نویسنده: سید مصطفی حسینی
در بیشتر مجامع معتبر روایی شیعه، باب یا ابوابی به ذکر احادیثی در مورد حفظ قرآن اختصاص یافته است؛ امّا از آنجا که ذکر تمامی این احادیث، خود کتاب مستقلی نیاز دارد، بنابراین صرفاً جهت آگاهی از این روایات به مختصری از آنچه که در کتب مختلف آمده است اشاره می شود:
1-اصول کافی: کتاب کافی از قدیمی ترین و معتبرترین کتاب های روایی شیعه می باشد که توسط مرحوم کلینی در عصر غیبت صغری و با ارتباط با نواب خاص امام زمان (عج)، نگاشته شده است. هر که سوره ای از قرآن را فراموش نماید، آن سوره با صورتی زیبا و در درجه ای رفیع در بهشت بر او ظاهر می گردد و چون او را ببیند می گوید: تو چقدر زیبا هستی، ای کاش تو از برای من بودی پس می گوید آیا مرا نمی شناسی من فلان سوره هستم و اگر مرا فراموش نمی کردی تو را به این درجه می رساندم. یکی از بخش های این کتاب، تحت عنوان «کتاب فضل القرآن » می باشد که به بیان روایاتی در فضیلت قرآن و اهل آن می پردازد. در ذیل به برخی از ابواب و روایات این کتاب اشاره می شود:
بَابُ فَضلِ حَامِلِ القُرآنِ :
از الفاظی که برای جستجوی در روایات از آن استفاده می نماییم، لفظ حامل قرآن است که در لسان ائمه (ع) نیز مورد استفاده قرار گرفته است. به یک نمونه از این روایات اشاره می کنیم:
امام باقر (ع) می فرماید: قاریان قرآن سه گروهند: یکی آن که قرآن خوانده و آن را سرمایه کسب خود می کند و اجر خود را از دولت مردان می گیرد و بر مردم بزرگی می فروشد، دیگری کسی است (محل بحث این قسمت از روایت است) که الفاظ قرآن را حفظ نموده ولی حدود آن را ضایع می کند. پس خداوند امثال اینان، از حَمَلِه قرآن را زیاد نکند و دیگری آن است که قرآن خوانده و داروی قرآن را بر دل دردمندش می نهد، پس با آن شب زنده داری نموده و به وسیله آن روزش را با تشنگی به سر می آورد و در هنگام نمازش بدان قیام کرده و از بستر خواب به خاطر آن دوری می گزیند. پس به خاطر این دسته است که خداوند عزیز جبار بلا را بر می گرداند و به برکت اینان، خداوند عزّ و جل از آسمان باران می فرستد. پس به خدا سوگند اینان در میان قاریان قرآن از کبریت احمرکمیاب ترند. الکافی/ج2 /ص627.
همان گونه که ملاحظه فرمودید، امام آن دسته از قاریان قرآن، که آیات قرآن را از بَر نموده اند را در زمره حاملان قرآن می شمارند. حال که دلالت این لفظ بر حافظ قرآن مشخص شد، روایتی از باب فضل حامل قرآن کتاب کافی را نقل می نماییم. امام صادق (ع) فرمود: الحَافِظُ لِلقُرآ نِ العَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الکِرَامِ البَرَرَةِ: حافظ قرآن که به آن عمل نماید، همراه سفیرانِ گرامی و نیک کردار پروردگار خواهد بود.
-بَابُ مَن حَفِظَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِیَهُ :
از دیگر ابواب مربوط به حفظ قرآن در کتاب شریف اصول کافی، بابی است تحت این عنوان: کسی که قرآن را حفظ کرده و سپس آن را فراموش نماید. به روایتی از این باب توجه نمایید:
ابی بصیر از امام صادق (ع) روایت می کند که امام فرمود: هر که سوره ای از قرآن را فراموش نماید، آن سوره با صورتی زیبا و در درجه ای رفیع در بهشت بر او ظاهر می گردد و چون او را ببیند می گوید: تو چقدر زیبا هستی، ای کاش تو از برای من بودی پس می گوید آیا مرا نمی شناسی من فلان سوره هستم و اگر مرا فراموش نمی کردی تو را به این درجه می رساندم. الکافی/ج2 /ص608.
سؤال: با توجه به روایاتی که فراموش کردن قرآن را از گناهان کبیره می شمارد (ألا وَ مَن تَعلَمِ القُرآن ثُمَّ نَسیَه مُتعِمداً القی اهل یَوَم القیامة مَغلولا یسلط الله عَلیه بِکُلّ آیه نَسیها حَیّةً تَکُون قَرینتهِ إِلیِ النار إِلا أن یَغفر الله لَه. امالی شیخ صدوق، ص256 و این آیه از قرآن کریم: قَالَ کَذَلِکَ أتَتکَ آیَاتُنَا فَنَسِیتَهَا وَکَذَلِکَ الیَومَ تُنسَی سوره مبارکه طه /آیه12 ) آیا اگر حافظ قرآن محفوظات خود را فراموش نماید، حرمت شرعی دارد یا نه؟
جواب:
حضرت آیت الله العظمی اراکی رحمه الله فرموده اند: «اگر منظور، حرمت فراموش کردن است، ثابت نیست». استفتاء ات قرآنی ص84.
روایات نهایتاً کراهت را می رساند و از آنجایی که حفظ قرآن مستحب است پس ظاهراً نگه داشتن و تکرار آن هم مستحب است.
