چکیده:
آنچه از روایات و آیات متعدد در قرآن مجید و منابع روایی برداشت می شود مفتاحیت لقمه و کسب در سعادت یا شقاوت معنوی انسان است به صورتی که کسب حرام و لقمه حاصل از آن کلید هر بدی و گمراهی است و کسب روزی حلال بزرگترین عبادت و راه سعادت اخروی شمرده شده است. لقمه حرام نابود کننده سایر اعمال نیک انسان نیز می باشد به طوری که میبینیم افرادی که با کوهی از اعمال صالح در قیامت فقط به سبب لقمه حرام اهل آتش خواهند شد. در مقابل آن لقمه حلال نیز آغاز راه رسیدن به کمالات معنوی انسان است به صورتی که بزرگترین جهاد و عبادت کسب روزی حلال به حساب آمده است. در این نوشته سعی شده است ابعاد مختلف اثرات لقمه حرام در زندگی دنیوی و اخروی انسان بررسی شود آنچه از سختی ها و مشقات در اثر کسب حرام در زندگی آنان پدید می آید و مفاسد ناشی از آن نیز از جمله بخشهای دیگر این مقاله است همچنین بررسی فقهی مال مخلوط به حرام و انفاق از مال حرام قسمت پایانی این نوشتار است امید که آگاهی به عمق تخریبی مال حرام در زندگی آدمی را از ورود در وادی هلاکت باز دارد.
واژگان کلیدی: مال، لقمه، حرام، حلال، کسب
مقدمه
در دین مقدس اسلام گناهان از نظر رتبه کلاً به دو قسمت تقسیم می شود:
قسم اول: گناهان کبیره قسم دوم: گناهان صغیره. و هر یک از اقسام گناهان کبیره و صغیره از نظر درجه، رتبه های مختلف و متفاوتی دارند و خداوند برای هر شخصی که مرتکب گناهی بشود، حال آن گناه در هر رتبه ای که باشد کیفر و زیانهایی معین نموده است. البته به تناسب با همان گناه از نظر شدت و ضعف مگر آنکه گناهکار توبه نماید و خداوند توبه او را بپذیرد از امام رضا نقل شده که فرمودند: «کُلَّما اَحدَثَ العِبادُ مِنَ الذُّنُوبِ ما لَم یَکُونُوا یَعمَلُونَ اَحدَثَ لَهُم مِنَ البَلاءِ ما لَم یَکُونُوا یَعرِفُونَ».(1) هر گاه مردم به گناهانی تازه که قبلا به انجام آن نمی پرداختند آلوده شوند با بیماری ها و مشکلات جدیدی که برایشان آشنا نیست روبرو می شوند. همانگونه که مراتب گناه مختلف می باشد کیفر گناه و آثار مترتب بر آن هم متفاوت است زیرا بعضی از گناهان گذشته از آنکه انجام دادن آن گناه غالبا زمینه برای ارتکاب گناهان دیگری هم می شود که از جمله خوردن مال حرام و شبهه ناک را می توان به شمار آورد و آثار غذاهای حرام در روحیات انسان به قدری واضح و مشهود است که بزرگترین سد و حجاب و مانع برای رسیدن به فیوضات الهی می باشد.و چه بسا لقمه حرام زمینه رشد صفات رذیله دیگری و یا مرتکب شدن محرمات دیگر الهی را فراهم می نماید. مولوی می گوید:
چون ز لقمه تو حسد بینی و دام
جهل و غفلت زاید آن را دان حرام
و کلام امام حسین علیه السلام در روز عاشورا این موضوع را اثبات می کند هنگامی که حضرت لشکر عمر سعد را نصیحت می کرد و سخنان مبارک حضرت در آنان اثری ننمود فرمودند: «مُلِئَت بُطُونُکُم مِنَ الحَرامِ» یعنی شکمهای شما از غذای حرام پر شده است. (2)حافظ در مذمّت لقمه حرام می گوید:
مرا که نیست ره و رسم لقمه پرهیزی
چرا ملامت رند شرابخواره کنم
مرا که نیست ره و رسم لقمه پرهیزی
همان به است که میخانه را اجاره کنم
حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در وصایای خود به کمیل بن زیاد فرمودند: «يَا كُمَيْلُ إِنَّ اللِّسَانَ يَبُوحُ مِنَ الْقَلْبِ وَ الْقَلْبُ يَقُومُ بِالْغِذَاءِ- فَانْظُرْ فِيمَا تُغَذِّي قَلْبَکَ وَ جِسْمَک- فَإِنْ لَمْ يَكُنْ ذَلِکَ حَلَالًا- لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَى تَسْبِيحَکَ وَ لَا شُكْرَک(3) یعنی: ای کمیل به درستی که زبان تراوش کند از قلب، و قلب قوت یابد از غذا، پس تأمل کن در آنچه تغذیه نماید قلب و جسم تو. پس اگر حلال نباشد قبول نفرماید خداوند تسبیح و شکر تو را و در حدیث قدسی آمده است «فَمِنکَ الدُّعاءُ وَعَلَىَّ الإِجابَةُ فَلا تُحتَجَبُ عَنّى دَعوَةٌ إِلاّ دَعوَةُ اَكلِ الحَرامِ»(4) یعنی پنهان نمی ماند از من هیچ دعایی مگر دعای کسی که مال حرام می خورد.و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در جواب کسی که گفت دوست دارم دعایم مستجاب شود فرمودند: «طَهِّر مَأكَلَكَ وَ لا تُدخِل بَطنَكَ الحَرامَ»(5). يعنى: « غذای خود را پاک کن و از غذای حرام بپرهیز.«اَللَّهُمَّ أَغْنِنِي بِحَلَالِكَ عَنْ حَرَامِكَ وَ بِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِوَاك ».«خدایا مرا به واسطه حلالت از حرامت بی نیاز گردان وبه واسطه فضلت نیز از احتیاج به دیگران بی نیازم گردان». بیان مسأله تحقیق: در این مقاله ما به بررسی در زندگی دنیوی و اخروی بر مبنای آیات و روایات پرداخته ایم.
پیشینه تحقیق:
در مورد این موضوع مقالات پراکنده ای در کتب اخلاقی مختلف مانند گناهان کبیره شهید دستغیب و منازل الآخره شیخ عباس قمی و معراج السعاده ملا احمد نراقی آمده است.
اهداف تحقیق:
برجسته نمودن خطرات نابود کننده و گمراه کننده لقمه حرام و زمینه سازی آن برای سقوط انسان و ضلالت و جهنم به جهت بازداشتن و تحذیر جامعه از کسب حرام
روش تحقیق:
دراین تحقیق بر مبنای روش کتابخانه ای و پژوهشی در منابع روایی و همچنین تفاسیر قرآن کریم حرکت کرده ایم.
