جهاني شدن و برآمدن جنبش هاي ديني جديد
نويسنده:احمد مسلمي
يکي ازموضوع هاي مهم براي مطالعه و پژوهش دردنياي کنوني، جنبش هاي ديني و رابطه ي آن با جهاني شدن است. بررسي اين موضوع از آن رو اهميت دارد که گسترش برخي از جنبش هاي ديني جديد و سازمان هاي وابسته به آنها تابع برخي الگوها و ويژگي هاي جهاني شدن است؛ از جمله حرکت و تبادل سريع کالاها و افراد، توانايي فناوري اطلاعات براي ارتباطات، تکثرعملکردها و فعاليت ها، رشد سازمان هاي چندمليتي و فرآ يندهاي فرهنگ سازي. در نوشتار ذيل تلاش شده است تأثير جهاني شدن بر جنبش هاي ديني و نيزتأثيرپذيري اين فرآيند از اين نوع جنبش ها بررسي شود.
از ميانه ي دهه ي 1980م دين پژوهان به بررسي دين، سازمان هاي ديني و جنبش هاي ديني در چشم اندازي جهاني دست زدند. پژوهشگراني مانند رابرستون، فيترستون، ريتزر و کورتس، نخستين افرادي بودند که نوعي رهيافت جهاني را در زمينه ي توصيف فرايندها و پيامدهاي اديان درسطح جهاني، نتايج بين المللي شدَن و ...اتخاذ کردند.
شايان ذکراست که به موضوع جهاني شدن و ارتباطش با دين، در نظريه هايي توجه شده است که به مدرنيته يا پست مدرنيته مربوط اند و براين بينش تأکيد مي کنند که انقلاب صنعتي در سطح جهاني رخ داده و جهان شمولي، نوعي زمينه ي اجتماعي و فرهنگي براي کشف و تحليل پديده هاي اجتماعي فراهم کرده است. در پي گسترش ساختارهاي صنعتي و اقتصادي درسطح جهاني و ميزان تبادل و تعامل ميان سطوح جغرافيايي و فرهنگي، چيستي کارکرد ساختارهاي ديني گسترده مانند سنت ها، رسوم، سبک هاي زندگي، و تمدن ها به پرسش مطرح دين پژوهان تبديل شد و رويارويي، اختلاط و تعامل آنها با سرعتي بسيار روزافزون مدنظر قرار گرفت. دين، مانند جنبه هاي ديگر زندگي مدرن و پست مدرن، بخش مهمي از فرايند هاي جهاني شدن به شمار مي آيد که از يکسو در معرض تغييرات، تکثر و دگرگوني ها قرارمي گيرد و از سوي ديگر، بر همه ي آنها تأثير مي گذارد. در عين حال، دين به گونه اي سلبي يا ايجابي با فرايندها و نهادهاي اجتماعي مانند سياست، آموزش واقتصاد تعامل دارد.
مسئله ي تعريف جهاني شدن مشابه مسئله ي تعريف دين يا جنبش هاي ديني جديد است. اگر چه بسياري از جنبه هاي يک تعريف مي تواند به دست آيد، استثناهاي کافي وجود دارد که چنين تعريفي را نامعتبر مي سازد يا آن را فقط به طور جزئي کاربردپذير مي کند و بدين ترتيب چنين تعاريفي را دچارمشکل مي نمايد؛ براي مثال رويکرد پيترباير در کتاب خود به نام«اديان درجامعه ي جهاني» مي تواند رويکردي نوکارکرد گرا توصيف شود. وي گفته است که صور فرهنگي غرب در فرايند هاي جهاني شدن مسلط شده اند و بدين ترتيب فرهنگ هاي ديگر را زيرپا مي گذارند. دين درجامعه ي جهاني تابع تمايز و تفکيک کارکردي با بهداشت، پزشکي، سياست و... است که به نظام هاي کارکردي تخصصي و مجزا تبديل شده اند. از سوي ديگر،کساني که با دين سروکار دارند مانند پژوهشگران، قانون گذاران و...