از طرفی روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که راوی نقل می کند: از امام درباره مردی سئوال کردم که آیات را فرا گرفته و فراموش کرده است (تا سه بار برای آن حضرت گفتم) آیا بر او گناهی هست؟ حضرت فرمودند:«خیر». اصول کافی/ج6 /ص412.
همچنین در روایت می فرماید: که فرد داخل بهشت می گردد و این با حرمت ناسازگار است، علاوه بر این که قرآن کریم بر او سلام می کند.
خصوصاً یکی از روایات مربوط به فراموش نمودن آیات، با واژه «متعمداً» وارد شده است پس می تواند وجه جمع بین این روایت و باقی روایات این باشد که اگر انسان به سبب اعراض از آیات و سستی و تهاون نسبت به آیات قرآن کریم و عدم اعتنا و استخفاف، آیات را فراموش کند طبعاً مستحق عقوبت الهی است و در غیر این صورت، معمول افرادی که سراغ حفظ قرآن آمده اند نیتی جز بهره مندی از هدایت قرآن نداشته و شاید در اثر غفلت دچار فراموشی شوند. برگرفته کتاب نفحات الرحمن، ج1، ص3
یکی از ابواب کتاب دعای اصول کافی نیز تحت عنوان بَابُ الدُّعَاءِ فِی حِفظِ القُرآنِ به ذکر دعاهایی از ائمه معصومین (سلام الله علیهم اجمعین) جهت حفظ قرآن کریم اختصاص یافته است که خود حاکی از اهمیت و جایگاه حفظ قرآن در نزد ائمه (ع) می باشد.
ابان بن تغلب از امام صادق (ع) روایت می کند که امام فرمود: می گویی: پرودگارا از تو می خواهم بر محمد و خاندان او درود فرستی و حفظ قرآن و انواع دانش را بر من روزی فرمائی و آنها را در دل و گوش و چشمم پا برجا نمایی و با گوشت و خون و استخوان و مغزم بیامیزی و به رحمت و قدرتت، در شب و روزم آنها را به کار گیری. أسألُکَ أن تُصَلیَ عَلَی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ و أن تَررِقَنِی حِفِظ القُرآنِ و أصنَافَ العِلِم و أن تُثَبِّتَهَا فِی قَلِبیِ وَ سَمعِیِ وَ بَصَرِی وَأن تُخَاِلطَ بِهَا لَحمِی وَ دَمِی وَ عِظَامِی وَ مُخِّی وَ تَستَعمِل بِهَا لَیلِی وَ نَهَارِی برَحمَتِکَ و َقُدرَتِکَ فَإنَّهُ لَا حَولَ وَلَا قُوَّةَ إلَّا بِکَ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ.الکافی/ج2 /ص576.
2-وسائل الشیعه: کتاب وسائل الشیعه از بهترین جوامع روایی شیعه به شمار می آید که با توجه به روایات پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) توسط شیخ حُرّ عاملی در قرون اخیر نگاشته شده است. در ابواب مختلفی از این کتاب به بیان استحباب حفظ قرآن و بیان وظایف حافظان قرآن اشاره شده است که در ذیل به نمونه ای از این روایات اشاره می کنیم.
رسول الله(ص) فرمود: «سزاوارترین مردم به خضوع و تواضع در آشکار و نهان حاملان قرآن اند و شایسته ترین مردم به نماز و روزه در آشکارا و پنهان، حاملان قرآن اند. سپس با صوت بلند فرمود: ای حامل قرآن به واسطه قرآن تواضع نمای تا خدا درجه تو را بالا برد و تکبر نورز که خدا تو را زبون سازد. ای حامل قرآن خود را با قرآن برای خدا بیارای تا خدا به تو آراستگی دهد. نه برای مردم تا خدا تو را بدان زشت کند. هر که قرآن را ختم نماید گویی نبوّت در سینه اش جای داده شده است الّا اینکه بر او وحی نمی شود. کسی که قرآن را در سینه خود جای داده با کسی که با او به جهالت برخورد می کند با جهالت رفتار نمی کند و برکسی که بر او غضب کند، غضب نمی کند و با کسی که با او تندی کند تندی نمی کند پس با عفو و گذشت و بخشش و صبر رفتار می کند به خاطر تعظیم و بزرگداشت قرآن.....» وسائل الشیعة/ج6 /ص181.
3- مستدرک الوسائل: محدث نوری با نگارش این کتاب، به جمع آوری بیش از 23 هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده پرداخته و خدمت بزرگی برای حفظ آثار و روایات اهل بیت ((ع)) نموده است.