پرسشهای تحقیق:
مال حرام چه اثری بر سرنوشت انسان در قیامت دارد؟
مال حرام باعث چه مفاسد و مشکلاتی در زندگی انسان می شود؟
آیا انفاق از مال حرام جایز است ؟ چرا؟
فصل اول: انسان و مال حرام در قیامت
یکی از مسائلی که خداوند در آیات متعدد از قرآن مجید انسان را به آن تذکر داده است عظمت روز قیامت است که تمام عقبات آن بسیار سخت و مشکل است و یکی از مشکل ترین عقبات آن عقبه مظالم و مرصاد و یا حق الناس می باشد چنانچه خداوند متعال می فرماید:«وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها وَ كَفى بِنا حاسِبِينَ». (6) یعنی «ما در قیامت برپا می کنیم ترازوی عدل را پس در آن روز بر کسی ظلم نخواهد شد و کردار هر کس هر چند اندک باشد آن عمل را می آوریم و ما از برای محاسبه روز قیامت کافی می باشیم. رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند:«اِنَّ الرَّجُلَ یُسئَلُ عَن کُحلِ عَینِهِ وَ عَن فَتَهِ الطّینِ بِاَصبُعِهِ وَ عَن لَمسِهِ ثَوبَ أَخیِهِ »(7) یعنی: «همانا در قیامت از مردم سؤال می شود در باره سرمه ای که به چشم خود کشیده اند، و از خاک و گلی که با انگشت خود مالیده اند و دستی که به لباس برادر خود کشیده اند ».(8) و در حدیث دیگر نقل شده که در قیامت حاضر می کنند کسی را که در دنیا از قصابی گوشت خریده و بعد آن گوشت را به قصاب رد کرده و لکن مقداری چربی آن گوشت در دست او باقی مانده باشد که موجب ضرر برای قصاب باشد پس خداوند امر می فرماید تا اینکه به مقدار ضرری که به قصاب وارد آمده از حسنات آن شخص به قصاب داده شود.و در حدیث دیگر نقل شده که امام علیه السلام فرمودند:«یُؤخَذُ سِتَّمِائَةَ صَلوةٍ بِدِرهَمٍ» (9) یعنی در قیامت ششصد نماز در عوض یک درهم داده می شود. و در لئالی الاخبار وارد است که روزی حضرت رسول صلی الله علیه و آله به دیدن حضرت فاطمه زهرا علیها السلام تشریف آوردند دیدند آن مخدره خانه خود را به حصیر و پوست گوسفند فرش نموده و پیرهنی از پشم بسیار خشنِ شتر در بر نموده و مشغول کار خانه می باشد.چون چشم حضرت زهرا علیها السلام به پدر افتاد از فقر و زحمت خانه شکایت نمود. پیغمبر اکرم به او فرمودند «لاَ تَعتَمِد عَلی أَنَّکَ بِنتُ رَسُول اللهِ وَ زَوجَةُ عَلِیٍّ وَ اُمُّ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ فَوَالَّذِي نَفسَ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لاَ یَأذَنُوکَ یَومَ القِیَامَةِ اَن تَرفَعَ قَدَماً عَن قَدَمٍ حَتّی تَفرَغَ مِن حِسَابِ هَذَا الحَصیِرِ وَ هَذَا الثَّوبِ ».(10) یعنی: «ای نور دیده اعتماد مکن بر آنکه تو دختر پیغمبری و عیال علی و مادر حسن و حسین علیهم السلام می باشی، قسم به آن کسی که جان من در قبضه قدرت اوست به تو اجازه داده نمی شود روز قیامت که قدم از قدم برداری مگر اینکه از عهده حساب این حصیر و این پیراهن برآیی».در لئالی الاخبار از حضرت صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: مردم از سختی روز قیامت و حساب آن به حضرت آدم رو می آورند و می گویند تو پدر ما هستی و پیغمبر خدا هستی از خداوند تقاضا کن تا در حق ما حکمی صادر کند اگر چه به دخول جهنم باشد زیرا ما را بیش از این طاقت بر سختی حساب روز قیامت نیست. حضرت آدم می فرماید خداوند مرا به ید قدرت خود آفرید و مسجود ملائکه خود قرار داد و مرا از خوردن یک میوه از اشجار بهشتی منع نمود مع ذلک نتوانستم خودداری نمایم پس مرا در محضر او روی شفاعت نیست. آنها به حضرت نوح رو می آورند و می گویند: تو از برای خدا نهصد و پنجاه سال مردم را به خدا پرستی دعوت نمودی و از قوم خو ددر راه دین صدمات زیادی را تحمل نمودی امروز از او تقاضا نما ما بین ما حکم کند اگر چه به دخول جهنم باشد. حضرت نوح می فرمایند: من با اینکه فقط مأمور بودم اهل کشتی را نجات دهم و با آنها اظهار محبت نمایم ولکن موقعی که دیدم فرزندم دچار طوفان بلا گردید با این که می دانستم کافر است و اظهار محبت به او خلاف خشنودی خدا است مع ذلک از کثرت علاقه ای که به او داشتم به خدا عرض کردم «اِنَّ ابنِی مِن اَهلِی وَ اِنَّ وَعدَکَ الحَقُّ» ترجمه: «همانا فرزند من از اهل من است، و وعده تو حقّ است». و با این اظهار علاقمندی به دشمن خدا و خلاف وظیفه دیگر از برای من به درگاه حق روی شفاعت نمانده است شما به حضرت ابراهیم روی بیاورید که خلیل خدا است.آنها به حضرت ابراهیم علیه السلام رو می کنند و می گویند خداوند در اثر آن اظهار بندگی که از تو دید تو را خلیل و دوست خود قرار داد پس از خدا تقاضا کنید تا اینکه ما را از گرفتاری حساب قیامت نجات دهد اگر چه به دخول جهنم باشد زیرا ما را بیش از این طاقت حساب قیامت نیست. حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید: «با اینکه خدا مرا مقام خلّت و دوستی داد مع ذلک در جلوگیری از بت پرستی مردم اظهار کسالت نمودم در صورتی که اگر کسی را خداوند پشتیبان و نگهبان باشد و به او مقام خلت عطا فرماید بایستی در کمال شجاعت و صراحت از مناهی حق مانع شود و احتیاج به تمارض نداشته باشد و روی شفاعت ندارم».پس آنها رو به حضرت موسی علیه السلام می آورند و از او تقاضای شفاعت می کنند. آن حضرت می فرماید اگر چه خدا مرا کلیم خود گرداند ولکن روزی دیدم یک نفر قبطی با یکی از دوستان من مشغول زد و خورد می باشد بدون تأنی مشتی به صورت قبطی زدم و او را هلاک نمودم با اینکه سزاوار بود با آنها مدار کنم و به نیکی آنها را از هم جدا کنم و با این خلاف وظیفه از برای من درب خانه حق روی شفاعت نیست. چون آنها به محضر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می آیند و تقاضای شفاعت می کنند حضرت سر به سجده می گذارد و از خدا نجات آنها را تقاضا می کند خداوند به آن حضرت می فرماید: هر که را تو شفاعت کنی من شفاعت تو را در باره او قبول می کنم. (11)
روایتی از امام صادق علیه السلام در سختی روز قیامت
از حضرت صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: چون روز قیامت شود و به امر خدا مردم سر از قبر بردارند ملائکه و مأمورین آنها را در مکان واحدی حاضر نمایند و خدا امر فرماید تا اینکه ملائکه هفت آسمان به دور اهل محشر هفت صف بکشند و آنها را محصور دارند پس از آن منادی از طرف حق آنها را صدا زده و می گوید: ای طائفه جن و انس اگر قدرت دارید بر اینکه از صفوف ملائکه هفت آسمان بگریزید پس بگریزید و لکن امروز گریزگاهی نیست جز با عنایت سلطان حقیقی که ذات مقدس حق باشد. پس از آن خداوند بدون واسطه احدی به اهل محشر می فرماید: من خدای یگانه می باشم و عدل من امروز اقتضا می کند آنکه حق هر مظلومی را از ظالمش پس بگیرم و از ظلم احدی نگذرم. پس هر کس در دار دنیا مظلوم واقع شده حق خود را از ظالم بگیرد و از این موقف کسی حق عبور ندارد مگر آنکه بر عهده او چیزی از حق الناس نباشد. پس اهل محشر در صدد مطالبه حقوق خود برمی آیند و هر کس کوچکترین حقی بر غیر داشته باشد او را پید ا می کند و از او مطالبه حق خود را می نماید و مردم از ترس آنکه مبادا کسی گریبان آنها را بگیرد و چیزی مطالبه کند به اطراف محشر فرار می کنند به خیال آنکه راه فراری از برای آنها می باشد زیرا می ترسند در رعایت حقوق آنها تقصیری شده باشد. یعنی روزی که هر کس فرار می کند از برادر و مادر و پدر و رفیق و اولاد خود از ترس آنکه مبادا پیش آنها از جهت عدم رعایت حقوق آنها مسئولیتی داشته باشد. (12) در حدیثی از پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که به اصحاب خود فرمودند: آیا می دانید فقیر کیست ؟ عرض کردند: در نزد ما کسی است که دستش از مال دنیا خالی باشد فرمودند فقیر از امت من کسی است که در روز قیامت با اعمال حسنه مثل نماز و روزه و حج و جهاد و زکات محشور گردد ولکن عاقبت کار او با آتش جهنم باشد عرض کردند با این حسنات چرا مستحق آتش می گردد ؟ فرمودند برای آنکه طلبکار زیاد دارد مثلا بعضی را فحش داده و بعضی را هتک احترام نموده و مال بعضی را خورده و صدمه بدنی به بعضی وارد آورده است. پس در قیامت به امر خدا حسنات او گرفته می شود و در عوض به طلبکارهای او داده می شود و چون دست او از عمل خیر خالی می گردد او را وارد جهنم می کنند. و در روز قیامت چند طائفه بیش از دیگران حسرت و تأسف دارند.