، با اين مسئله مواجه مي شوند که ظاهراً بايد دين را براساس فرهنگ و نظام غربي تعريف کنند. از اين نظر، تقابلي ميان آنچه ديني و غيرديني است وجود دارد و اين مسئله، موضوع مرزبندي دين و مرزبندي هاي ميان اديان را مطرح مي کند، اما هنگامي که اديان شرقي تحت سلطه ي غرب قرار مي گيرند (براي مثال هندوييسم درهند)، اين اديان، خودرا در تمايزبا غرب دوباره تغييرمي دهند. اين امرباعث تقابل اديان و نيزاديان و دولت مي شود. اما بعضي از نمود هاي دين، مانند جنبش هاي ديني جديد، عصر جديد و معنويت جديد، از مرزبندي آنچه دين تعريف شده است فرار مي کند و از اين جهت، متضمن جنبش اجتماعي، نظام يا نهادهاي اجتماعي نيست. همان گونه که اشاره شد، يکي ازموضوع هايي که در اينجا مطرح مي شود مسئله ي مرزبندي ميان اديان، و مرز بندي ميان دين و غيردين است. اين مسئله، به ويژه درمطالعه ي جنبش هاي ديني جديد، به چشم مي خورد،و مجموعه اي ازموضوع هاي مربوط به تعريف جنبش هاي ديني جديد، ايجاد سنخ شناسي يا مباحثي از اين نوع و بحث در اين باره را که آيا آنها واقعاً «ديني» و «جديد» هستند مطرح مي سازد. در اينجا جنبه هايي از جهاني شدن وجود دارند که از نظرتجربي مهم هستند. بر اين اساس، نمي توان دين يا جهاني شدن را ذات گرايانه تعريف کرد؛ زيرا فرايند هاي ياد شده از ماهيتي پويا برخوردارند و از اين رو هيچ گاه کامل نيستند. موقعيت ها و شرايط دائماً در حال تغييرند و اين تغيير به گونه اي شتابان به پيش مي رود.
جيمزبکفورد استدلال کرده که الگوهاي عملکرد بسياري از جنبش هاي ديني جديد، به رغم ايده ها و آرمان هاي واقعاً جهاني، صرفاً چند مليتي باقي مانده است. وي همچنين خاطرنشان کرده است که فرهنگ هاي خاصي که جنبش هاي ديني جديد از آن برخاسته اند آشکارا ايده ها و تصورات آنها را از جهاني شدن شکل مي بخشند؛ در عين حال تسهيلاني که به وسيله ي اينترنت فراهم شده است براي جنبش هاي ديني جديد موهبتي به شمارمي آيند. بر اساس مطالب بالا مي توان گفت که جنبش هاي ديني جديد مي توانند نمونه هاي مناسب از فرايند هاي جهاني شدن به شمار آيند. از يک سو، گسترش بعضي از جنبش هاي ديني جديد وسازمان هاي وابسته به آنها تابع برخي الگوهاست که مي توان آنها را ويژگي هاي جهاني شدن تلقي کرد؛ مانند حرکت و تبادل سريع کالاها (که مي توانند مادي يا غيرمادي باشند) وافراد، توانايي فناوري اطلاعات براي ارتباطات، تکثرعملکردها و فعاليت ها، رشد سازمان هاي چند مليتي، و فرايند هاي فرهنگ سازي. اما بحث درباره ي اينکه سازمان ها و نهادهاي چند مليتي، محتواي ديني را بدين منظور به کارمي برند که کالاهاي خود را از نظر فرهنگي مهم و پذيرفتني سازند درمورد فعاليت هاي جنبش هاي ديني جديد در بازار جهاني هنگامي بجاست که جنبش هاي ديني جديد ادياني تلقي شوند که راهبردهاي تجاري بازار سکولار را به کار مي برند. ازسوي ديگر، تمايزخاستگاه و زمينه هاي فرهنگي جنبش هاي ديني جديد و نتايجي که اين امر براي ادغام موفقيت آميز آنها در قلمروهاي فرهنگي ديگر در بردارد، موانع بالقوه براي جهاني شدن جنبش هاي ديني جديد است. بعضي از جنبش هاي ديني جديد، اگرچه ادعا مي کنند که آموزه هاي آنها اهميتي جهاني دارد، افرادي را مخاطب قرارمي دهند که فراتر از مرزبندي هاي منطقه اي يا ملي نيستند. افزون براين، پويايي دروني جنبش هاي ديني جديد و رويکردهاي آنها نسبت به جامعه ي گسترده ترممکن است مانع گسترش آنها در سطح جهاني شود؛ زيرا گاهي تنش ميان «گروه» و «جهان» باعث ايجاد روابط ناپايدار مي شود. گروه ها معمولاً احساس مي کنند که جامعه ي گسترده تر آنها را تهديد مي کنند - برداشتي که مي تواند به تقابل خشونت آميز، نبردهاي بي رحمانه و نابودي منجر گردد.
