تفسير علمي قرآن از ديدگاه مفسران شيعه (2)

مفهوم شناسي تفسير علمي
 

در مورد مفهوم علم و تفسير علمي، ديدگاه هاي مختلفي وجود دارد که در ادامه به صورت مختصر، به برخي از آنها اشاره مي کنيم.
مقصود از تفسير، فهم معاني و مقاصد آيات قرآن است(طباطبائي، 1397ق، ج1، ص7 «مقدمه») و منظور از علم در اين جا، علوم تجربي است که به دو شاخه ي علوم طبيعي (همچون فيزيک، شيمي، پزشکي، کيهان شناسي و ...)و علوم انساني (همچون جامعه شناسي، روان شناسي و ...) تقسيم مي شود؛ اما صاحب نظران تعريف هاي متعددي در مورد تفسير علمي ارائه کرده اند که به برخي از آنها اشاره مي کنيم:
دکتر ذهبي در مورد تعريف تفسير علمي مي نويسد: «مقصود ما از تفسير علمي، آن تفسيري است که اصطلاحات علمي را بر عبارات قرآن حاکم مي کند و تلاش مي نمايد علوم مختلف و نظريات فلسفي را از قرآن استخراج سازد»(ذهبي، 1381، ج2، ص474).
البته ايشان تفسير علمي را اعم از تفسير فلسفي دانسته است، در حالي که بنا بر تعريف مشهور، اين دو روش تفسيري از هم جداست، و دراين جا، علوم تجربي در برابر علوم عقلي(مثل فلسفه)مقصود است.
همچنين ايشان به دو قسم از تفسير علمي، يعني «تحميل نظريه ها بر قرآن» و «استخراج علوم از قرآن» اشاره کرده است؛ در حالي که چنانچه قبلاً اشاره شد، قسم سومي از تفسير علمي نيز وجود دارد که همان «استخدام علوم در فهم قرآن» است.
آقاي امين الخولي در مورد تعريف تفسير علمي مي نويسد: «آن تفسيري است که طرفداران آن اقدام به استخراج همه ي علوم قديم و جديد از قرآن مي کنند و
قرآن را ميدان وسيعي از علوم فلسفي، انساني، در زمينه پزشکي، کيهان شناسي و فنون مختلف... مي دانند و اصطلاحات علمي را بر قرآن حاکم مي کنند و مي کوشند اين علوم را استخراج کنند» (امين الخولي، [بي تا]، ص287 به نقل از سيد محمد ايازي).
اين تعريف نيز بر دو قسم تفسير علمي، يعني استخراج علوم از قرآن و تحميل نظريات بر قرآن اشاره کرده است، اما به قسم سوم، يعني استخدام علوم در فهم قرآن اشاره نکرده است.
آقاي راترود ويلانت نيز در دايرة المعارف قرآن ليدن در مقاله ي «تفسير قرآن در دوره جديد» در تعريف تفسير علمي، بر استخراج از قرآن تأکيد مي کند و مي نويسد: «تفسير علمي بايد در پرتو اين فرض درک شود که تمام انواع يافته هاي(دستاوردهاي)علوم طبيعي جديد، در قرآن پيش بيني شده است و اينکه مي توان قرائن و شواهد روشن بسياري نسبت به آنها در آيات قرآن کشف نمود؛ يافته هاي علمي از کيهان شناسي کوپرنيکي گرفته تا خواص الکتريسته و از نظم و ترتيب انفعالات شيميايي تا عوامل امراض عفوني، همه از پيش در قرآن مورد تأييد قرار گرفته است».(Rotraud wielandt, Exegesis of the Quran; Early Modem and contemporary. Hn Encyclopadia of the Quran v:2,PP.124-141).
عبدالرحمن العک نيز تفسير علمي را اينگونه تعريف مي کند: «اين تفسير در اصل براي شرح و توضيح اشارات قرآني است که به عظمت آفرينش الهي و تدبير بزرگ و تقدير او اشاره دارد»(عبدالرحمن العک، 1414ق، ص217)؛ البته اين تعريف تا حدودي به مقصود اصلي تفسير علمي نزديک شده است و از تعريف آن به صورت استخراج و تحميل، دوري گزيده است.
با اين حال در تعريف بالا، روشن نشده است علوم قطعي يا نظريه هاي ظنّي در تفسير علمي استفاده خواهد شد.
دکتر فهد رومي نيز در تعريف تفسير علمي مي نويسد: «مراد از تفسير علمي، اجتهاد مفسّر در کشف ارتباط بين آيات وجودي قرآن کريم و اکتشافات علم تجربي است؛ به طوري که اعجاز قرآن آشکار شود و ثابت گردد که آن [از طرف خدا] صادر شده و صلاحيت براي همه ي زمان ها و مکان ها دارد» (رومي، 1407ق، ج2، ص549).
دکتر رفيعي نيز پس از بيان تعريف هاي مختلف و نقد و بررسي آنها، تعريف فوق را مناسب تر معرفي مي کند(رفيعي محمدي، 1379، ج1، ص140).
بنابراين مي توان نتيجه گرفت: روش تفسير علمي قرآن، داراي گونه ها و اقسام مختلف است که بر اساس آنها، تعريف هاي متفاوتي از آن ارائه شده است گاهي با عنوان استخراج علوم از قرآن و گاهي با عنوان تحميل مطالب علمي بر قرآن، از آن ياد شده است؛ اما مقصود ما در اين نوشتار همان «استخدام علوم در فهم بهتر آيات قرآن است؛ يعني منبع علوم تجربي قطعي، به عنوان ابزاري براي تفسير و توضيح اشارات علمي آيات قرآن درآيد و در اين راستا، تمام معيارها و ضوابط تفسير صحيح، رعايت شود و هيچ تحميل يا استخراجي صورت نپذيرد»(براي توضيح بيشتر نک: رضايي اصفهاني، 1376، ص274و ص378).