به چند روایت ارزشمند در مورد حفظ قرآن که در این کتاب شریف آمده است توجه نمایید:
«پیامبر اسلام (ص) فرمود: قرآن را بخوانید و آن را حفظ نمائید زیرا خداوند قلبی را که قرآن را در خود جای داده عذاب نخواهد کرد» اقرَءُوا القُرآنَ وَ استَظهِرُوهُ فَإنَّ الله تعَالی لَا یُعَذِّبُ قَلباً وَعَی القُرآنَ مستدرک الوسائل/ج4 /ص245 و فرمود :«کسی که قرآن را به خاطر سپرده و حفظ نماید و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بداند خداوند او را وارد بهشت سازد و شفاعت او را برای ده نفر از خاندانش که تمامی اهل آتش اند، بپذیرد» مَنِ استَظهَرَ القُرآنَ وَ حَفِظهُ وَ أحَلَّ حَلَالَهُ وَ حَرَّمَ حَرَامَهُ أدخَلَهُ الله بِهِ الجَنَّةَ وَشَفَّعَهُ فِی عَشَرَةٍ مِن أهلِ بَیتِهِ کُلُّهُم قَد وَجَبَ لَهُ النَّارُ مستدرک الوسائل /ج4 /ص:245
پیامبر اسلام (ص) در سخن دیگری فرموده اند: «قرآن را فرا گیرید زیرا حامل قرآن همانند کسی است که انبانی پر از مُشک را به دوش گیرد اگر آن را باز کند بوی عطر آمیز آن مشام ها را معطر نماید و اگر بر آن اضافه نماید، بر عطر آن افزوده است » تَعَلمُوا القُرآنَ فَإنَّ مَثَلَ حَامِلِ القُرآنِ کمَثَلِ رَجُلٍ حَمَلَ جِرَابا مَملوّا مِسکاً إِن فَتَحَهُ فَتَحَ طِیباً وَإِن أَوعَاهُ طِیباً وَ أِن اوعاه طِیباً مستدرک الوسائل /ج4 /ص246.
4-بحارالانوار: این کتاب از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثی شیعه است علامه مجلسی در این اثر روایات کتب حدیث را با نظم نسبتاً کاملی جمع آوری کرده است.
رسول گرامی اسلام (ص) فرمود:« درجات بهشت به تعداد آیات قرآن است. چون صاحب قرآن وارد بهشت شود، به او گفته می شود، بخوان و بالا برو که هر آیه ای درجه ایست. پس برتر از درجه حافظ قرآن درجه ای نیست» عَدَدُ دَرَج الجَنَّةَ عَدَدُ آی القُرآن فَإذَا دَخَل صَاحِبُ القُرآنِ الجَنَّةَ قِیِل لَهُ ارقَأ وَ اقرَأ [اقرَاَ وَ ارقَاً] لِکُلِّ آیَةٍ دَرَجَةٌ فَلَا تَکونُ فَوقَ حَافِظِ القُرآنِ دَرَجَةٌ..بحارالأنوار/ج89/ص22.
در ادامه روایاتی را با مراجعه به دیگر منابع معتبر روایی، ارائه می نماییم.
امام صادق (ع) هر که قرآن را زیاد تلاوت نماید و با کمی حافظه و سختی آن را حفظ نماید دو پاداش خواهد داشت» إنَّ الذی یُعَالِجُ القُرآنَ وَ یَحفَظهُ بِمَشَقةٍ مِنهُ وَ قِلَّةِ حِفظٍ لَهُ أجرَان ثواب الأعمال/ص102.
این حدیث با عبارت «إِنَّ الَّذِی یُعالِجُ القُرآنَ »آغاز می گردد «عالج الشی ءَ» در لغت به معنای ممارست و سعی و تلاس بسیار نسبت به کاری می باشد لسان العرب/ج2 /ص327 ممارست و اهتمام نسبت به حفظ قرآن کریم یکی از رموز موفقیت در امر حفظ قرآن کریم می باشد که این روایت به آن اشاره کرده است.
با توجه در این روایت به میزان اهتمام ائمّه معصومین (سلام الله علیهم اجمعین) به حفظ قرآن کریم پی می بریم، چرا که حتّی نسبت به افرادی که از بهره هوشی زیادی برخوردار نیستند و یا حفظ قرآن برای ایشان مشکل است، با قراردادن ثواب دو برابر، تشویق و ترغیب نسبت به حفظ قرآن کریم صورت گرفته است. در صورتی که اگر صرف تلاوت قرآن کریم، مطلوب بود و انسان را به نتیجه کافی در فهم آیات می رساند، شایسته بود نسبت به این گونه افراد، سفارش می شد تا به جای صرف وقت زیاد در حفظ قرآن، میزان بیشتری از قرآن را تلاوت نمایند، امّا با این وجود نسبت به حفظ قرآن تأکید شده است، این نکته از آثار و برکات حفظ قرآن و نتایج گرانبار آن پرده برمی دارد.
بعضی معتقدند که اگر حفظ قرآن موجب مشقّت برای فرد شود، این نتیجه معکوس دارد و نباید در این حالت به حفظ مبادرت ورزید در جواب باید گفت چطور مشقّت در کسب علوم و فنون، سلوک معنوی، موفقیت های ورزشی، امتحان کنکور و غیره مذموم نبوده بلکه ممدوح است ولی حفظ قرآن نباید موجب مشقّت شود؟
البته انسان نباید پیش از حدّ توانائی فرد متحمّل کار حفظ شود و این کار را باید با اقبال، لذّت و نشاط پی گیرد ضمن اینکه،«آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید »، در نتیجه، افرادی که توان، وقت یا انگیزه کافی جهت حفظ کل قرآن کریم را ندارند، می توانند بخشی از قرآن را حفظ نموده یا به صورت موضوعی اقدام به حفظ قرآن نمایند.
امام علی (ع) فرمود: کسی که اسلام را بپذیرد و قرآن را حفظ نماید سالانه دویست دینار از بیت المال مسلمین سهم دارد اگر در دنیا از آن محروم گردد در روز قیامت به طور کامل آن را دریافت خواهد نمود که در آن روز نیازمندتر است به آن» من دخل فی الإسلام طائعا و قرأ القرآن ظاهراً فله فی کل سنة مائتا دینار فی بیت مال المسلمین إن منع فی الدنیا أخذها یوم القیامة وافیة أحوج ما یکون إلیها الخصال/ ج2 /ص602.