افزون بر اين،اگر چه محيط هاي جهاني، پنهان شدن جنبش هاي ديني جديد را مشکل مي سازند، در اينجا مسئله ي فقدان بالقوه ي شفافيت و وضوح وجود دارد. اين امر درباره ي همه ي شبکه هاي بين المللي پيچيده مصداق دارد، اما درباره ي جنبش هاي ديني جديد به صورت جنبه اي مسئله برانگيز باقي مي ماند. به رغم امکاناتي که در زمينه ي اطلاعات به وسيله ي ارتباطات جهاني فراهم آمده است، هنوز هم اين مسئله وجود دارد که ما تا چه اندازه درباره ي جنبش هاي ديني جديد مي دانيم وشناخت داريم.
جنبش هاي ديني جديد ازدو جنبه ي عام و خاص برخوردارند؛ جنبه اي که پژو هشگران بايد درباره ي آن سخن بگويند. جنبش هاي ديني جديد کماکان برنوعي ازاطلاعاتي که درباره ي آنها در دسترس است کنترل دارند و از جهات گوناگون نيز در اين کار موفق بوده اند؛ ضمن اينکه اين رويکرد را همواره اتخاذ نموده اند که با آنچه درباره ي آنها گفته مي شود مخالفت کنند، اطلاعات را ازحوزه ي عمومي پاک نمايند و مطالب خودرا به شايعات بيفزايند.
دسترسي محدود ما به ارتباطات به دسترسي محدود به اطلاعات منجر مي شود؛ بنابراين، همان گونه که جيمز بکفورد خاطر نشان کرده است، جهاني شدن تأثيري بر جنبش هاي ديني جديد دارد که مي توانند مزايا و معايبي را براي آنها دربرداشته باشند.
موضوع ديگر تأثير ارتباطات (به معناي گسترده ي کلمه) برجنبش هاي ديني جديد و برعکس، تأثيرجهاني جنبش هاي ديني جديد است که از کاربرد آنها يا حتي سوء استفاده از ارتباطات ناشي مي شود. ارتباطات جهاني، که در اينجا به معناي گسترده ي کلمه مدنظر است، ارتباطات الکترونيکي، حمل و نقل فيزيکي، همه ي انواع رسانه ها و گفتمان رسانه ها درباره ي جنبش هاي ديني جديد، شبکه هاي تصويري و واقعي و... را شامل مي شود. ماهيت و دسترس پذيري اين ابزار ارتباطات داراي پيامدهايي براي جنبش هاي ديني جديد و عضويت در آنهاست.اين بدين معناست که تعاملي در سطح هاي متعدد وجود دارد که کانال هاي ارتباطي موجود را اداره مي کند؛ يعني جنبش هاي ديني جديد مي توانند به گفت و گو با کساني بنشينند که گفتمان هاي مربوط به آنها را ايجاد کرده اند و تفسيرهاي آنهارا نقد کنند. بعضي ازجنبش هاي ديني جديد مي کوشند از راه هاي گوناگون، مثلا حذف صفحات اينترنت يا ايجاد اختلال در کار تأمين کنندگان خدمات اينترنت وا عتراض و نزاع ها، اطلاعات مربوط به خودشان را از بين ببرند. در وهله ي دوم اين بدين معناست که جنبش هاي ديني جديد به خاطر تدبير و دور انديشي خود با يکديگرارتباط برقرار مي کنند، پيوندها و پيوستگي هايي را به وجود مي آورند و بدين ترتيب هويت هايي را خلق مي کنند که در قالب «جنبش هاي آييني» گنجانده مي شوند. در وهله ي سوم جنبش هاي ديني جديد از اين راه هاي ارتباطي استفاده مي نمايند، دستورالعمل هاي خود را اجرا واز منافع خود دفاع مي کنند و در اينجا نيز از تو انايي لازم براي اين کاربرخوردارند. هدف آنها اين است که ازچنين کانال هايي استفاده کنند و بدين ترتيب خودشان را در جامعه وارد نمايند و از طريق بهره مندي صرف از اين کانال ها براي خود مشروعيت کسب کنند يا با دسترسي به منابع اطلاعاتي موجود، تأثيرگذار باشند. دردرجه ي چهارم جنبش هاي ديني جديد مي توانند ابزاراطلاعات را حداقل براي رشد آگاهي و شناخت درباره ي موضوع هاي خاص به کارببرند؛ هر چند همواره اين خطر وجود دارد که مشاهده ي اطلاعات در دسترس در مورد آنها مي تواند نتايج زيان باري را براي آنها داشته باشد.
