بررسي جايگاه، پيشينه و دامنه امور حسبه

در شكل گيري فقه سياسي (از ديدگاه شيعه و اهل سنت) (1)
 

حكومت در نظر مجتهد واقعي، فلسفه علمي تمامي فقه در تمامي زواياي زندگي بشريت است. حكومت نشان دهنده جنبه علمي فقه در برخورد با تمامي معضلات اجتماعي و سياسي و نظامي و فرهنگي است. فقه، تئوري واقعي و كامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است. هدف اساسي اين است كه ما چگونه مي خواهيم اصول محكم فقه را در عمل و جامعه پياده كنيم و بتوانيم براي معضلات جواب داشته باشيم. همه ترس استكبار از همين مسأله است كه فقه و اجتهاد جنبه عيني و عملي پيدا كند و قدرت برخورد در مسلمانان را به وجود آورد. (1)
در حوزه مطالعات «سياست تطبيقي» كه امروزه يكي از گرايش هاي مهم تاريخ انديشه ها و نظام هاي سياسي مي باشد، تطبيق نظام هاي سياسي و مباني تئوريك الگوهاي حكومتي جايگاه ويژه اي دارد. نظام جمهوري اسلامي ايران كه از دستاوردهاي جديد نظام هاي سياسي در دوران معاصر مي باشد، حاصل تأملات سياسي فقهاي شيعه و گرانقدرترين ثمره انقلاب اسلامي به رهبري امام خميني (ره) است.
مباني تئوريك نظام جمهوري اسلامي ايران و پيشينه هاي تاريخي آن در معارف ديني از جمله مباحثي است كه در سه دهه اخير كمتر بدان پرداخته شده است.
از آنجايي كه تحولات تاريخي، نظريات و انديشه هاي سياسي بخشي از مطالعات تاريخ پژوهي ايران معاصر مي باشد، فصلنامه 15 خرداد در نظر دارد تحت عنوان مباني نظام جمهوري اسلامي و پيشينه هاي ان، فصلي از مطالب هر شماره را به اين مباحث اختصاص دهد.
مقاله «بررسي جايگاه، پيشينه و دامنه امور حسبه درشكل گيري فقه سياسي از ديدگاه شيعه و اهل سنت» از جمله مقالاتي است كه نويسنده با تحليل تحول مفهومي و تاريخي امور حسبه در متون اسلامي، اهميت آن را به عنوان يكي از مباني نظري مهم شكل گيري نظام جمهوري اسلامي در ايران بررسي كرده است. جايگاه امور حسبه در شكل گيري فقه سياسي و تأثير فقه سياسي در پايه ريزي نظام سياسي مبتني بر شريعت اسلامي، از جمله مباحث اين مقاله است كه نويسنده به صورت اجمالي بدان پرداخته است.

چكيده
 

امروزه به اقتضاي زمان و مطرح شدن حكومت ديني به عنوان الگويي از نظام هاي سياسي مبتني بر شريعت، ضروري است تعمقي در كيفيت تشكيل حكومت و اداره جامعه با نظر به احكام الهي صورت گيرد. بر اهل فن است تا با بهره گيري از منابع اصيل و عميق اسلامي، مباحث مطرح شده در اين باب را تئوريزه، نهادينه و كاربردي نماينده تا در راستاي تحقق آيه
كريمه ليظهره علي الدين كله براي الگوسازي و بهره گيري در عرصه اداره جامعه اسلامي امروز و جوامع مختلف بشري قابل عرضه باشد.
از جمله مباحث نظري در فقه سياسي يا حكومتي، عناويني مانند «امور حسبه»وظيفه فردي است يااجتماعي و در صورت اجتماعي بودن وظيفه چه كسي است كه به اين امور بپردازد ودامنه آن در چه محدوده اي بوده و چگونه مي توان از امور حسبه به عنوان يكي از پشتوانه هاي تئوريك نظام اسلامي استفاده كرد.
ـ تبيين جايگاه و مباني امور حسبه با بررسي تطورات فقه سياسي
-بررسي پيشينه امور حسبه
ـ بررسي دامنه امور حسبه با بهره گيري از آراء فقهاي شيعه و اهل سنت