اول: کسانی که مالی در دنیا به دست آورده باشند اگر چه از راه حلال بوده باشد ولی آن را در امورات خیریه و لو مختصری باشد صرف ننموده باشند و پس از آنها مال به دست ورثه آنها رسیده و در امورات خیریه صرف نموده باشند چون صاحب مال نگاه می کند می بیند مالی که او در جمع آوری آن زحمت کشیده ثواب و اجرش به غیر داده می شود.
دوم کسانی که دیگران را موعظه و نصیحت به امر خیرنموده اند و خود آنان راه سعادت را نپیموده اند در قیامت می بینند مردم در اثر مواعظ و نصایحی که از او شنیده اند و عمل به آن نموده اند رهسپار بهشت برین می باشد او خود به هزاران گرفتاری مبتلا است حسرت و غم او از حد افزون می گردد.
سوم: پدر و مادری که در قیامت گرفتاری داشته باشند زیرا در آن صحرا فرزند خود را به هزاران زحمت به دست می آورند و به او می گویند: ما را می شناسی ؟ می گوید آری شما پدر و مادر من بودید، می گویند آیا به یاد داری زحماتی که در دنیا برای تو کشیده ایم و تو را بر جان خود ترجیح داده ایم واز هر جهت در خدمتگذاری تو کوتاهی نکرده ایم ؟ می گوید: آری به یاد دارم. می گویند پس ما را امروز به یک حسنه خود دلشاد کن زیرا دفتر عمل ما از حسنات خالی است و شاید در اثر یک حسنه که تو به ما بدهی موجب نجات ما گردد او در جواب می گوید ای والدین امروز با سختی محاسبه ای که ملاحظه می کنید چطور ممکن است من از یک حسنه خود صرف نظر نمایم و ا ورا به شما بدهم زیرامی ترسم کار من برای یک حسنه معطل بماند و آنها را نا امید برمی گرداند و پدر و مادر او با چشم گریان از نزد او برمی گردند و از حسرت و ندامت دست خو درا به دندان می گزند و از اثر غصه ملتفت نمی گردند.
چهارم: کسانی که چون ایام عمر خود را ملاحظه نمودند بعضی از عمر خود را به معصیت و بعضی به غفلت و بیکاری به سر برده اند زیرا در قیامت از برای هر ساعت از عمر انسان خانه ای نشان داده می شود که بعضی از آنها چون در عبادت صرف شده پر از حُلیّ و جواهرات می باشد و بعضی از آن چون به معصیت صرف شده پر از مار و عقرب است و بعضی از آنها چون به غفلت و بیکاری صرف شده خالی می باشد و چون انسان به خانه های مفروش و پر از جواهرات نگاه می کندحسرت می برد». (13)
در حدیث دیگری امام علیه السلام فرمودند « معذب ترین مردم در قیامت کسی است که خمس آل رسول را نداده باشد زیرا صاحبان خمس اطراف او را می گیرند و به خدا عرض می کنند این شخص خمس ما را در دنیا نداد با اینکه ما محتاج بودیم مال ما را صرف زندگی خود نمود. پس دستور داده می شود از عبادات او به اهل خمس و زکات داده شود».(14) از حضرت سجاد علیه السلام سؤال شد هر گاه کسی به گردن کافری یا کسی از اهل جهنم است حقی داشته باشد پس با اینکه آنها را عبادتی نیست تا اینکه از آنها گرفته بشود و به طلبکار آنها داده شود حق آنها را چگونه وصول خواهند نمود ؟ فرمودند از گناهان صاحب حق بر دوش آنها گذاشته می شود و موجب نجات صاحبان حق و شدت گرفتاری آنها خواهد گردید. روزی که شخص به آنچه در دستش پیش فرستاده است بنگرد وکافر بگوید: ای کاش خاکی می بودم و آیه قرآن می فرماید روزی که ظالم هر دو دستش را از شدت حسرت می گزد.نقل شده در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شخصی از انصار از دنیا رفت و مقروض مردم بود پس از غسل و کفن از آن حضرت خواستند بر او نماز بخواند. حضرت فرمودند: چون مقروض است من بر او نماز نمی خوانم کس دیگری بر او نماز بخواند تا اینکه یکی از منسوبین میت ضمانت دین او را نمود که ادا نماید. سپس حضرت رسول صلی الله علیه و آله بر او نماز خواندتا مردم بفهمند به دیون خود باید اهمیت بدهند و بازماندگان آنها تا ممکن است نگذارند میت آنها در قبر مدیون کسی باشد و موجب گرفتاری او گردد. آگاه باشید ظلم بر سه قسم است:
1. ظلمی که آمرزیده نمی شود، ظلمی که بازخواست می شود و ظلمی که آمرزیده شده و بازخواست نمی شود.
2. ظلمی که آمرزیده نمی شود شرک به خدا است خداوند متعال کسی را که شرک بورزد نمی آمرزد
3. ظلمی که آمرزیده می شود ظلم بنده است بر نفس خود در بجا آوردن برخی گناهان کوچک (در صورتی که اصرار بر آن نداشته باشد).و ظلمی که بازخواست می شود ظلم بنده است بنده دیگر را و قصاص و تلافی آن در آخرت بسیار سخت و دشوار است. (آنان که به آل محمد علیهم السلام ظلم نموده اند بسختی بازخواست شده و به عذاب گرفتار خواهند شد.(15) چند گفتار از معصومین علیهم السلام.خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: « وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً».(16) یعنی: و روبرو می کنیم از اعمال آن چه را که انجام داده اند و سپس آن را همانند غباری پراکنده شده در می آوریم، اگر اعمالشان سفید تر از پیراهن ساخته شده از پنبه مصری باشد خداوند عز وجل می فرماید تیره شو و به صورت غبار در آی مانند خاکی که باد در اطراف زمین به حرکت در می آورد و این به خاطر این است که وقتی حرام به آنها روی آورد آن را قبول کردند. از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده که فرمودند کسی که مالی از غیر حلال به دست آورد به آخرت خود ضرر زده است. (17) و باز می فرمایند: کسی که مالی از غیر حلال به دست آورد در محلی غیر از مصرفش آن را مصرف می نماید(18). امام صادق علیه السلام می فرماید: آوازه خوانی لعنت شده است و کسی که از این راه در آمد داشته باشد و بخورد لعنت می شود (19) موسی بن جعفر علیه السلام در کتاب تهذیب می فرماید: «اِنَّ الحَرامَ لاَ یَنمِی وَ اِن نَمی لاَ یُبَارَکُ لَهُ فِیهِ وَ مَا اَنفَقَهُ لَم یُؤجَر عَلَیهِ وَ مَا خَلَّفَهُ کَانَ زَادُهُ اِلَی النَّارِ».