منبع: مجله زمانه، شماره95
از ميانه ي دهه ي 1980م دين پژوهان به بررسي دين، سازمان هاي ديني و جنبش هاي ديني در چشم اندازي جهاني دست زدند. پژوهشگراني مانند رابرستون، فيترستون، ريتزر و کورتس، نخستين افرادي بودند که نوعي رهيافت جهاني را در زمينه ي توصيف فرايندها و پيامدهاي اديان درسطح جهاني، نتايج بين المللي شدَن و ...اتخاذ کردند.
شايان ذکراست که به موضوع جهاني شدن و ارتباطش با دين، در نظريه هايي توجه شده است که به مدرنيته يا پست مدرنيته مربوط اند و براين بينش تأکيد مي کنند که انقلاب صنعتي در سطح جهاني رخ داده و جهان شمولي، نوعي زمينه ي اجتماعي و فرهنگي براي کشف و تحليل پديده هاي اجتماعي فراهم کرده است. در پي گسترش ساختارهاي صنعتي و اقتصادي درسطح جهاني و ميزان تبادل و تعامل ميان سطوح جغرافيايي و فرهنگي، چيستي کارکرد ساختارهاي ديني گسترده مانند سنت ها، رسوم، سبک هاي زندگي، و تمدن ها به پرسش مطرح دين پژوهان تبديل شد و رويارويي، اختلاط و تعامل آنها با سرعتي بسيار روزافزون مدنظر قرار گرفت. دين، مانند جنبه هاي ديگر زندگي مدرن و پست مدرن، بخش مهمي از فرايند هاي جهاني شدن به شمار مي آيد که از يکسو در معرض تغييرات، تکثر و دگرگوني ها قرارمي گيرد و از سوي ديگر، بر همه ي آنها تأثير مي گذارد. در عين حال، دين به گونه اي سلبي يا ايجابي با فرايندها و نهادهاي اجتماعي مانند سياست، آموزش واقتصاد تعامل دارد.
مسئله ي تعريف جهاني شدن مشابه مسئله ي تعريف دين يا جنبش هاي ديني جديد است. اگر چه بسياري از جنبه هاي يک تعريف مي تواند به دست آيد، استثناهاي کافي وجود دارد که چنين تعريفي را نامعتبر مي سازد يا آن را فقط به طور جزئي کاربردپذير مي کند و بدين ترتيب چنين تعاريفي را دچارمشکل مي نمايد؛ براي مثال رويکرد پيترباير در کتاب خود به نام«اديان درجامعه ي جهاني» مي تواند رويکردي نوکارکرد گرا توصيف شود. وي گفته است که صور فرهنگي غرب در فرايند هاي جهاني شدن مسلط شده اند و بدين ترتيب فرهنگ هاي ديگر را زيرپا مي گذارند. دين درجامعه ي جهاني تابع تمايز و تفکيک کارکردي با بهداشت، پزشکي، سياست و... است که به نظام هاي کارکردي تخصصي و مجزا تبديل شده اند. از سوي ديگر،کساني که با دين سروکار دارند مانند پژوهشگران، قانون گذاران و...، با اين مسئله مواجه مي شوند که ظاهراً بايد دين را براساس فرهنگ و نظام غربي تعريف کنند. از اين نظر، تقابلي ميان آنچه ديني و غيرديني است وجود دارد و اين مسئله، موضوع مرزبندي دين و مرزبندي هاي ميان اديان را مطرح مي کند، اما هنگامي که اديان شرقي تحت سلطه ي غرب قرار مي گيرند (براي مثال هندوييسم درهند)، اين اديان، خودرا در تمايزبا غرب دوباره تغييرمي دهند. اين امرباعث تقابل اديان و نيزاديان و دولت مي شود. اما بعضي از نمود هاي دين، مانند جنبش هاي ديني جديد، عصر جديد و معنويت جديد، از مرزبندي آنچه دين تعريف شده است فرار مي کند و از اين جهت، متضمن جنبش اجتماعي، نظام يا نهادهاي اجتماعي نيست. همان گونه که اشاره شد، يکي ازموضوع هايي که در اينجا مطرح مي شود مسئله ي مرزبندي ميان اديان، و مرز بندي ميان دين و غيردين است. اين مسئله، به ويژه درمطالعه ي جنبش هاي ديني جديد، به چشم مي خورد،و مجموعه اي ازموضوع هاي مربوط به تعريف جنبش هاي ديني جديد، ايجاد سنخ شناسي يا مباحثي از اين نوع و بحث در اين باره را که آيا آنها واقعاً «ديني» و «جديد» هستند مطرح مي سازد. در اينجا جنبه هايي از جهاني شدن وجود دارند که از نظرتجربي مهم هستند. بر اين اساس، نمي توان دين يا جهاني شدن را ذات گرايانه تعريف کرد؛ زيرا فرايند هاي ياد شده از ماهيتي پويا برخوردارند و از اين رو هيچ گاه کامل نيستند. موقعيت ها و شرايط دائماً در حال تغييرند و اين تغيير به گونه اي شتابان به پيش مي رود.