تبين جايگاه و مباني امور حسبه با بررسي تطورات فقه سياسي
 

بررسي ادوار مختلف فقه سياسي و تطورات آراء فقها
 

بخشي از فقه اختصاص يافته به اداره اجتماع و مسائلي از قبيل امامت، ولايت و رهبري، نصب امراي ارتش، جمع آوري وجوه شرعي، اخذ ماليات، جلوگيري از زشتي ها و منكرات، برگزاري مراسم هفتگي جمعه و جماعات، حفظ و احياي حقوق مردم، تنظيم روابط جوامع اسلامي با كشورها و جوامع غير مسلمان و. . . را فقه سياسي مي نامند. (2)بنابر انديشه اسلامي، حكومت متولي اين امور مي باشد. مفهوم ويژه اي كه امروزه از آن به عنوان انديشه هاي حكومتي اسلام ياد مي شود و از جمله مفاهيمي است كه در طول زمان در قالب واژه ها و اصطلاحات گوناگون جاي گرفته و بر زبان محدثان، فقها، مفسران و حكماي اسلامي جاري گشته است. به همين جهت با نام ها و عناوين گوناگون و متعدد شناخته شده و در هر عصر و
زمان و در هر يك از منابع و متون تعبير خاصي به آن اختصاص يافته است. چنان كه مجموعه مطالب مربوط به اين موضوع، زماني «احكام السلطانيه »و زماني«تنفيذ الاحكام»، گاه به نام «ولايه الفقيه»و گاهي به صورت عام تر«مسائل الولايات»و«الولايات و السياسات »به آن اطلاق مي شده است. عده اي از فقها و محدثان هم اين موضوع را با عنوان «في العبادات و السياسات » بررسي كرده اند و بالاخره در اين اواخر به نام «فقه سياسي» يا «فقه حكومتي» شهرت يافته است.
همه اين عناوين و اصطلاحات حاكي از معنا و مفهومي مشترك و واحد است و نه معاني متعدد و مختلف كه در طول تاريخ و در بستر زمان همراه با فراز و نشيب فقه عمومي و فقه حكومتي، تحول و دگرگوني پذيرفته اند. (3)
دوره تكوين و تدوين فقه سياسي
بدون ترديد اصول اوليه فقه حكومتي (سياسي)مانند هر انديشه اسلامي ديگري ريشه در قرآن، سنت رسول الله و امامان معصوم (ع)دارد و از لحاظ شكل گيري با پيدايش فقه عمومي آغاز مي گردد و يقينا نقطه آغازين آن، عصر نزول قرآن و عصر نبوت رسول اكرم(ص)بوده است. در واقع بايد ابتدا بپذيريم كه پيدايش و تكوين تمامي قوانين، احكام و دستورات اسلامي، به همان عصرنزول بر مي گردد و اعصار بعدي كه تطورات آراي فقها را در بر دارد، دوره تدوين اين مباحث است.
ضمنا بايد توجه كنيم كه توسعه و تطوري كه توسط فقهاي اسلام در عصر غيبت كبري صورت گرفته، در همه فروع و مسائل فقهي از جمله فقه حكومتي بوده است و اين وظيفه را بنا بر دستور ائمه (ع)مي توان تفسير نمود؛آنجا كه مي فرمايند:«عليناالقاء الاصول و عليكم التفريع. »
بنا بر بياني كه گذشت، مشخص مي گردد كه نقطه آغازين فقه حكومتي عصر رسول خدا با
نزول آياتي از قبيل إني جاعلك للناس اماما(4) و النبي اولي بالمؤمنين من انفسهم (5)و لقد كان لكم في رسول الله اسوه حسنه (6)و آيات مشابه ديگر مي باشد. نكته مهم اينكه بايد توجه كرد اين آيات اصل ولايت و حكومت عامه رسول خدا را براي جامعه اسلامي به گونه اي استوار و دور از هر گونه ابهام بيان مي دارد و در واقع به مدد اين گونه آيات، اساس فقه حكومتي در اسلام بنا بنهاده مي شود. به دنبال اين آيات، آيات ديگري اصل امامت و كيفيت اداره امور جامعه توسط اوصياي پيامبر (ص)را تشريح مي كنند: يا ايها الذين آمنوا اطيعوالله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم. (7)
به موازات تأسيس و القاي قواعد و اصول فقه سياسي و حكومتي در بعد امامت و رهبري، مسائل اصول بسياري در ديگر مسائل اجتماعي و سياسي مانند مسائل مربوط به محاربان، مفسدان في الارض، منافقان، امر به معروف و نهي از منكر، اقامه نماز جمعه و جماعات، خطبه ها و نماز عيدين، ديات، قضات، اجراي حدود و تعزيرات، امور مربوط به مهجور، ‌سفيه و صغار وعناوين فراوان ديگري از مسائل فقه حكومتي به شمار مي آيند كه در متن قرآن و سنت پيامبر و روايات امامان معصوم (ع)مطرح شده و اركان و اصول فقه حكومتي را پديد آورده اند. مجموع اين گونه آيات و روايات به عنوان سند مورد استناد فتاواي فقها در دوران غيبت كبري واقع شده و مباحث تشكيل دهنده فقه حكومتي از آنها نشأت گرفته است.
با اين بيان مي توان دريافت كه فقه حكومتي اسلام مانند ساير احكام شرع و فقه عمومي در درجه اول از قرآن و سنت برخاسته و بر پايه اصول و موازين شرعي در طول زمان تطور و تكامل يافته است. براي نمونه سيره رسول الله (ص)در دوران تشكيل حكومت در مدينه،
فرماندهي هفتاد و چند جنگ، ارسال نامه براي سلاطين و امپراطوري ها و شيوه اعزام مبلغان براي دعوت به اسلام و اخذ كارت زكات و ماليات و به طور كلي قضاوت هايشان در اداره جامعه و در تمامي ابعاد بر مبناي عدالت و قسط بوده است. همچنين سيره نظري و عملي امام علي (ع)در طول پنج سال حكومت پر افتخار ايشان و عهدنامه ها، فرمان ها و دستورهايي كه براي كارگزاران و استانداران خود داشتند، خصوصا نامه ايشان به مالك اشتر نخعي، دربرگيرنده اصول ارزنده فقه حكومتي است و الگويي مشخص، واقع بينانه و عملي در اين عرصه مي باشد.

پي نوشت ها :
 

1. صحيفه امام،ج21،ص 289.
2. ابوالفضل شكوري،فقه سياسي در اسلام،ص 41.
3. حسينعلي منتظري،مباني فقهي حكومت اسلامي،المركز العالمي لدراسات الاسلامي،1370،ص9.
4. قرآن،124/2.
5. همان،6/33.
6. همان،21/33.
7. همان،59/4.
 

منبع: نشريه 15 خرداد، شماره 8.