اسرار و معجزات علمي قرآن در مورد آب و آب‌شناسي (2)
علي اكبر غزلي*
مراحل تشكيل ابرهاي باران‌زاي لايه‌اي [13، 14 و 20]
اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَاء كَيْفَ يَشَاءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ
خدا آن كسى است كه بادها را مىفرستد تا ابرها را در آسمان به حركت در آورد و سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه كه بخواهد مىگستراند و بعد متراكم مي سازد. آنگاه قطره‌هاي باران را مي‌بيني كه از لابلاى آن خارج مي شود. پس آن را (به كشتزار) هر يك از بندگانش بخواهد، مي رساند تا آنها شادمان گردند”
مرحله اول ـ حركت بادها توسط باد
“خدا آن كسي است كه بادها را مي‌فرستد تا ابرها را در آسمان به حركت در آورد...”
حبابهاي بي شماري توسط كف‌سازي اقيانوسها درست مي شود. وقتي اين حبابها مي‌تركند، هزاران ذره بسيار كوچك (با قطر كمتر از 0/001 ميليمتر) به آسمان پرتاب مي‌شوند و با غباري كه توسط باد از خشكي آمده، مخلوط مي‌شوند. اين ذرات كه سرشار از نمك هستند، توسط باد حمل مي‌شوند و به سمت اتمسفر بالا مي‌روند. بخار آب متصاعد شده از دريا، اطراف اين ذرات كه ائروسل ناميده مي‌شوند؛ متراكم شده، به قطرات آب تبديل مي‌گردد و توسط مكانيزمي كه تله‌هاي آبي ناميده مي‌شوند، پاره ابرها را به وجود مي‌آورند. بنابراين ابرها از بخارهاي آبي كه اطراف كريستالهاي نمك يا ذرات گرد و غبار هوا منقبض شده‌اند تشكيل مي شود.
مرحله دوم ـ بخش ابرها در آسمان و متراكم شدن آنها
از آنجا كه قطرات آب موجود در اين ابرها خيلي كوچك هستند (قطر بين 0/01 تا 0/02 ميليمتر) ابرها در هوا معلق مي‌شوند و در طول آسمان پخش مي‌شوند. بنابراين آسمان با ابر پوشيده مي شود. اگر شرايط مناسب باشد (دماي بسيار پايين، رطوبت بسيار بالا و ...) تكه‌هاي ابر به داخل تكه‌هاي بزرگتر ابر فشرده مي‌شوند و اين اثر از زمين به صورت تيره بودن لايه ابر مشاهده مي شود.
مرحله سوم ـ ريزش قطرات باران از لابه‌لاي ابرها
ذرات آب كه كريستالهاي نمك يا ذرات گرد و غبار را احاطه كرده‌اند؛ ضخيم‌تر شده و تشكيل قطرات باران را مي‌دهند. بنابراين قطراتي كه سنگين‌تر از هوا شده‌اند به صورت باران شروع به ريزش مي‌كنند.
مراحل تشكيل ابرهاي باران‌زاي توده‌اي (نوع كومولونيمبوس) [12و 13، 14 و 20]
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَي الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَاء وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَاء يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ
“آيا نديدي كه خداوند ابرها را به آرامي حركت مي دهد سپس ميان آنها پيوند مي دهد و بعد آن را متراكم مي سازد؟! در اين حال دانه‌هاي باران را مي‌بيني كه از لابه‌لاي آن خارج مي شود و از آسمان از كوه‌هايي كه در آن است ـ ابرهايي كه همچون كوه انباشته شده‌اند ـ دانه‌هاي تگرگ نازل مي‌كند و هر كس را بخواهد به وسيله آن زيان مي رساند و از هر كس بخواهد اين زيان را برطرف مي‌كند. نزديك است درخشندگي آن (ابرها) چشمها را ببرد”
هواشناسان تشكيل ابر كومولونيمبوس و نحوه توليد باران، تگرگ، رعد و برق (نور) را مطالعه كرده و يافته‌اند كه كومولونيمبوس طي مراحل زير باران ايجاد مي‌كند:
مرحله اول ـ حركت ابرها توسط باد
هنگامي كه باد، برخي قطعات كوچك ابرها (قطعه ابرهاي كومولوس) را به ناحيه‌اي كه ابرها در آنجا همگرا مي‌شوند؛ حركت مي دهد؛ تشكيل ابرهاي “كومولونيمبوس” آغاز مي شود. (شكل 1).