رابطه ي جهاني شدن،ارتباطات و جنبش هاي ديني جديد
جيمزبکفورد استدلال کرده که الگوهاي عملکرد بسياري از جنبش هاي ديني جديد، به رغم ايده ها و آرمان هاي واقعاً جهاني، صرفاً چند مليتي باقي مانده است. وي همچنين خاطرنشان کرده است که فرهنگ هاي خاصي که جنبش هاي ديني جديد از آن برخاسته اند آشکارا ايده ها و تصورات آنها را از جهاني شدن شکل مي بخشند؛ در عين حال تسهيلاني که به وسيله ي اينترنت فراهم شده است براي جنبش هاي ديني جديد موهبتي به شمارمي آيند. بر اساس مطالب بالا مي توان گفت که جنبش هاي ديني جديد مي توانند نمونه هاي مناسب از فرايند هاي جهاني شدن به شمار آيند. از يک سو، گسترش بعضي از جنبش هاي ديني جديد وسازمان هاي وابسته به آنها تابع برخي الگوهاست که مي توان آنها را ويژگي هاي جهاني شدن تلقي کرد؛ مانند حرکت و تبادل سريع کالاها (که مي توانند مادي يا غيرمادي باشند) وافراد، توانايي فناوري اطلاعات براي ارتباطات، تکثرعملکردها و فعاليت ها، رشد سازمان هاي چند مليتي، و فرايند هاي فرهنگ سازي. اما بحث درباره ي اينکه سازمان ها و نهادهاي چند مليتي، محتواي ديني را بدين منظور به کارمي برند که کالاهاي خود را از نظر فرهنگي مهم و پذيرفتني سازند درمورد فعاليت هاي جنبش هاي ديني جديد در بازار جهاني هنگامي بجاست که جنبش هاي ديني جديد ادياني تلقي شوند که راهبردهاي تجاري بازار سکولار را به کار مي برند. ازسوي ديگر، تمايزخاستگاه و زمينه هاي فرهنگي جنبش هاي ديني جديد و نتايجي که اين امر براي ادغام موفقيت آميز آنها در قلمروهاي فرهنگي ديگر در بردارد، موانع بالقوه براي جهاني شدن جنبش هاي ديني جديد است. بعضي از جنبش هاي ديني جديد، اگرچه ادعا مي کنند که آموزه هاي آنها اهميتي جهاني دارد، افرادي را مخاطب قرارمي دهند که فراتر از مرزبندي هاي منطقه اي يا ملي نيستند. افزون براين، پويايي دروني جنبش هاي ديني جديد و رويکردهاي آنها نسبت به جامعه ي گسترده ترممکن است مانع گسترش آنها در سطح جهاني شود؛ زيرا گاهي تنش ميان «گروه» و «جهان» باعث ايجاد روابط ناپايدار مي شود. گروه ها معمولاً احساس مي کنند که جامعه ي گسترده تر آنها را تهديد مي کنند - برداشتي که مي تواند به تقابل خشونت آميز، نبردهاي بي رحمانه و نابودي منجر گردد.