(20) همانا حرام رشد نمی کند و اگر رشد کرد برکت ندارد و اگر آن را انفاق کند ثوابی ندارد و آنچه بعد از مرگ باقی می ماند آتش جهنم او را شعله ور تر می کند. امام باقر علیه السلام نیز فرمودند: « إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا أَصَابَ مَالًا مِنْ حَرَامٍ لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ حَجٌّ، وَ لَا عُمْرَةٌ، وَ لَا صِلَةُ رَحِمٍ، حَتَّى إِنَّهُ يَفْسُدُ فِيهِ الْفَرْجُ » (21) یعنی: هر گاه انسان از مال حرام استفاده کند خداوند حج و عمره و صله رحم و عبادات او را قبول نمی کند، حتی اینکه به واسطه خوردن حرام، فروج هم فاسد می گردد. فساد از فروج یا به واسطه این است که اگر مهریه حرام باشد عقد فاسد است و یا اینکه اگر مال، حرام باشد در نطفه و در اولاد اثر بدی می گذارد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: « مَنْ أَكَلَ الْحَلَالَ قَامَ عَلَى رَأْسِهِ مَلَكٌ يَسْتَغْفِرُ لَهُ حَتَّى يَفْرُغَ » (22) یعنی کسی که بخورد از مال حلال می ایستد بر سر او ملکی و برای او استغفار می کند تا فارغ شود از خوردن آن حلال. امام صادق علیه السلام می فرمایند:« تَشَوَّفَتِ الدُّنْيَا لِقَوْمٍ حَلَالًا مَحْضاً فَلَمْ يُرِيدُوهَا- فَدَرَجُوا ثُمَّ تَشَوَّفَتْ لِقَوْمٍ حَلَالًا وَ شُبْهَةً فَقَالُوا- لَا حَاجَةَ لَنَا فِي الشُّبْهَةِ وَ تَوَسَّعُوا فِي الْحَلَالِ- ثُمَّ تَشَوَّفَتْ لِقَوْمٍ حَرَاماً وَ شُبْهَةً- فَقَالُوا لَا حَاجَةَ لَنَا فِي الْحَرَامِ وَ تَوَسَّعُوا فِي الشُّبْهَةِ- ثُمَّ تَشَوَّفَتْ لِقَوْمٍ حَرَاماً مَحْضاً فَيَطْلُبُونَهَا فَلَا يَجِدُونَهَا- وَ الْمُؤْمِنُ يَأْكُلُ فِي الدُّنْيَا بِمَنْزِلَةِ الْمُضْطَرِّ».(23) یعنی آراسته می گردد دنیا برای مردمی، کاملا حلال ولی آنها به طرف دنیا نمی روند و راه خود را طی می کنند سپس برای مردمی به صورت حلال و شبهه ناک عرضه می شود و آنها می گویند ما نیازی به شبهه نداریم و در حلال زیاده روی می کنند.. سپس برای مردم دیگر به صورت حرام و شبهه ناک عرضه می گردد پس می گویند ما نیازی به حرام نداریم ولی در شبهه زیاده روی می کنند سپس برای مردم دیگری حرام کامل عرضه می گردد پس بدنبال آن می روند ولی آن را پیدا نمی کنند و اما مومن در دنیا مانند کسی که در اضطرار قرار گرفته غذا می خورد.
غلول چیست؟
عمار بن مروان می گوید: از امام باقر علیه السلام درباره غلول سؤال کردم حضرت فرمودند: « فَقَالَ كُلُّ شَيْءٍ غُلَّ مِنَ الْإِمَامِ فَهُوَ سُحْتٌ- وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ وَ شِبْهُهُ سُحْتٌ- وَ السُّحْتُ أَنْوَاعٌ كَثِيرَةٌ مِنْهَا أُجُورُ الْفَوَاجِرِ- وَ ثَمَنُ الْخَمْرِ وَ النَّبِيذِ وَ الْمُسْكِرِ وَ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ- فَأَمَّا الرِّشَا فِي الْحُكْمِ- فَإِنَّ ذَلِكَ الْكُفْرُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ جَلَّ اسْمُهُ وَ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله.» (24) هر چیزی که از امام مخفی بماند و از اموال باشد پس شدیدا حرام است خوردن مال یتیم و یا مال شبهه ناک حرام است و حرام انواع زیادی دارد از آن جمله مزد اشخاص بدکار و پول شراب و خوردن شراب و ربا بعد از آشکار شدن حرمت آن و اما رشوه گرفتن در قضاوت به درستی که کفر ورزیدن به خداوند و رسول گرامی است. بیان: غلول یعنی خیانت و امکان دارد مقصود از غلول در فرمایش امام علیه السلام خوردن مال امام باشد که اختصاص به او دارد مثل سهم خمس که مختص امام است و شاید مقصود فیء باشد و (فیء: اموال و اشیایی که خمس به آنها تعلق می گیرد و بعضی از آنها کاملا در اختیار امام است ) سُحت: آنچه که حرمت شدید دارد بعد البیّنة یعنی بعد از نمایان گشتن حرمت ربا در قرآن کریم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خطبه ای می فرماید: «مَنِ اكْتَسَبَ مَالًا حَرَاماً لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ صَدَقَةً وَ لَا عِتْقاً وَ لَا حَجّاً وَ لَا اعْتِمَاراً وَ كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِعَدَدِ أَجْرِ ذَلِكَ أَوْزَاراً وَ مَا بَقِيَ بَعْدَ مَوْتِهِ كَانَ زَادَهُ إِلَى النَّارِ وَ مَنْ قَدَرَ عَلَيْهَا فَتَرَكَهَا مَخَافَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ دَخَلَ فِي مَحَبَّتِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ يُؤْمَرُ بِهِ إِلَى الْجَنَّةِ»(25) یعنی: و کسی که از راه حرام مالی کسب کند خداوند صدقه و بنده آزاد کردن و حج یا عمره او را قبول نمی کند و به عدد هر یک از ثوابهای این اعمال وزر و سنگینی بر او می نویسد و آنچه که بعد از مرگ او باقی می ماند آتش جهنم او را افزایش می دهد ولی اگر کسی بر مال حرام دست یافت و آن را ترک کرد به خاطر ترس از خدا در محبت خدا و رحمت بی منتهای اوست و امر می شود که به بهشت برود. و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «مَنِ اقْتَطَعَ مَالَ مُؤْمِنٍ غَصْباً بِغَيْرِ حَقِّهِ» لَمْ يَزَلِ اللَّهُ مُعْرِضاً عَنْهُ مَاقِتاً لِأَعْمَالِهِ- الَّتِي يَعْمَلُهَا مِنَ الْبِرِّ وَ الْخَيْرِ- لَا يُثْبِتُهَا فِي حَسَنَاتِهِ- حَتَّى يَتُوبَ وَ يَرُدَّ الْمَالَ الَّذِي أَخَذَهُ إِلَى صَاحِبِهِ»(26) یعنی: «کسی که مال مؤمنی را به حرام و از راه دزدی بگیرد خداوند آنچه را که از اعمال خوب و نیک از او صادر شده قبول نمی کند و آن را در حسنات وی ثبت نمی کند تا اینکه توبه کند و مالی را که از صاحبش دزدیده به او برگرداند».از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند منظور خداوند از این آیه چیست ؟ «وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ».یعنی: «بارهای سنگین خود را بر می دارند و بارهای سنگین دیگری را بر دوش آنها می گذارند» فرمودند: منظور فقیر و بی نوا می باشد. بینوا کسی است که در عرصات قیامت بیاید و حق اشخاصی به گردن او باشد، به این طریق که یک نفر را زده و دیگری را ناسزا گفته حق شخص سومی را ضایع نموده و یا غصب کرده، اگر حسنات و کار خوبی داشته باشد در قبال حقوق مردم از او می گیرند و به صاحبان حقوق می دهند و چنانچه حسناتی نداشته باشد از گناهان کسانی که بر این شخص حقی دارند برداشته می شود و آن گناهان را بر او بار می کنند.