رسول الله (ص) فرمود: «حاملان قرآن مشمول رحمت خاص خدایند و در نور الهی غوطه ورند. هر که با آنان دشمنی کند با خدا دشمنی کرده و هر که با ایشان دوستی کند با خدا دوستی نموده است » حَمَلَةُ القُرآنِ المَخصُوصُونَ بِرَحمَةِ الله إلمُلَبَّسُونَ نُورَ الله المُعَلّمُونَ کَلَامَ الله المُقَرَّبُونَ عِندَالله مَن وَالَاهُم فَقَد وَاَلَی اللهِ و مَن عَادَاهُم فَقَد عَادَی الله. تفسیرالإمام العسکری/ص13.
یکی از دعاهای پیامبر گرامی اسلام (ص) این بوده است : «بار خدایا بر من رحم نما به ترک گناهان، مادامی که زنده داشته ای مرا و بر من روزی گردان حسن توجه را در آن چه که تو را از من راضی می گرداند. پروردگارا حفظ کتابت را ملازم قلبم قرار ده و توفیقم ده تا آنگونه که تو را از من راضی می گرداند آن را تلاوت نمایم... اِللَّهُمَّ ارحَمِنی بِتَرکِ مَعَاصِیکَ أبَدأ مَا أبقَیتَنِی وَ ارزُقنِی حُسنَ النَّظرِ فیمَا یُرضِیکَ عَنَّیِ وَ ألزِم قَلِبی حفظَ کِتَابِکَ کَمَا عَلَّمتَنِی وَ اجعَلنِی أتلُوهُ عَلَی النَّحو الَّذِی یُرضِیکَ عَنِّی اللَّهُمَّ نَوِّر بِکِتَابِکَ بَصَری وَ اشرَح بِهِ صَدری وَ فَرِّج بِهِ قَلُبِی وَ أطلِق بِهِ لِسَانِی وَ استَعمِل بِهِ بَدَنِی وَ قَوِّنِی عَلی ذَلِکَ فَإنَّهُ لا حَولَ وَ لَاَ قُوَّةَ إلَّا بِکَ. قرب الإسناد/ص5
این دعا از ناحیه بزرگان دینی جهت استفاده کسانی که در حال حفظ قرآن کریم هستند، مورد سفارش بوده و هست.
رسول اکرم (ص) فرمود: «هنگامی که خداوند بلائی را از آسمان می فرستد حافظان قرآن و آنان که بر اوقات نماز مراقبت می کنند و آبادگران مساجد را از آن حفظ می کند» إذا أنزَلَ الله عَاهَةً مِنَ السَّمَاء عُوفِیَ مِنهَا حَمَلةُ القُرآنِ وَ رُعَاةُ الشَّمسِ أیِ الحَافِظُونَ لأِؤقَاتِ الصَّلوَاتِ وَ عُمَّارُ المَسَاجِدِ. مستدرک الوسائل/ج3/ص150.
حافظان قرآن، حامل گوهری ارزشمند و بی مانندند، پس جا دارد که خداوند ایشان را از هر بلایی مصون بدارد. در دوره های مختلف زمان که همواره مستکبرین، مترفین و گردنکشان به دنبال فساد و فحشا و تحریف دین خدا بوده اند، خداوند حافظان و حاملان قرآن را به عنوان سفیران وحی که خط مشی قرآن را برای جامعه ترسیم می نموده اند، حفظ کرده است.
پیامبر اکرم (ص) فرمود:«گرامی ترین مردم نزد خداوند پس از انبیاء، علما و پس از ایشان حافظان قرآنند. همانگونه از دنیا خارج می شوند که انبیاء خارج می شوند و به همراه ایشان محشور می شوند و با ایشان از پل صراط عبور کرده و پاداششان نیز همانند پاداش انبیاء است. پس خوش به حال طالِبان علم و حاملان قرآن به سبب شرف و کرامتی که در نزد خداوند دارند». إِنَّ أکرَمَ العِبَاد إلَی الله بَعدَ الأَنبِیَاءِ العُلَمَاءُ ثُمَّ حَمَلةُ القُرآنِ یَخرُجُونَ مِنَ الدُّنیَا وَ کَمَا یَخرُجُ الأنیبَاءُ وَ یُحشَرونِ مِن قُبُورِهِم مَعَ الأنبیَاء وَ یَمُرّونَ عَلی الصِّرَاطِ مَعَ الأنبیَاءِ وَ یَأخُذُونَ ثَوَابَ الأنبِیَاءِ فَطوبَی لِطالِبِ اَلعِلِم وَ حَامِلِ القُرآنِ مِمَّا لَهُم عِندَ الله مِنَ الکَرَامَةِ
وَ الشَّرَفِ جامع الأخبار/ ص /41.
پیامبراکرم (ص) فرمود: «هر که قرآن را حفظ نماید خداوند او را تا پایان عمر از نعمت عقل بهره مند می نماید» من جمع القرآن متعه الله بعقله حتی یموت.
میزان الحکمة/ج3/ص/2523
تکرار پیوسته آیات منجر به ورزیده شدن حافظه و تقویت آن می گردد. با توجه به اینکه حافظ قرآن تا آخر عمر مداوم در حال تکرار محفوظات و بهره گیری از حافظه خود می باشد همچون کسانی که فعالیت علمی خود را تا پایان عمر ادامه می دهند، دچار فراموشی نشده و مشاعر خود را حفظ می نماید. الّا اینکه برکت، نورانیت و انشراحی که در ذهن و حافظه حافظان قرآن به وجود می آید قابل مقایسه با دیگران نیست.