مرحله دوم ـ پيوند ابرهاي کوچکتر به يکديگر و تشکيل ابرهاي بزرگتر
واژه تأليف در اين آيه، به معني سازگار نمودن و آشتي دادن دو يا چند چيز مختلف و متفاوت است. علت اينکه قرآن، اين واژه را به کار برده، اين است که پاره ابرها از نظر الكتريسيته، دما و غلظت بخار آب و ترکيبات و غيره با هم فرق مي‌کنند. وقتي ابرهاي كوچكتر به هم مي‌پيوندند و ابرهاي بزرگتر را مي‌سازند، حركت و رشد عمودي به سمت بالا در ابرهاي بزرگ صورت مي‌گيرد، كه اين پديده در مركز ابرها بيشتر از لبه‌ها و كناره‌هاي آن رخ مي دهد و سپس اين رشد رو به بالا موجب كشيده شدن توده ابر به بالا و رسيدن به ناحيه سردتر اتمسفر (جو) كه محل تشكيل قطره‌هاي آب و تگرگ است مي شود (شكل‌هاي 1 (ج) و 4).
مرحله سوم ـ تشكيل باران و يا تگرگ
قطره‌هاي آب و تگرگ، بزرگتر و سنگين‌تر شده و حركت رو به بالاي آنها متوقف مي شود و به صورت قطره‌هاي باران و تگرگ فرود ميآيند (شكل 5). قطرات باران، در مسير سقوط خـود با ميليونها مولکولهاي ديگر آب برخورد مي‌کنند که جذب آنها شده و رفته رفـته بزرگ و بزرگتر مي‌شوند. تا اينکه به نهايت پائين ابر مي‌رسند و آن را ترک مي‌کنند. قطره‌اي که ابر را ترک مي کند تقريباً 2000 بار بزرگتر از ذرات موجود در ابر است (پس از ترک ابر نيز در مسير خود مي توانند با قطره‌هاي کوچک‌تري که پيش از آنها از ابر جدا شده‌اند و به خاطر سبک‌تري خود، سرعت کمتري دارند، برخورد کنند و بزرگتر شوند).
تشكيل رعد و برق در ابرهاي “كومولونيمبوس”
“از ابرهايي كه همچون كوه انباشته شده‌اند دانه‌هاي تگرگ نازل مي‌كند و هر كس را بخواهد به وسيله آن زيان مي رساند و از هر كس بخواهد اين زيان را برطرف مي‌كند. نزديك است درخشندگي آن (ابرها) چشمها را ببرد”
سؤال مهم اين است كه: چرا اين آيه، تگرگ را مرجع برق بيان مي‌كند؟ آيا به اين معني است كه فاكتور اصلي در توليد برق، تگرگ است؟ كتابهاي هواشناسي امروزي به اين سؤالات جواب مثبت مي دهد:
وقتي تگرگ از ميان ناحيه قطرات زير صفر و ناحيه ذره‌هـاي يخي در ابر مي‌افتد، ابر، الکتريسيته‌دار مي شود. وقـتـي قطره‌هاي مايع با دانه‌هاي تگرگ برخورد مي‌کنند، به سرعت هنگام برخورد، يخ مي‌زنند و به دنبال آن، گرماي نهان را آزاد مي‌کنند. ايـن عمل، سطح دانه تگرگ را از كريستالهاي يخ دور تا دور گرمتر نگه مي‌دارد. وقتي که يک دانـه تگرگ با يک كريستال يـخ، برخورد مي کند؛ پديده مهمي رخ مي دهد: الکترونها از شيء سردتر به شيء گرمتر جريان پيدا مي‌کنند. از اين رو دانه تگرگ داراي الكتريسيته منفي مي شود (به صورت منفي تغذيه مي شود). همين اثر نيز، وقتي قطره‌هايي با دماي زير صفر با دانه‌هاي تگرگ و ذره‌هاي ريز داراي الكتريسيته مثبت برخورد مي‌کنند، رخ مي دهد. اين ذرات تغذيه شده داراي الكتريسيته مثبت، توسط بالارفتن هوا (14) به بخش بالايي ابر برده مي‌شوند و تگرگ داراي الكتريسيته منفي به ته ابر مي‌افتد و بدين‌گونه
بخش پايين‌تر ابر منفي مي شود. اين الكتريسيته منفي به صورت برق، تخليه و آزاد مي شود. چنان که آيه گفته، نور آن نيز قوي است (شكل6) [12 و 14].
هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنْشِيءُ السَّحَابَ الثِّقَالَ
“او كسي است كه برق را به شما نشان مي دهد كه هم مايه ترس و هم مايه اميد است و ابرهاي سنگين‌بار ايجاد مي‌كند”
پديده رعد و برق در قرنهاي اخير، كشف شده است. تا 1600 ميلادي نظريه “ارسطو” در اين مورد مطرح و غالب بوده است. وي معتقد بود كه اتمسفر داراي دو نوع هواي خشك و مرطوب است و رعد، صداي حاصل از برخورد هواي خشك با ابرهاي مجاور مي باشد. وي برق و نور را، حاصل از شعله‌ور شدن و سوختن هواي خشك با شعله ضعيف و نازك تعريف مي‌كرد. [14].
خداوند همچنين در آيه 24 سوره “روم”، نقش رعد و برق را در بارندگي و رشد گياه بيان مي فرمايد:
وَمِنْ آيَاتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مَاء فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْض بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ
“و از نشانه‌هاي ديگر او، اين است که برق را به شما نشان مي دهد كه هم مايه ترس و هم مايه اميد است (ترس از صاعقه و اميد به نزول باران) و از آسمان آبي فرو مي‌فرستد كه زمين را پس از مردنش به وسيله آن زنده مي کند. در اين رابطه براي انديشمندان نشانه‌هايي وجود دارد”
اين آيه، به خطرها و فوايد رعد و برق (هم مايه ترس و هم مايه اميد) اشاره مي‌كند، برخي فوايد مهم برق، تشريح مي شود [3، 12 و 16]:
الف ـ تأثير برق در رشد گياهان
ب ـ رعد و برق از ابر آب فرو مي‌فرستد
ج ـ توليد ازن در نتيجه تخليه ي الكتريكي
4.مقياس (قدر و اندازه) باران
وَالَّذِي نَزَّلَ مِنَ السَّمَاء مَاء بِقَدَرٍ فَأَنشَرْنَا بِهِ بَلْدَهً مَّيْتًا كَذَلِكَ تُخْرَجُونَ
“و آن خدايي كه از آسمان آبي به قدر و اندازه نازل مي‌كند و به آن صحرا و ديار، مرده خشك را زنده گردانيديم و همين‌گونه مردگان هم از قبرها بيرون ميآيند”
اين قدر و اندازه عنوان شده در آيه شايد به مجموعه‌اي از مشخصات باران مربوط باشد كه در قرنهاي اخير، توسط تحقيقات پيشرفته كشف شده است:
مقدار باراني كه روي زمين فرو مي‌ريزد هميشه يكسان است
سرعت فرود آمدن قطرات باران مناسب است
قطرات باران در دماهاي بسيار پايين به ذرات يخ تبديل نمي‌شوند
با وجود اينكه دما، در لايه‌هاي اتمسفري كه باران از آن شروع به فرود آمدن مي‌كند؛ بسيار پايين است. قطرات باران به ذرات يخ تبديل نمي‌شوند (كه اين واقعه يخ زدن به معني تهديد مهلك براي همه ي موجودات زنده ي روي زمين مي باشد). به طور شگفت‌انگيزي، آب موجود در اتمسفر به طور خودكار در دماي انجماد (صفر درجه سانتيگراد) يخ نمي‌زند بلكه آب خالص آنجا را بايد تا دماي بسيار پايين (حدود 40 -درجه سانتيگراد) سرد كرد تا گرماي نهان خود را به اندازه كافي از دست داده و تغيير شكل دهد [16].