سختی حساب در قیامت
روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به سلمان و اباذر یک درهم به هر کدام دادند. سلمان درهم خود را انفاق کرد و به بینوایی داد ولی اباذر صرف در مخارج خانواده خود کرد، روز بعد حضرت دستور داد آتشی افروختند و سنگی را بر روی آن گذارند. همین که سنگ گرم شد و حرارت شعله های آتش در دل آن اثر کرد سلمان و اباذر را پیش خواند و فرمودند هر کدام باید بالای این سنگ بروید و حساب درهم دیروز را بدهید. سلمان بدون درنگ و ترس پای بر سنگ گذاشت و گفت در راه خدا دادم. وقتی که نوبت به ابوذر رسید ترس او را گرفت و از اینکه پای برهنه را روی سنگ بگذارد و تفصیل مصرف درهم را بدهد در تحیّر بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: از تو گذشتم زیرا تاب گرمای این سنگ را نداری و حسابت به طول می انجامد ولی بدان صحرای محشر از این سنگ گرم تر است و تابش آفتاب از شعله های فروزان آتش سوزان تر. سعی کن با حساب پاک و دامنی نیالوده به معصیت وارد محشر شوی. (27) روزی امیر المؤمنین علیه السلام در بازار کوفه درب دکان خیاطی ایستاد و به او فرمود: «يَا خَيَّاطُ ثَكِلَتْکَ الثَّوَاكِلُ صَلِّبِ الْخُيُوطَ وَ دَقِّقِ الدُّرُوزَ وَ قَارِبِ الْغَرْزَ فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ يَحْشُرُ اللَّهُ الْخَيَّاطَ الْخَائِنَ وَ عَلَيْهِ قَمِيصٌ وَ رِدَاءٌ مِمَّا خَاطَ وَ خَانَ فِيهِ وَ احْذَرُوا السَّقَطَاتِ فَصَاحِبُ الثَّوْبِ أَحَقُّ بِهَا وَ لَا يَتَّخِذْهَا الْأَيَادِي يُطْلَبْ بِهَا الْمُكَافَآتُ».(28) یعنی ای خیاط ! زنان بچه مرده برایت گریه کنند. نخی که با او لباس مردم را می دوزی محکم بتاب و بخیه لباسهای مردم را ریز بزن. به درستی که شنیدم از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرمودند: همانا محشور می شود روز قیامت خیاط خائن در حالی که بر اندام او پوشیده شده پیراهن و عبایی که دارای رنگهای مختلف می باشد زیرا آنها را از ریزه های لباسهای مردم که به صاحبانش داده نشده درست می کنند و به اندام او می پوشانند. پس ای مردم بپرهیزید از ریزهای لباس مردم و اگر چیز قابل توجهی است به صاحبش رد کنید و خود را مبتلا به چنین گرفتاری هایی ننمایید که در قیامت اشیاء مغلوله همراه شما باشد و موجب هلاکت شما شود. ونیز خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً»(29) یعنی در روز قیامت که صور دمیده می شود دسته دسته می آیند. روزی معاذ بن جبل در منزل ابوایوب انصاری از رسول خدا صلی الله علیه و آله در باره تفسیر این آیه سوال کرد حضرت فرمودند: ای معاذ از امری بس عظیم و دشوار سؤال کردی. سپس چشمان خود را پایین انداخت و فرمود: امت من در ده گروه محشور می شوند و خداوند متعال آنها را از گروه مسلمانان جدا نموده و صورتهای آنها را به شکل حیوان در می آورد. پس بعضی از آنها به صورت میمون محشور می شوند.... تا اینکه فرمود و بعضی از آنها را به پاهایشان آویزان می کنند به طوری که صورتهایشان به طرف زمین باشد و آنها را بر زمین می کشند. تا اینکه فرمود آن کسانی که به صورتهایشان بر روی زمین می کشند کسانی هستند که ربا می خورند. (30) حذیفه یمانی از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که آن حضرت فرمودند: «إِنَّ قَوْماً يَجِيئُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَهُمْ مِنَ الْحَسَنَاتِ أَمْثَالُ الْجِبَالِ فَيَجْعَلُهَا اللَّهُ هَبَاءً مَنْثُوراً ثُمَّ يُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى النَّارِ فَقَالَ سَلْمَانُ صِفْهُمْ لَنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُمْ قَدْ كَانُوا يَصُومُونَ وَ يُصَلُّونَ وَ يَأْخُذُونَ أُهْبَةً مِنَ اللَّيْلِ وَ لَكِنَّهُمْ كَانُوا إِذَا عُرِضَ لَهُمْ شَيْءٌ مِنَ الْحَرَامِ وَثَبُوا عَلَيْهِ».(31) یعنی: «همانا مردمی در قیامت محشور می شوند در حالیکه حسنات آنها مانند کوه است ولی خدا آنها را غباری پراکنده می کند و امر می کند که آنها را به آتش بیندازند. سلمان گفت: یا رسول الله وصف آنها را برای ما بگو. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: اما آنها روزه می گرفتند و نماز به پا می داشتند و آماده قیام برای نماز شب می شدند ولی هر گاه چیزی از حرام به آنها عرضه می شد با سرعت به طرف آن می رفتند (یعنی به حرکت سریع و یا غلبه بر اشیاء به صورت ظالمانه)».
نامه ای از امام علی علیه السلام به یکی از کارگزاران در مورد بیت المال
و نیز امیر المومنین علیه السلام در نامه ای به یکی از کارگزاران خود که او را بر اثر پیمان شکنی و خوردن بیت المال سرزنش نمودند فرمودند: «أَمَا تُؤْمِنُ بِالْمَعَادِ أَوَ مَا تَخَافُ مِنْ نِقَاشِ الْحِسَابِ أَيُّهَا الْمَعْدُودُ كَانَ عِنْدَنَا مِنْ ذَوِى الْأَلْبَابِ كَيْفَ تُسِيغُ شَرَاباً وَ طَعَاماً أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّکَ تَأْكُلُ حَرَاماً وَ تَشْرَبُ حَرَاماً وَ تَبْتَاعُ الْإِمَاءَ وَ تَنْكِحُ النِّسَاءَ مِنْ مَالِ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ الْمُؤْمِنِينَ الْمُجَاهِدِينَ الَّذِينَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ هَذِهِ الْأَمْوَالَ وَ أَحْرَزَ بِهِمْ هَذِهِ الْبِلَادَ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ ارْدُدْ إِلَى هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْكَنَنِي اللَّهُ مِنْکَ لَأُعْذِرَنَّ إِلَى اللَّهِ فِيکَ وَ لَأَضْرِبَنَّکَ بِسَيْفِيَ الَّذِي مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلَّا دَخَلَ النَّارَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ فَعَلَا مِثْلَ الَّذِي فَعَلْتَ مَا كَانَتْ لَهُمَا عِنْدِي هَوَادَةٌ وَ لَا ظَفِرَا مِنِّي بِإِرَادَةٍ حَتَّى اخُذَ الْحَقَّ مِنْهُمَا وَ أُزِيحَ الْبَاطِلَ عَنْ مَظْلَمَتِهِمَا وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ مَا يَسُرُّنِي أَنَّ مَا أَخَذْتَهُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَلَالٌ لِي أَتْرُكُهُ مِيرَاثاً لِمَنْ بَعْدِي فَضَحِّ رُوَيْداً فَكَأَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَى وَ دُفِنْتَ تَحْتَ الثَّرَى وَ عُرِضَتْ عَلَيْکَ أَعْمَالُکَ بِالْمَحَلِّ الَّذِي يُنَادِي الظَّالِمُ فِيهِ بِالْحَسْرَةِ وَ يَتَمَنَّى الْمُضَيِّعُ فِيهِ الرَّجْعَةَ وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ». (32)
یعنی: « آيا به معاد ايمان ندارى؟ و از بررسى دقيق حساب روز قيامت نمىترسى؟اى كسى كه پيش ما از خردمندان بشمار مىآمدى! چگونه خوردنى و آشاميدنى را در دهان فرو مىبرى در حالى كه مىدانى حرام مىخورى، و حرام مىآشامى؟ چگونه با اموال ايتام و مساكين و مؤمنان و مجاهدان راه خدا، كنيز مىخرى و زنان را به همسرى مىگيرى؟ در حالى كه مىدانى اين اموال را خداوند به آنان بازگرداند، و بوسيله آنان بلاد اسلام را حفظ و نگهدارى نمود؟!!از خدا بترس و اموال اينان را بسويشان بازگردان كه اگر اين كار را نكنى و خداوند به من امكان دهد وظيفهام را در برابر خدا دربارۀ تو انجام خواهم داد، و با اين شمشيرم كه هيچكس را با آن نزدم مگر اينكه داخل دوزخ شد بر تو خواهم زد.به خدا سوگند اگر حسن و حسين اين كار را كرده بودند هيچ پشتيبانى و هواخواهى از ناحيه من دريافت نمىكردند، و در ارادۀ من اثر نمىگذاردند، تا آنگاه كه حق را از آنها بستانم و ستمهاى ناروائى را كه انجام دادهاند دور سازم، بخداوندى كه پروردگار جهانيان است سوگند اگر (فرضاً) آنچه تو گرفتهاى براى من حلال بود خوشايندم نبود كه آن را براى بازماندگانم به ارث گذارم.بنابراين دست نگهدار و انديشه نما! فكر كن به مرحله آخر زندگى رسيدهاى، در زير خاكها پنهان شدهاى و اعمالت به تو عرضه شده، در جائى كه ستمگر با صداى بلند نداى حسرت سر مىدهد، و كسى كه عمر خود را ضايع ساخته درخواست بازگشت مىكند ولى راه فرار و چاره مسدود است!.و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مَنْ ظَلَمَ أَجِيراً أَجْرَهُ أَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلَهُ وَ حَرَّمَ عَلَيْهِ رِيحَ الْجَنَّةِ وَ رِيحُهَا يُوجَدُ مِنْ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ».(33) یعنی: کسی که در مزد کارگر خود ظلم کند خداوند متعال عمل او را از بین می برد و بوی بهشت را بر او حرام می کند و حال انکه از پانصد سال راه بوی بهشت احساس می شود.