در مجامع روایی معتبر دیگری همچون مکارم الأخلاق، الجعفریات، مشکات الأنوار، النوادر للراوندی، تفسیر علی بن إبراهیم القمی، عیون أخبار الرضا (ع)، أعلام الدّین، تفسیرالإمام العسکری، روضه الواعظین، مجموعه ورام، معانی الأخبار، دعائم الاسلام و... نیز روایاتی در ابواب یاد شده گردآوری شده است.
نکته قابل ذکر در پایان این بخش این است که تنها افرادی بهره کامل را از قرآن خواهند برد که در راستای عمل به قرآن نیز تلاش نمایند و الا صِرف حفظ الفاظ قرآن برای سعادت شخص، کافی نمی باشد و در واقع حفظ قرآن گام اوّل، برای بهره مندی از معارف قرآن و عمل به آن است.
با توجّه به اینکه خود قرآن نیز هدف از نزول این کتاب آسمانی را تدبر در آیات و بهره مندی از آن برای یافتن مسیر سعادت، معّرفی می کند: کتاب أنزَلناهُ إِلیکَ مُبارَک لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکرَ أولُوا الألبابِ سوره ص آیه 29. لذا این ها همه از این مسأله پرده برمی دارد که حفظ قرآن در این راستا تأثیر غیر قابل انکاری داشته و انسان را در رسیدن به هدف یاد شده یاری می رساند. و بدین جهت بوده است که پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) اهتمام ویژه ای در ترویج این مهم داشته اند.
بسیاری امر به حفظ قرآن نموده اند، فرمایشات پیامبر و ائمه (علیهم السلام) کاملاً مطابق با مصالح مکلّفین بوده و ترسیم کننده راه سعادت و رستگاری می باشد. پس بر پویندگان راه اهل بیت (علیهم السلام) است تا در حد توان از خط مشی و سیره ایشان تبعیّت نمایند تا در دنیا و آخرت سعادتمند گردند.
-پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام) همگی حافظ قرآن بودند و اولاد و تابعین خود را به حفظ قرآن تشویق می نمودند، ما نیز به دلیل « لَقَد کانَ لَکُم فی رَسُولِ الله اسوَةٌ حَسَنَة... الاحزاب/21 » و«إِنِّی تَارِک فِیکُم ثََقَلَینِ کتاب الله و عترتی مَا إِن تَمَسکتُم بِهِمُا لَن تَضِلٌوا بَعدِی بحارالانوار/23 مأمور به تبعیت از سیره و سنت ایشان هستیم و باید در حد توان خود در این زمینه بکوشیم
- اهل بیت (علیهم السلام) نه تنها با سیره و کردار خود، مسلمین را به حفظ قرآن می خواندند، بلکه با قرار دادن پاداش مادّی و بیان اجر اخروی حتی آنان را بر این کار تشویق و تحریص می نمودند و دیگران را امر به تکریم و تعظیم ایشان می نمودند. حتی اصرار داشتند هر چند با تحمل مشقت و سختی، مسلمین بر این امر همّت گمارند.
-انس با الفاظ قرآن فی نفسه دارای موضوعیّت است و شاهد آن این است که ائمه (علیهم السلام) ساعت ها جهت تلاوت قرآن کریم وقت صرف می کردند. مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای می فرمایند: قرآن را مرتب بخوانید. روزی نباشد که شما تلاوت قرآن نکنید. این که می بینید در روایات هست که بعضی از ائمه (علیهم السلام) درماه رمضان، هر سه روز یا هر هفت روز و در غیر ماه رمضان، هر پانزده روز یا هر ده روز، یک ختم قرآن می کردند، دلیل و فلسفه ای دارد. ما به قرآن نیاز داریم، هیح کاری را بر خواندن قرآن مقدم نکنید. حوزه و روحانیت /ص314.
اگر تدبر در آیات و دقّت در معارف آن ما را از تلاوت الفاظ قرآن مستغنی می کند، ائمّه و نائبان ایشان که علمای أعلام می باشند، اوقات خود را که به لحظه لحظه آن حریص تر از هر شخص دیگری هستند، صَرف این کار نمی نمودند و برای تلاوت قرآن آن ثواب های إعجاب آور و خیره کننده قرار داده نمی شد. حفظ قرآن موجب می شود انسان در هر لحظه از لحظات عمر خود، در سفر یا حضر، در خانه یا اجتماع، این آیات نورانی را در ذهن خود حاضر ساخته و آن را وِرد و ذکر خود سازد.
- در روایات اهل بیت (سلام الله علیهم اجمعین) آمده است اگر جوان مؤمنی قرآن تلاوت نماید، قرآن با گوشت و پوست او مختلط می گردد: عَن أبِیِ عَبدِالله (ع) قَالَ مَن قَرَأ القُرآنَ وَ هُوَ شَابُّ مُؤمِنُ اختَلَطَ القُرآنُ بِلَحمِهِ وَ دَمِه، اکنون حالِ حافظ قرآن چگونه خواهد بود که آن قدر این آیات نورانی را تلاوت نموده است که آیات در سینه او جای گرفته اند و گاهی اوقات بی اختیار این کلمات آسمانی بر زبان او جاری می گردد و با هر مسئله ای که مواجه می شود آیه ای از آیات قرآن در ذهن او نقش می بندد و این جای تعجّب ندارد، چرا که گاهی انس با کلام مخلوق همین اثر را در مقیاس کوچک تر در افراد داشته است. کافی است احوال کسانی که انس زیادی با کلام شعرایی چون حافظ و مولوی داشته اند مورد توجّه قرار گیرد.