5.آب مايه ي حيات و بركت در روي زمين
وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء طَهُورًا -لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَهً مَّيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيَّ كَثِيرًا
“و او خدايي است كه بادها را براي بشارت پيشاپيش رحمت خود، فرو فرستاد و از آسمان، آبي براي شما نازل كرديم تا با آن باران، زمين خشك و مرده را زنده سازيم و آنچه آفريديم از چهارپايان و آدميان بسياري را سيراب گردانيم”
باران علاوه بر مزين كردن زمين با آب، اثر كود دهي نيز دارد. قطرات باران، شامل مواد به خصوصي است كه به زمين مرده حيات مي دهد. اين قطرات “حيات‌دهنده” را “قطرات كشش سطحي” گويند. قطرات كشش سطحي، روي سطح دريا (كه توسط زيست‌شناسان، ميكرولايه ناميده مي شود) تشكيل مي‌شوند. در اين لايه كه ضخامت آن كمتر از 0/1 ميليمتر است، بقاياي آلي، ناشي از آلودگي‌هاي جلبكها و زوپلانكتونها وجود دارد. برخي از اين بقايا جدا مي‌شوند و برخي عناصر كمياب دريا از قبيل فسفر، منيزيم، پتاسيم و برخي فلزات سنگين از قبيل مس، روي، كبالت و سرب را درون خود جمع مي‌كنند. اين قطرات سنگين كودي، توسط بادها به آسمان مي‌روند و سپس، داخل قطره‌هاي باران به زمين ميآيند. دانه‌ها و گياهان روي زمين، نمكهاي فلزي و عناصر بي‌شمار لازم براي رشدشان را در اين قطره‌ها مي‌يابند. اين امر در آيه 9 سوره “ق” چنين آمده است (15)[16]:
وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء مُّبَارَكًا فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ
“ما از آسمان آب با بركت را نازل كرديم و با آن باغهاي ميوه و دانه ي چيده شده رويانديم”
نمكهايي كه با باران فرود ميآيند، مثالهاي كوچكي از برخي كودها (كلسيم، منيزم، پتاسيم و ...) مي‌باشند كه براي افزايش حاصلخيزي استفاده مي شود. از طرف ديگر، فلزهاي سنگين يافت شده در اين ائروسل‌ها، عناصر ديگري هستند كه باروري توسعه و توليد گياهان را افزايش مي‌دهند. جنگلها نيز به كمك اين ائروسل‌هايي كه منشأ آنها، درياست؛ توسعه يافته و تغذيه مي‌شوند. سالانه، 150 ميليون تن كود، روي كل سطح زمين از اين طريق فرو مي‌آيد. اگر كوددهي طبيعي به اين طريق انجام نمي‌شد، بايد پوشش گياهي كمي روي زمين وجود داشت و تعادل اكولوژيكي خسارت مي‌ديد. اين حقايق كه توسط علوم پيشرفته كشف شده، قرنها پيش توسط خداوند در قرآن كريم ذكر شده است. [16]
6.بحث و نتيجه‌گيري
پي‌نوشت‌ها:
1 -آيه 53 سوره فصلت.
2 -اصول كافي، ص 591.
3 -نهج‌البلاغه، خطبه 193.
4 -”اللهم اجعله لنا رياحا و لا تجعله لنا ريحا”.
5 -آيه 9 سوره فاطر.
6 -آيه 33 سوره شوري.
7 -آيه 164 سوره بقره.
8 -آيه 48 سوره فرقان.
9 -آيه 22 سوره حجر.
10 -Stratus.
11 -Cumulus.
12 -اساساً ابرها به سه شكل تقسيم مي‌شوند كه انواع 10 گانه طبقه‌بندي شده داخل اين سه دسته قرار مي‌گيرند. اين سه شكل عبارتند از: سيروس، استراتوس و كومولوس. ابرهاي سيروس باران‌زا نيستند. در ابرهاي استراتوس اگر باران ببارد ريز و نرم و يا برف سبك است اما ابرهاي نيمبواستراتوس همراه با بارندگي يكنواخت (برف يا باران) مي‌باشند (باران و برف مداوم سبك تا سنگين). ابرهاي كومولونيمبوس همراه با باران و برف متوسط تا سنگين هستند و تنها ابري است كه تگرگ دارد [8 و 10].
13-تصاويري از انواع مختلف ابرها در ضميمه کتاب هوا و اقليم شناسي دکتر عليزاده آورده شده است[10].