خطاب خداوند متعال به حضرت عیسی علیه السلام
و نیز در گفتگوهای خداوند متعال با حضرت عیسی علیه السلام آمده است: «قُلْ لِقَوْمِكَ يَا أَخَا الْمُنْذِرِينَ أَنْ لَا يَدْخُلُوا بَيْتاً مِنْ بُيُوتِي إِلَّا بِقُلُوبٍ طَاهِرَةٍ وَ أَيْدٍ نَقِيَّةٍ وَ أَبْصَارٍ خَاشِعَةٍ فَإِنِّي لَا أَسْمَعُ مِنْ دَاعٍ دَعَانِي- وَ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِي عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ وَ لَا أَسْتَجِيبُ لَهُ دَعْوَةً وَ لِي قِبَلَهُ حَقٌّ لَمْ يَرُدَّهُ إِلَي» (34) یعنی: «ای عیسی بگو بقوم خود داخل خانه ای از خانه های من نشوید مگر با قلبهای پاک و دستهای پاک و تمیز و با چشم های خاشع به درستی که من نمی شونم دعای کسی را که مرا بخواند و حال آنکه از یکی از بندگان من نزد او مظلمه و یا حقی باشد و دعای آن کسی را که از من بر او حقی باشد وآن حق را ادا نمی کند مستجاب نمی کنم». و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مَنْ كَسَبَ مَالًا مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ أَفْقَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ». (35) یعنی کسی که مالی را از راه غیر حلال جمع کند خداوند او را فقیر گرداند. حضرت باقر العلوم علیه السّلام فرمودند: «مَا مِن أَحَدٌ يَظْلِمُ بِمَظْلِمَةٍ إِلَّا أَخَذَهُ اللَّهُ بِهَا فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ- فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَإِذَا تَابَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ».(36) یعنی: «هر کس حقی را پایمال کند و یا بر کسی ستم روادارد غیر ممکن است خدا ا ورا واگذارد هم کیفر در مالش می کند و هم در جانش ولی گناهی که بین خود و خدا انجام داده اگر توبه کند خداوند از او می گذرد».امام صادق علیه السلام فرمودند: «مَنِ ارْتَكَبَ أَحَداً بِظُلْمٍ- بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ مَنْ يَظْلِمُهُ بِمِثْلِهِ- أَوْ عَلَى وُلْدِهِ أَوْ عَلَى عَقِبِهِ مِنْ بَعْدِهِ» (37) یعنی: هر کس به شخصی ستم روا دارد خداوند یک نفر را برمی انگیزد که با او همانطور ستم کند و یا بر فرزندش و یا بر بازماندگان از نسلش همان ستم را روا دارد.
تفسیر آیه سوره بقره از امام علی علیه السلام
و نیز امیر المؤمنین علیه السلام در تفسیر آیه: «فَاتَّقُوا النَّارِ الَّتِي وَقُودُهَاالنَّاسُ وَ الْحِجارَة» فرمودند: «يَا مَعَاشِرَ شِيعَتِنَا اتَّقُوا اللَّهَ - وَ احْذَرُوا أَنْ تَكُونُوا لِتِلْكَ النَّارِ حَطَباً - وَ إِنْ لَمْ تَكُونُوا بِاللَّهِ كَافِرِينَ- فَتَوَقَّوْهَا بِتَوَقِّي ظُلْمِ إِخْوَانِكُمُ الْمُؤْمِنِينَ- وَ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ ظَلَمَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ- الْمُشَارِكَ لَهُ فِي مُوَالاتِنَا- إِلَّا ثَقَّلَ اللَّهُ فِي تِلْكَ النَّارِ سَلَاسِلَهُ وَ أَغْلَالَهُ- وَ لَنْ يَكُفَّهُ مِنْهَا إِلَّا شَفَاعَتُنَا- وَ لَنْ نَشْفَعَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى- إِلَّا بَعْدَ أَنْ نَشْفَعَ لَهُ فِي أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ- فَإِنْ عَفَا شَفَعْنَا وَ إِلَّا طَالَ فِي النَّارِ مَكْثُه».(38) یعنی: ای شیعیان و پیروان ما بپرهیزید و بترسید از اینکه شما برای چنین آتشی هیزم باشید اگر چه کافر به خدا نیستید خود را از این آتش به ستم نکردن به برادران دینی نگه دارید هر یک از شما به برادر خود که با او در دوستی ما شرکت دارد ستمی روا دارد خداوند در میان همین آتش زنجیر و غل او را سنگین می نماید و هیچ چیز او را نجات نخواهدداد مگر شفاعت ما و ما هرگز شفاعت نمی کنیم پیش خدا مگر بعد از اینکه واسطه شویم پیش آن برادرش اگر او گذشت و بخشید شفاعت می کنیم و الا درنگ و مکث او در آتش زیاد خواهد شد. و نیز از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: «فَمَنْ نَالَ مِنْ رَجُلٍ شَيْئاً مِنْ عِرْضٍ أَوْ مَالٍ وَجَبَ عَلَيْهِ الِاسْتِحْلَالُ مِنْ ذَلِكَ وَ الِانْفِصَالُ مِنْ كُلِّ مَا كَانَ مِنْهُ إِلَيْهِ وَ إِنْ كَانَ قَدْ مَاتَ فَلْيَتَنَصَّلْ مِنَ الْمَالِ إِلَى وَرَثَتِهِ وَ لْيَتُبْ إِلَى اللَّهِ مِمَّا أَتَى إِلَيْهِ حَتَّى يَطَّلِعَ عَلَيْهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالنَّدَمِ وَ التَّوْبَةِ وَ الِانْفِصَالِ».(39) یعنی: «هر کس ضرر آبرویی یا مالی بر کسی وارد کند، بر او واجب و لازم است که از او طلب گذشت و حلالیت کند و ذمه خود را بری کند از آن ظلمی که در حق او روا داشته و هر گاه صاحب حق مرده باشد برائت و آزادی ذمه اش به این است که مال را به ورثه او بدهد و نیز توبه کند از آنچه کرده و واقعا از آن کارپشیمان شود.ابوبصیر می گوید شنیدم که امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصاد».(40) فرمودند: «يَقُولُ مَنْ أَكَلَ مَالَ أَخِيهِ ظُلْماً وَ لَمْ يَرُدَّهُ إِلَيْهِ- أَكَلَ جَذْوَةً مِنَ النَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَة».(41) یعنی: «هر کس از روی ظلم مال برادرش را بخورد و به او برنگرداند، (در حقیقت) پاره ای افروخته از آتش را در روز قیامت خورده است». و نیز امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «بِئْسَ الزَّادُ إِلَى الْمَعَادِ الْعُدْوَان»یعنی: چه بد توشه ای است برای روز قیامت، تجاوز بر حقوق بندگان خدا(42)
مال حلال مخلوط به حرام
اگر مال حلال با مال حرام به طوری مخلوط شود که انسان نتواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد و صاحب مال حرام و مقدار آن هیچکدام معلوم نباشد، باید خمس تمام مال را بدهد و بعد از دادن خمس بقیه مال حلال می شود. کسی که از خمس درهمی را منع کند از گروه ظالمین و غصب کنندگان حقوق مستحقین خمس حساب می شود.«اگر مال حلال با مال حرام مخلوط شود و انسان مقدار حرام را بداند ولی صاحبش را نشناسد، باید آن مقدار را به نیت صاحبش صدقه بدهد و احتیاط واجب آن است که از حاکم شرع هم اذن بگیرد».(43) امام صادق علیه السلام فرمودند: «ثَلَاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ زَوَّجَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ كَيْفَ شَاءَ كَظْمُ الْغَيْظِ وَ الصَّبْرُ عَلَى السُّيُوفِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجُلٌ أَشْرَفَ عَلَى مَالٍ حَرَامٍ فَتَرَكَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ».(44) یعنی: سه صفت است که در هر کس باشد خداوند عز وجل حورالعین را به تزویج او در می آورد: 1. خشم خود را فرو نشاند. 2. در راه خدا مقابل شمشیر صبر کند 3. بر مال حرامی که به دستش افتاده طمع نکند.