افزون بر اين،اگر چه محيط هاي جهاني، پنهان شدن جنبش هاي ديني جديد را مشکل مي سازند، در اينجا مسئله ي فقدان بالقوه ي شفافيت و وضوح وجود دارد. اين امر درباره ي همه ي شبکه هاي بين المللي پيچيده مصداق دارد، اما درباره ي جنبش هاي ديني جديد به صورت جنبه اي مسئله برانگيز باقي مي ماند. به رغم امکاناتي که در زمينه ي اطلاعات به وسيله ي ارتباطات جهاني فراهم آمده است، هنوز هم اين مسئله وجود دارد که ما تا چه اندازه درباره ي جنبش هاي ديني جديد مي دانيم وشناخت داريم.
جنبش هاي ديني جديد ازدو جنبه ي عام و خاص برخوردارند؛ جنبه اي که پژو هشگران بايد درباره ي آن سخن بگويند. جنبش هاي ديني جديد کماکان برنوعي ازاطلاعاتي که درباره ي آنها در دسترس است کنترل دارند و از جهات گوناگون نيز در اين کار موفق بوده اند؛ ضمن اينکه اين رويکرد را همواره اتخاذ نموده اند که با آنچه درباره ي آنها گفته مي شود مخالفت کنند، اطلاعات را ازحوزه ي عمومي پاک نمايند و مطالب خودرا به شايعات بيفزايند.
دسترسي محدود ما به ارتباطات به دسترسي محدود به اطلاعات منجر مي شود؛ بنابراين، همان گونه که جيمز بکفورد خاطر نشان کرده است، جهاني شدن تأثيري بر جنبش هاي ديني جديد دارد که مي توانند مزايا و معايبي را براي آنها دربرداشته باشند.
موضوع ديگر تأثير ارتباطات (به معناي گسترده ي کلمه) برجنبش هاي ديني جديد و برعکس، تأثيرجهاني جنبش هاي ديني جديد است که از کاربرد آنها يا حتي سوء استفاده از ارتباطات ناشي مي شود. ارتباطات جهاني، که در اينجا به معناي گسترده ي کلمه مدنظر است، ارتباطات الکترونيکي، حمل و نقل فيزيکي، همه ي انواع رسانه ها و گفتمان رسانه ها درباره ي جنبش هاي ديني جديد، شبکه هاي تصويري و واقعي و... را شامل مي شود. ماهيت و دسترس پذيري اين ابزار ارتباطات داراي پيامدهايي براي جنبش هاي ديني جديد و عضويت در آنهاست.اين بدين معناست که تعاملي در سطح هاي متعدد وجود دارد که کانال هاي ارتباطي موجود را اداره مي کند؛ يعني جنبش هاي ديني جديد مي توانند به گفت و گو با کساني بنشينند که گفتمان هاي مربوط به آنها را ايجاد کرده اند و تفسيرهاي آنهارا نقد کنند. بعضي ازجنبش هاي ديني جديد مي کوشند از راه هاي گوناگون، مثلا حذف صفحات اينترنت يا ايجاد اختلال در کار تأمين کنندگان خدمات اينترنت وا عتراض و نزاع ها، اطلاعات مربوط به خودشان را از بين ببرند. در وهله ي دوم اين بدين معناست که جنبش هاي ديني جديد به خاطر تدبير و دور انديشي خود با يکديگرارتباط برقرار مي کنند، پيوندها و پيوستگي هايي را به وجود مي آورند و بدين ترتيب هويت هايي را خلق مي کنند که در قالب «جنبش هاي آييني» گنجانده مي شوند. در وهله ي سوم جنبش هاي ديني جديد از اين راه هاي ارتباطي استفاده مي نمايند، دستورالعمل هاي خود را اجرا واز منافع خود دفاع مي کنند و در اينجا نيز از تو انايي لازم براي اين کاربرخوردارند. هدف آنها اين است که ازچنين کانال هايي استفاده کنند و بدين ترتيب خودشان را در جامعه وارد نمايند و از طريق بهره مندي صرف از اين کانال ها براي خود مشروعيت کسب کنند يا با دسترسي به منابع اطلاعاتي موجود، تأثيرگذار باشند. دردرجه ي چهارم جنبش هاي ديني جديد مي توانند ابزاراطلاعات را حداقل براي رشد آگاهي و شناخت درباره ي موضوع هاي خاص به کارببرند؛ هر چند همواره اين خطر وجود دارد که مشاهده ي اطلاعات در دسترس در مورد آنها مي تواند نتايج زيان باري را براي آنها داشته باشد.
منبع: مجله زمانه، شماره95