-در روایات بسیاری بر تلاوت قرآن در نماز، خصوصاً در نماز شب تأکید شده است و همچنین یکی از اوصاف متقین تلاوت قرآن در شب و نماز، ذکر گردیده است و خصوصاً مستحب است از سوره های طولانی جهت تلاوت در نماز شب انتخاب گردد. از سوی دیگر برخی از مراجع تلاوت از روی قرآن را در نماز جایز نمی شمارند. در نتیجه روشن است که مراد از تلاوت قرآن در نماز، تلاوت از حفظ بوده است. حظّی که انسان از تلاوت قرآن در نماز می برد با تلاوت قرآن در غیر نماز قابل مقایسه نیست.
آنچه از بررسی روایات و بیان سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار (سلام الله علیهم اجمعین) به دست آمد، این است که ایشان اقدام به تدوین یک نظام جامع و کامل جهت نهادینه ساختن امر حفظ قرآن کریم در میان مسلمانان نموده اند، از سویی ثواب بی حدّ حفظ قرآن را مطرح نموده و امر به قرائت و حفظ قرآن کرده اند. از سوی دیگر پاداش اخروی آن را برشمرده و جایگاه رفیع حافظان قرآن در بهشت را تبیین نموده اند. در زمینه جایگاه دنیوی نیز سخن به میان آورده اند و حتّی پاداش و سهمی از بیت المال برای او قرار داده اند.
برای موفقیت در حفظ قرآن، اقدام به تعلیم دعا و نماز نموده اند و از این طریق اهمّیت حفظ قرآن را خاطر نشان ساخته اند و با در نظر گرفتن جایگاه ویژه برای حافظان قرآن، وظایف و مسئولیت های را برای ایشان ترسیم کرده اند.
در نظر گرفتن امتیازات ویژه مادی و معنوی هم چون مصونیت از بلا و بهره مندی از نعمت عقل و قائل شدن حق شفاعت از دیگر تمهیدات ایشان برای تشویق مسلمانان به حفظ قرآن بوده است و در نهایت برای اینکه این نظام کامل از ضمانت اجرایی کافی نیز برخوردار گردد، در ازاء فراموش کردن آیات حفظ شده حسرت ابدی برای ناسی قرآن در نظر گرفته شده است.
منبع: نشریه نسیم وحی، شماره 25.
1-اصول کافی: کتاب کافی از قدیمی ترین و معتبرترین کتاب های روایی شیعه می باشد که توسط مرحوم کلینی در عصر غیبت صغری و با ارتباط با نواب خاص امام زمان (عج)، نگاشته شده است. هر که سوره ای از قرآن را فراموش نماید، آن سوره با صورتی زیبا و در درجه ای رفیع در بهشت بر او ظاهر می گردد و چون او را ببیند می گوید: تو چقدر زیبا هستی، ای کاش تو از برای من بودی پس می گوید آیا مرا نمی شناسی من فلان سوره هستم و اگر مرا فراموش نمی کردی تو را به این درجه می رساندم. یکی از بخش های این کتاب، تحت عنوان «کتاب فضل القرآن » می باشد که به بیان روایاتی در فضیلت قرآن و اهل آن می پردازد. در ذیل به برخی از ابواب و روایات این کتاب اشاره می شود:
بَابُ فَضلِ حَامِلِ القُرآنِ :
از الفاظی که برای جستجوی در روایات از آن استفاده می نماییم، لفظ حامل قرآن است که در لسان ائمه (ع) نیز مورد استفاده قرار گرفته است. به یک نمونه از این روایات اشاره می کنیم:
امام باقر (ع) می فرماید: قاریان قرآن سه گروهند: یکی آن که قرآن خوانده و آن را سرمایه کسب خود می کند و اجر خود را از دولت مردان می گیرد و بر مردم بزرگی می فروشد، دیگری کسی است (محل بحث این قسمت از روایت است) که الفاظ قرآن را حفظ نموده ولی حدود آن را ضایع می کند. پس خداوند امثال اینان، از حَمَلِه قرآن را زیاد نکند و دیگری آن است که قرآن خوانده و داروی قرآن را بر دل دردمندش می نهد، پس با آن شب زنده داری نموده و به وسیله آن روزش را با تشنگی به سر می آورد و در هنگام نمازش بدان قیام کرده و از بستر خواب به خاطر آن دوری می گزیند. پس به خاطر این دسته است که خداوند عزیز جبار بلا را بر می گرداند و به برکت اینان، خداوند عزّ و جل از آسمان باران می فرستد. پس به خدا سوگند اینان در میان قاریان قرآن از کبریت احمرکمیاب ترند. الکافی/ج2 /ص627.
همان گونه که ملاحظه فرمودید، امام آن دسته از قاریان قرآن، که آیات قرآن را از بَر نموده اند را در زمره حاملان قرآن می شمارند. حال که دلالت این لفظ بر حافظ قرآن مشخص شد، روایتی از باب فضل حامل قرآن کتاب کافی را نقل می نماییم. امام صادق (ع) فرمود: الحَافِظُ لِلقُرآ نِ العَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الکِرَامِ البَرَرَةِ: حافظ قرآن که به آن عمل نماید، همراه سفیرانِ گرامی و نیک کردار پروردگار خواهد بود.