فصل دوم: مفاسد لقمه و غذای حرام
شامل احادیث ائمه اطهار علیهم السلام و چند داستان آموزنده
خوردن مال مسلمان و یا کافری که اسلام مال وی را محترم دانسته است بدون اجازه آنان و یقین نداشتن با رضایت آنها بدون شک حرام است. امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق می فرمایند: «وَ أَمَّا حَقُ بَطْنِکَ فَأَنْ لَا تَجْعَلَهُ وِعَاءً لِقَلِيلٍ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا لِكَثِيرٍ وَ أَنْ تَقْتَصِدَ لَهُ فِي الْحَلَالِ وَ لَا تُخْرِجَهُ مِنْ حَدِّ التَّقْوِيَةِ إِلَى حَدِّ التَّهْوِينِ وَ ذَهَابِ الْمُرُوَّةِ وَ ضَبْطُهُ إِذَا هَمَّ بِالْجُوعِ وَ الظَّمَإِ فَإِنَّ الشِّبَعَ الْمُنْتَهِيَ بِصَاحِبِهِ إِلَى التُّخَمِ مَكْسَلَةٌ وَ مَثْبَطَةٌ وَ مَقْطَعَةٌ عَنْ كُلِّ بِرٍّ وَ كَرَمٍ وَ إِنَّ الرَّيَّ الْمُنْتَهِيَ بِصَاحِبِهِ إِلَى السُّكْرِ مَسْخَفَةٌ وَ مَجْهَلَةٌ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْمُرُوَّة».(45) یعنی: «و اما حق شکم این است که آن را ظرف حرام، کم یا زیاد نکنی، در حلال نیز میانه روی نمایی و از حد تقویت به حد سستی و ناجوانمردیش نکشانی، هنگام احساس گرسنگی و تشنگی بر آن مسلط باشی که سیری تا حد شکم خوارگی مایه کسالت، کندکاری و بازشدن از هر خیر وکرامتی است و آب خوردن تا آنجا که شکم مالامال شود حماقت و جهالت آرد ومردانگی ر اببرد». امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد اجتناب از غذای شبهه ناک فرمودند:«وَ لَا تُدْخِلُوا بُطُونَكُمْ لُعَقَ الْحَرَامِ فَإِنَّكُمْ بِعَيْنِ مَنْ حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَعْصِيَةَ وَ سَهَّلَ لَكُمْ سُبُلَ الطَّاعَة»(46) یعنی: «و لقمه های حرام را هر چند اندک باشد در شکمهایتان داخل نکنید زیرا در نظر خداوندی هستید که گناه را بر شما حرام نموده است و راه اطاعت و بندگی را برایتان آسان نموده (و در هیچ یک از احکام بر شما سخت نگرفته) است».
سفارش امیرالمؤمنین علیه السلام به عثمان بن حنیف
و نیز در نامه دیگری خطاب به عثمان بن حنیف که کارگزار آن حضرت در بصره بود فرمودند: «فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ فَمَا اشْتَبَهَ عَلَيْکَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ وَ مَا أَيْقَنْتَ بِطِيبِ وَجْهِهِ وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْه».(47) یعنی: «پس نظر کن به آنچه دندان بر آن می نهی از این خوردنی ها، و چیزی را که بر تو آشکار نیست (نمی دانی حلال است یا حرام ) دور بیفکن و از آن بپرهیز و آنچه را که به پاکی راه های به دست آوردن آن دانایی ( و میدانی از راه حلال و درستکاری به دست آمده ) بخور».و در ادامه همان نامه فرمودند: «فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ كَالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهَا عَلَفُهَا أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا تَكْتَرِشُ مِنْ أَعْلَافِهَا وَ تَلْهُو عَمَّا يُرَادُ بِهَا أَوْ أُتْرَکَ سُدًى أَوْ أُهْمَلَ عَابِثاً أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلَالَةِ أَوْ أَعْتَسِفَ طَرِيقَ الْمَتَاهَةِ». یعنی: «پسآفريده نشدهام كه غذاهاى لذيذ و پاكيزه مرا سرگرم سازد، چونان حيوان پروارى كه تمام همّت او علف، و يا چون حيوان رها شده كه شغلش چريدن و پر كردن شكم بوده، و از آينده خود بى خبر است. آيا مرا بيهوده آفريدند؟ آيا مرا به بازى گرفتهاند؟ آيا ريسمان گمراهى در دست گيرم؟ و يا در راه سرگردانى قدم بگذارم».به راستی این امیر المومنین علیه السلام است که این جملات را به خود نسبت می دهد؟ پیدا است که آن بزرگوار با این بیان قصد آگاهی و بیدار سازی ما را دارند. که ما برای این آفریده نشده ایم که مانند حیوانی که وقتی رها می شود هر چیزی که قابل جویدن باشد را جمع کرده و می خورد، زمین را صاف می کند و هیچ توجهی به حلال و حرام آن ندارد بلکه هر چه پیدا کرد و مطابق میلش بود می خورد. همچنین امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد اهمیت توقف در برابر شبهات فرمودند: «وَ لَا وَرَعَ كَالْوُقُوفِ عِنْدَ الشُّبْهَةِ وَ لَا زُهْدَ كَالزُّهْدِ فِي الْحَرَامِ ».یعنی: و هیچ اجتناب و دوری چون توقف در برابر شبهات نیست و هیچ زهد و پارسایی همچون بی رغبتی در حرام نیست. (48) امام صادق علیه السلام فرمودند: امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:«لَيْسَ بِوَلِيٍ لِي مَنْ أَكَلَ مَالَ مُؤْمِنٍ حَرَاما».یعنی: دوست من نیست کسی که مال مؤمنی را از روی حرام بخورد».(49) و حذیفه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمودند: « أِنَّ قَوْماً يَجِيئُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَهُمْ مِنَ الْحَسَنَاتِ أَمْثَالُ الْجِبَالِ فَيَجْعَلُهَا اللَّهُ هَباءً مَنْثُوراً ثُمَّ يُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى النَّارِ فَقَالَ سَلْمَانُ صِفْهُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُمْ قَدْ كَانُوا يَصُومُونَ وَ يُصَلُّونَ وَ يَأْخُذُونَ أُهْبَةً مِنَ اللَّيْلِ وَ لَكِنَّهُمْ كَانُوا إِذَا عُرِضَ لَهُمْ شَيْءٌ مِنَ الْحَرَامِ وَثَبُوا عَلَيْه ».(50) یعنی: «روز قیامت اقوامی وارد محشر می شوند که اعمال حسنه آنها به اندازه کوهها است ولی خداوند متعال همه آن اعمال را مانند غباری ناچیز می شماردسپس امر می شود آنها را به سوی آتش ببرند. جناب سلمان سؤال کرد: یا رسول الله!آنها کیانند؟ حضرت فرمودند: آنها روزه می گرفتند و نماز هم می خواندند و پاره ای از شب را نیز به عبادت مشغول بودند و لکن هر گاه متاعی از دنیا بر آنها عرضه می شد خود را بر روی آن می افکندند یعنی رعایت جهت حلال و حرام آن را نمی کردند». و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «الْعِبَادَةُ مَعَ أَكْلِ الْحَرَامِ كَالْبِنَاءِ عَلَى الرَّمْل». (51) یعنی «عبادت خداوند متعال در صورتی که با خوردن مال حرام همراه باشد مانند بنایی است که روی ماسه بنا گردد».روزی امیرالمؤمنین علیه السلام مقداری خرمای بسیار نامرغوب خوردند و پس از آنکه مقداری آب آشامیدند با دست مبارک خود بر شکم زده و فرمودند: «مَنْ أَدْخَلَ بَطْنَهُ النَّارَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ ».یعنی:« هر کس وارد شکم خود آتش (یعنی مال حرام ) وارد نماید خداوند او را از رحمت خود دور می گرداند. (52)