14 -Updraft
15 -آيات نمل (آيه 60)، حج (آيات 5 و 63)، نحل (آيات 10 و 11)، كهف (آيه 45)، ابراهيم (آيه 32)، يونس (آيه 24)، بقره (آيات 22 و 164)، انعام (آيه99)، سجده (آيه27)، فاطر (آيات 9 و 27)، عنكبوت (آيه63)، نوح (آيه11)، جاثيه (آيه5) و فصلت (آيه39) نيز به اين واقعه اشاره كرده‌اند.
$7 -منابع مراجع
1 -پارسا، فروغ. “شناخت جريان عملي نگري به قرآن (روش تفسير علمي)”. چكيده ي پايان‌نامه كارشناسي ارشد، رشته الهيات و معارف اسلامي، گرايش علوم قرآن و حديث. دانشگاه تربيت مدرس، 1372.
2 -پديده‌هاي آسماني (بارش)، تفسير موضوعي قرآن كريم، http://www. hawzah. net/per/Q/do. asp?a=QDBKI5. HTM
3 -رابطه اعجاز قرآن و شناخت زمين، الياس طاهري، 1383، مجموعه ي مقالات همايش منطقه‌اي نهضت توليد علم، جنبش نرم‌افزاري و آزادانديشي دانشگاه آزاد اسلامي واحد ياسوج.
4 -رضايي اصفهاني، محمد علي، “باد و باروري ابرها و گياهان”، فصلنامه فرهنگ جهاد، سال ششم، شماره سوم، بهار 1380.
5 -رضايي اصفهاني، محمد علي، “پژوهشي در اعجاز علمي قرآن جلد اول و دوم”، كتاب مبين، 1380.
6 -ژيلبرت كاستاني، ترجمه محمد محمدي فتيده، “شناخت منابع آب، ترازنامه‌ها ـ آلودگي‌ها”، دانشگاه گيلان، 1377.
7 -سبحاني، جعفر، “قرآن و اسرار آفرينش، تفسير سوره “رعد”“، ويرايش دوم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم.
8 -كاوياني، محمد رضا و عليجاني، بهلول، “مباني آب و هواشناسي”، سمت، چاپ ششم، 1378
9 -كريميان سردشتي، نادر؛ دانشنامه ي آب و آب‌شناسي در قرآن كريم؛ مؤسسه گنجينه ملي آب ايران؛ 1383
10 -عليزاده، امين؛ كمالي، غلامعلي؛ موسوي، فرهاد و موسوي بايگي، محمد، “هوا و اقليم‌شناسي”، دانشگاه فردوسي مشهد، چاپ چهارم، 1380
11 -قرآن و رابطه رعد و برق و باران، 15-k101-ketabe-asemany.persianblog.com/ 2006 Feb (h2o2)
12-http://www.koranshenasi.com
13-A.Abd-Allah, The Qur'an, Knowledge, and Science.
(http://www.usc.edu/dept/MSA/quran/scislam.html)
14-A brief illustrated guide to understanding Islam-Chapter1-Some Evidence for the Truth of Islam, (1)-The Scientific Miracles in the Holy Quran, G: The Quran on (http://www.isIamguide.comclouds)
15-Harun Yahya, 2001, “Miracles of the Quran”, The proportion of rain, M.R.Attique, Pakistan.
16-Harun Yahya, Quran and Sciences: About the Rain in the Qur’an.
(http://www.sunnahonline.com/iIm/quran/0015.htm)
17-Khaja Zakir hussain, Hydrology or Water Cycle in Qur’an.
(http://www.irfi.org/articles/articles_51_100/hydrology_or_water_cycle_in_qur.htm)
18-Lesson 2: Types of Clouds.
(http://www.urbanext.uiuc.edu/weather/2html)
19-The Consistency between Quran and Modern Science.
(http://www.islamelect.com/english/conts/news/1426/4/109.htm)
20-The Quran miracles, The formation of rain.
(http://www.55a.net/en/miracles/a027.php)
21-The Quran miracles, The proportion of rain.
(http://www.55a.net/en/miracles/a.31.php)
22-Quran and sciences -The water cycle and the seas.
(http://www.storyofpakistan.com/contribute.asp?artid=C.062&Pg=12)
23-Whether Phenomenon and Elements, Making Clouds and Rain.
(http://www.islandnet.com/~see/weather/elements/makerain.htm)
موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.
/ج