پيشينه
 

در مورد مباحث نظري تفسير علمي، در حوزه مذهب شيعه، کتاب هاي مستقلي نگاشته شده است؛ از جمله قرآن و علوم طبيعت، دکتر مهدي گلشني؛ تفسير علمي قرآن، دکتر ناصر رفيعي و درآمدي بر تفسير علمي قرآن، دکتر محمد علي رضايي اصفهاني، که به مباحث تاريخي تفسير علمي و رابطه ي قرآن و علم و قلمرو تعارض هاي ادعايي و راهکارهاي آنها پرداخته اند.
در مورد مصاديق تفسير علمي در تفسيرهاي شيعه نيز به برخي مصاديق تفسير علمي اشاره شده است ــ که در ادامه مقاله خواهد آمد ــ البته در ميان اين تفاسير، بيشترين مباحث تفسيرهاي علمي را مي توان در تفسير نمونه، آيت الله ناصر مکارم شيرازي، تفسير پرتوي از قرآن، آيت الله طالقاني و تفسير الفرقان، دکتر صادقي يافت.
البته تک نگاري هاي متعددي نيز به مصاديق تفسير علمي در زمينه ي علوم مختلف پرداخته اند، از جمله: الاسلام و الهيئة، سيد هبة الدين شهرستاني(1369ق) که در زمينه ي آيات نجومي قرآن مطالب بسياري دارد؛ التمهيد (ج6) علامه معرفت (1385ش)؛ باد و باران در قرآن و مطهرات در اسلام، مهدي بازرگان؛ قرآن و علوم امروزي، يدالله نيازمند شيرازي؛ فلسفه احکام، احمد اهتمام(1346ش)؛ اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، دکتر پاک نژاد؛ هفت آسمان، محمد باقر بهبودي؛ تکامل در قرآن، آيت الله علي مشکيني، نظريه تکامل، آيت الله سبحاني؛ نظريه تکامل از ديدگاه قرآن، مسيح مهاجري؛ خلقت انسان، دکتر يدالله سحابي؛ پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، محمد علي رضايي اصفهاني؛ قرآن و کيهان شناسي، عيسي مسترحمه؛ شگفتي هاي پزشکي قرآن، حسن رضا رضايي؛ قرآن و بهداشت روان، دکتر احمد صادقيان و قرآن و رياضيات، سيد مرتضي علوي. همان طور که بيشتر اشاره شد، در مورد تفسير علمي در خصوص مفسران شيعه، تاکنون کتاب و مقاله ي مستقلي به دست نيامده است.
البته پيشينه تفسير علمي در ميان برادران اهل سنت نيز طولاني است که بيان آنها از موضوع اين نوشتار خارج است(ر.ک: ابوحجر، 1411ق/ رفيعي، 1379/ رضايي اصفهاني، 1376).
منبع: نشريه شيعه شناسي، شماره 26.