-بَابُ مَن حَفِظَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِیَهُ :
از دیگر ابواب مربوط به حفظ قرآن در کتاب شریف اصول کافی، بابی است تحت این عنوان: کسی که قرآن را حفظ کرده و سپس آن را فراموش نماید. به روایتی از این باب توجه نمایید:
ابی بصیر از امام صادق (ع) روایت می کند که امام فرمود: هر که سوره ای از قرآن را فراموش نماید، آن سوره با صورتی زیبا و در درجه ای رفیع در بهشت بر او ظاهر می گردد و چون او را ببیند می گوید: تو چقدر زیبا هستی، ای کاش تو از برای من بودی پس می گوید آیا مرا نمی شناسی من فلان سوره هستم و اگر مرا فراموش نمی کردی تو را به این درجه می رساندم. الکافی/ج2 /ص608.
سؤال: با توجه به روایاتی که فراموش کردن قرآن را از گناهان کبیره می شمارد (ألا وَ مَن تَعلَمِ القُرآن ثُمَّ نَسیَه مُتعِمداً القی اهل یَوَم القیامة مَغلولا یسلط الله عَلیه بِکُلّ آیه نَسیها حَیّةً تَکُون قَرینتهِ إِلیِ النار إِلا أن یَغفر الله لَه. امالی شیخ صدوق، ص256 و این آیه از قرآن کریم: قَالَ کَذَلِکَ أتَتکَ آیَاتُنَا فَنَسِیتَهَا وَکَذَلِکَ الیَومَ تُنسَی سوره مبارکه طه /آیه12 ) آیا اگر حافظ قرآن محفوظات خود را فراموش نماید، حرمت شرعی دارد یا نه؟
جواب:
حضرت آیت الله العظمی اراکی رحمه الله فرموده اند: «اگر منظور، حرمت فراموش کردن است، ثابت نیست». استفتاء ات قرآنی ص84.
روایات نهایتاً کراهت را می رساند و از آنجایی که حفظ قرآن مستحب است پس ظاهراً نگه داشتن و تکرار آن هم مستحب است.
از طرفی روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که راوی نقل می کند: از امام درباره مردی سئوال کردم که آیات را فرا گرفته و فراموش کرده است (تا سه بار برای آن حضرت گفتم) آیا بر او گناهی هست؟ حضرت فرمودند:«خیر». اصول کافی/ج6 /ص412.
همچنین در روایت می فرماید: که فرد داخل بهشت می گردد و این با حرمت ناسازگار است، علاوه بر این که قرآن کریم بر او سلام می کند.
خصوصاً یکی از روایات مربوط به فراموش نمودن آیات، با واژه «متعمداً» وارد شده است پس می تواند وجه جمع بین این روایت و باقی روایات این باشد که اگر انسان به سبب اعراض از آیات و سستی و تهاون نسبت به آیات قرآن کریم و عدم اعتنا و استخفاف، آیات را فراموش کند طبعاً مستحق عقوبت الهی است و در غیر این صورت، معمول افرادی که سراغ حفظ قرآن آمده اند نیتی جز بهره مندی از هدایت قرآن نداشته و شاید در اثر غفلت دچار فراموشی شوند. برگرفته کتاب نفحات الرحمن، ج1، ص3
یکی از ابواب کتاب دعای اصول کافی نیز تحت عنوان بَابُ الدُّعَاءِ فِی حِفظِ القُرآنِ به ذکر دعاهایی از ائمه معصومین (سلام الله علیهم اجمعین) جهت حفظ قرآن کریم اختصاص یافته است که خود حاکی از اهمیت و جایگاه حفظ قرآن در نزد ائمه (ع) می باشد.
ابان بن تغلب از امام صادق (ع) روایت می کند که امام فرمود: می گویی: پرودگارا از تو می خواهم بر محمد و خاندان او درود فرستی و حفظ قرآن و انواع دانش را بر من روزی فرمائی و آنها را در دل و گوش و چشمم پا برجا نمایی و با گوشت و خون و استخوان و مغزم بیامیزی و به رحمت و قدرتت، در شب و روزم آنها را به کار گیری. أسألُکَ أن تُصَلیَ عَلَی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ و أن تَررِقَنِی حِفِظ القُرآنِ و أصنَافَ العِلِم و أن تُثَبِّتَهَا فِی قَلِبیِ وَ سَمعِیِ وَ بَصَرِی وَأن تُخَاِلطَ بِهَا لَحمِی وَ دَمِی وَ عِظَامِی وَ مُخِّی وَ تَستَعمِل بِهَا لَیلِی وَ نَهَارِی برَحمَتِکَ و َقُدرَتِکَ فَإنَّهُ لَا حَولَ وَلَا قُوَّةَ إلَّا بِکَ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ.الکافی/ج2 /ص576.
2-وسائل الشیعه: کتاب وسائل الشیعه از بهترین جوامع روایی شیعه به شمار می آید که با توجه به روایات پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) توسط شیخ حُرّ عاملی در قرون اخیر نگاشته شده است. در ابواب مختلفی از این کتاب به بیان استحباب حفظ قرآن و بیان وظایف حافظان قرآن اشاره شده است که در ذیل به نمونه ای از این روایات اشاره می کنیم.
