ماوراءالطبيعه و از توحيد و از مشيت الهي و از تقدير و قضا و قدر داريم، با علم سازگار است؛ لذا توليد كننده و تشويق كننده علم است. نمونه اش را شما در تاريخ نگاه كنيد؛ ببينيد حركت علمي در قرون اوليه اسلام براثر تشويق اسلام آنچنان اوج گرفت كه تا آن روز در دنيا بي سابقه بود- در همه زمينه ها- و علم و دين باهم آميخته و ممزوج بود و دانش و تحقيق و فن در حد خود پيشرفت كرد. پايه و مبناي علوم انساني اي كه امروز در غرب مطرح است، از اقتصاد و جامعه شناسي و مديريت و انواع و اقسام رشته هاي علوم انساني، برمبناي يك معرفت ضدديني و غيرديني و نامعتبر از نظر كساني است كه به معرفت والا و توحيدي اسلامي رسيده باشند.(3)
مقام معظم رهبري، يكي ازمسائل مهم و اصلي در قرآن پژوهشي را، استخراج مباني علوم انساني مي دانند. ايشان با تأکيد بر لزوم استخراج مباني علوم انساني دين، مي فرمايد:
اگر اين كار انجام شود پژوهشگران با استفاده از مباني قرآني و همچنين استفاده از برخي پيشرفتهاي علوم انساني، مي توانند بناي رفيع و مستحكمي را از علوم انساني پايه گذاري كنند. البته آن وقت مي توانند از پيشرفتهاي ديگران، غربي ها و كساني
كه در علوم انساني پيشرفت داشتند، استفاده هم بكنند، لكن مبنا بايد مبناي قرآني باشد.(4)
رهبرمعظم انقلاب در جايي ديگر اينگونه بيان مي دارد:
ما در اين زمينه ها بايد كار كنيم. در زمينه علوم تجربي بايد كار و تلاش كنيم. قدرت پيشرفت علمي و بازكردن راههاي نو و گشودن افق هاي جديد را بايد در خودمان به وجود بياوريم؛ همت ما بايد اين باشد؛ توقع، اين است. خوشبختانه ما پيشرفت كرده ايم؛ به وضوح مي شود اين را ديد. اگر قرار بود در محيط غيرديني و ضدديني، علم پيشرفت كند، از لحاظ علمي لااقل پيشرفت مي كرديم. ما از لحاظ علمي، عقب مانده و عقب نگه داشته شده بوديم. بيش از پنجاه سال، تحرك و جوشش علمي در اين كشور كند بود؛ در بعضي از بخش ها تعطيل بود. موانعي كه به وجود آوردند، براي اين ملت مثل سم كشنده اي بود. باور را از ملت ما گرفتند. ملت و نخبگان و مغزهاي ما را به هرآنچه از بيرون اين مرزهاست، آنچنان دلبسته كردند كه اصلاً كسي اين مجال و اين جرئت و اين شجاعت را پيدا نكند كه فكر كند مي توان برخلاف آن حرفها يا غير از آن حرفها و آن نظريه ها، نظريه اي ارائه كرد. ما هنوز هم تا حدودي گرفتار آن حرفها هستيم. البته اسلام به ما خودباوري داد و انقلاب به ما جرئت بخشيد. آنچه امروز مشاهده مي كنيم، نتيجه همين جرئت است؛ بايد اين جرئت را تقويت كرد وپيش رفت.(5)

پي نوشت ها :
 

*(دانشجوي كارشناسي ارشد، دانشگاه شيراز).
**(دانشجوي دانشگاه مهندسي دانشگاه شيراز).
1-ديدار با هزاران نفر از بانوان قرآن پژوه و فعال قرآني، 28 مهر 1388
2- ديدار با جمعي از اساتيد و اعضاي هيئت علمي، نخبگان، و رؤساي دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي، 8 شهريور 1388.
3- بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار با اساتيد دانشگاه‌ها، 26 آذر 1383.
4- ديدار با هزاران نفر از بانوان قرآن پژوه و فعال قرآني، 28مهر 1388.
5- بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار با اساتيد دانشگاهها،26آذر1383.
 

منبع:نشريه معرفت، شماره153..