داستانی در مورد آثار دوری از غذای حرام
در احوالات عبدالله مبارک می گویند: پدرش باغبان بود روزی صاحب باغ وارد باغ شد و به او گفت: فورا مقداری انار شیرین بیاور تا بخوریم. مبارک چند انار آورد و صاحب باغ آنها را چشید و گفت ترش است برو انار شیرین بیاور. مبارک چند نوبت رفت و انار آورد ولی صاحب باغ بعد از چشیدن گفت: اینها ترش است برو انار شیرین بیاور.بالأخره صاحب باغ ناراحت شد و رو به مبارک کرده و گفت تو هنوز بعد از این مدت که در باغ هستی انار ترش را از شیرین تمیز نمی دهی ؟ مبارک در جواب گفت: درست است که من مدتی است که در این باغ هستم ولی هنوز ازا انار این باغ نخورده ام که بدانم کدام درخت ترش و کدام شیرین است چون در این باغ شما فقط نگهبانی و آبیاری باغ را به عهده من واگذار کرده ای و من از شما اجازه نگرفته بودم که از میوه های باغ استفاده کنم. صاحب باغ تعجب کرد و او را امتحان کرد وقتی به درستی گفتار مبارک پی برد به او علاقه پیدا کرد و دختر خود را نیز به ازدواج او درآورد و بر اثر پاکی و صداقتش خداوند فرزندی به او عطا نمود که بعدها به خواجه عبدالله انصاری معروف شد.
داستانی در مورد لقمه شبهه ناک و ترک نماز شب
خطیب توانا حجه الاسلام سید محسن میرباقری به نقل از مرحوم حاج میرزا علی محدث زاده فرزند محدث خبیر حاج شیخ عباس قمی رحمه الله می گوید: پدرم (مرحوم حاج شیخ عباس قمی ) می فرمود: یک سال از قم برای امری به همدان مسافرت کردم و در آنجا میهمان یکی از معتمدین بودم، شبی صاحب منزل گفت امشب در منزل شخصی از آشنایان برای شام میهمان هستم و از من خواهش کرد که من هم همراه او بروم وقتی دید من قبول نکردم اصرار کرد که آمدن شما برای من و آبروی من خوب است و بالاخره مرا در محذور قرار داده و با خود به میهمانی برد. آن شب در آن مجلس شام را خوردم. فردا صبح بر خلاف همیشه که به راحتی برای نماز شب برمی خاستم موقعی از خواب بیدار شدم که چیزی به طلوع آفتاب نمانده بود با عجله وضو گرفته و نماز صبح را خواندم و پس از نماز به فکر فرو رفتم که چه شد که دیشب از فیض نماز شب محروم ماندم ؟ هر چه فکر کردم سببی برای محرومیت از نماز شب جز شام شب گذشته سبب دیگری پیدا نکردم. هنگامی که صاحب منزل آمد از او پرسیدم کسی که دیشب برای میهمانی به منزلش رفتیم چه شغلی دارد؟ گفت: او بعد از ظهرها در یک بانک کار می کند من ناراحت شدم و از اینکه تحقیق نکرده سر سفره آن شخص حاضر شدم ( چون در آن زمان یکی از اصلی ترین فعالیتهای بانکها ربا بود).
چند حدیث ازمعصومین علیهم السلام
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «اَلجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلى جَسَدٍ غَذَي بِالحَرَامِ».(53) یعنی:«بهشت حرام است بر بدنی که از غذای حرام تغذیه نماید»و نیز فرمودند: «لاَ يَشُمُّ رِيحَ الجَنًةَ جَسَدٌ نَبَتَ عَلَى الحَرَامِ».(54) یعنی: «بدنی که بر آن گوشت حرام روییده باشد بوی بهشت را استشمام نمی کند».و نیز امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند«لَيسَ مِن شِيعَتِي مَن أَكَلَ مَالَ المُؤمِنِ حَراماً».(55) یعنی: «از شیعیان من نیست کسی که مال مؤمنی را به حرام بخورد»و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «تَرْكُ لُقْمَةِ حَرَامٍ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ صَلَاةِ أَلْفَيْ رَكْعَةٍ تَطَوُّعا».(56) یعنی: «ترک کردن یک لقمه حرام در نزد خدا بهتر است از دو هزار رکعت نماز مستحبی»و نیز امام صادق علیه السلام فرمودند: «يَقُولُ مَنْ أَكَلَ مَالَ أَخِيهِ ظُلْماً وَ لَمْ يَرُدَّهُ إِلَيْهِ أَكَلَ جَذْوَةً مِنَ النَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».(57) یعنی: «هر کس مال برادر مؤمن خود را از روی ظلم بخورد و به او برنگرداند روز قیامت قطعه ای از آتش را خواهد خورد».و نیز امام صادق علیه السلام فرمودند: «إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُسْتَجَابَ لَهُ فَلْيُطَيِّبْ كَسْبَهُ وَ لْيَخْرُجْ مِنْ مَظَالِمِ النَّاسِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَا يُرْفَعُ إِلَيْهِ دُعَاءُ عَبْدٍ وَ فِي بَطْنِهِ حَرَامٌ أَوْ عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ».(58) یعنی: «هر گاه یکی از شما خواست دعایش مستجاب شود پس کسب و کار خود را پاکیزه کند و باید مظالم و حقوق مردم را از مالش خارج کند و خداوند متعال دعای هیچ بنده ای را مستجاب نمی کند در حالی که در شکم او لقمه حرامی باشد و یا مظلمه وحقی از مردم نزد او باشد».و نیز از حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: «مَنْ أَكَلَ لُقْمَةَ حَرَامٍ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلَاةٌ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَ لَمْ تُسْتَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً وَ كُلُّ لَحْمٍ يُنْبِتُهُ الْحَرَامُ فَالنَّارُ أَوْلَى بِهِ وَ إِنَّ اللُّقْمَةَ الْوَاحِدَةَ تُنْبِتُ اللَّحْمَ».(59) یعنی: «هر کس لقمه حرامی بخورد تا چهل شب نماز او قبول نمی شود و تا چهل روز دعای او مستجاب نمی شود و هر گوشتی که از حرام بربدن بروید آتش بر آن بدن سزاوار است و یک لقمه نیز بر بدن گوشت می رویاند».توضیح اینکه: شاید منظور حضرت از اینکه فرمودند: «یک لقمه نیز بر بدن گوشت می رویاند» این باشد که از یک لقمه حرام هم که به نظر انسان ناچیز می آید باید پرهیز کند و نباید آن را ناچیز و کوچک بشمارد چرا که همان یک لقمه نیز به اندازه خود آثار خود را در انسان می گذارد.
ادامه دارد
/ع