رسول الله(ص) فرمود: «سزاوارترین مردم به خضوع و تواضع در آشکار و نهان حاملان قرآن اند و شایسته ترین مردم به نماز و روزه در آشکارا و پنهان، حاملان قرآن اند. سپس با صوت بلند فرمود: ای حامل قرآن به واسطه قرآن تواضع نمای تا خدا درجه تو را بالا برد و تکبر نورز که خدا تو را زبون سازد. ای حامل قرآن خود را با قرآن برای خدا بیارای تا خدا به تو آراستگی دهد. نه برای مردم تا خدا تو را بدان زشت کند. هر که قرآن را ختم نماید گویی نبوّت در سینه اش جای داده شده است الّا اینکه بر او وحی نمی شود. کسی که قرآن را در سینه خود جای داده با کسی که با او به جهالت برخورد می کند با جهالت رفتار نمی کند و برکسی که بر او غضب کند، غضب نمی کند و با کسی که با او تندی کند تندی نمی کند پس با عفو و گذشت و بخشش و صبر رفتار می کند به خاطر تعظیم و بزرگداشت قرآن.....» وسائل الشیعة/ج6 /ص181.
3- مستدرک الوسائل: محدث نوری با نگارش این کتاب، به جمع آوری بیش از 23 هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده پرداخته و خدمت بزرگی برای حفظ آثار و روایات اهل بیت ((ع)) نموده است.
به چند روایت ارزشمند در مورد حفظ قرآن که در این کتاب شریف آمده است توجه نمایید:
«پیامبر اسلام (ص) فرمود: قرآن را بخوانید و آن را حفظ نمائید زیرا خداوند قلبی را که قرآن را در خود جای داده عذاب نخواهد کرد» اقرَءُوا القُرآنَ وَ استَظهِرُوهُ فَإنَّ الله تعَالی لَا یُعَذِّبُ قَلباً وَعَی القُرآنَ مستدرک الوسائل/ج4 /ص245 و فرمود :«کسی که قرآن را به خاطر سپرده و حفظ نماید و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بداند خداوند او را وارد بهشت سازد و شفاعت او را برای ده نفر از خاندانش که تمامی اهل آتش اند، بپذیرد» مَنِ استَظهَرَ القُرآنَ وَ حَفِظهُ وَ أحَلَّ حَلَالَهُ وَ حَرَّمَ حَرَامَهُ أدخَلَهُ الله بِهِ الجَنَّةَ وَشَفَّعَهُ فِی عَشَرَةٍ مِن أهلِ بَیتِهِ کُلُّهُم قَد وَجَبَ لَهُ النَّارُ مستدرک الوسائل /ج4 /ص:245
پیامبر اسلام (ص) در سخن دیگری فرموده اند: «قرآن را فرا گیرید زیرا حامل قرآن همانند کسی است که انبانی پر از مُشک را به دوش گیرد اگر آن را باز کند بوی عطر آمیز آن مشام ها را معطر نماید و اگر بر آن اضافه نماید، بر عطر آن افزوده است » تَعَلمُوا القُرآنَ فَإنَّ مَثَلَ حَامِلِ القُرآنِ کمَثَلِ رَجُلٍ حَمَلَ جِرَابا مَملوّا مِسکاً إِن فَتَحَهُ فَتَحَ طِیباً وَإِن أَوعَاهُ طِیباً وَ أِن اوعاه طِیباً مستدرک الوسائل /ج4 /ص246.
4-بحارالانوار: این کتاب از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثی شیعه است علامه مجلسی در این اثر روایات کتب حدیث را با نظم نسبتاً کاملی جمع آوری کرده است.
بیشتر بخوانید: حفظ قرآن کریم در بیان علما
رسول گرامی اسلام (ص) فرمود:« درجات بهشت به تعداد آیات قرآن است. چون صاحب قرآن وارد بهشت شود، به او گفته می شود، بخوان و بالا برو که هر آیه ای درجه ایست. پس برتر از درجه حافظ قرآن درجه ای نیست» عَدَدُ دَرَج الجَنَّةَ عَدَدُ آی القُرآن فَإذَا دَخَل صَاحِبُ القُرآنِ الجَنَّةَ قِیِل لَهُ ارقَأ وَ اقرَأ [اقرَاَ وَ ارقَاً] لِکُلِّ آیَةٍ دَرَجَةٌ فَلَا تَکونُ فَوقَ حَافِظِ القُرآنِ دَرَجَةٌ..بحارالأنوار/ج89/ص22.
در ادامه روایاتی را با مراجعه به دیگر منابع معتبر روایی، ارائه می نماییم.
امام صادق (ع) هر که قرآن را زیاد تلاوت نماید و با کمی حافظه و سختی آن را حفظ نماید دو پاداش خواهد داشت» إنَّ الذی یُعَالِجُ القُرآنَ وَ یَحفَظهُ بِمَشَقةٍ مِنهُ وَ قِلَّةِ حِفظٍ لَهُ أجرَان ثواب الأعمال/ص102.
این حدیث با عبارت «إِنَّ الَّذِی یُعالِجُ القُرآنَ »آغاز می گردد «عالج الشی ءَ» در لغت به معنای ممارست و سعی و تلاس بسیار نسبت به کاری می باشد لسان العرب/ج2 /ص327 ممارست و اهتمام نسبت به حفظ قرآن کریم یکی از رموز موفقیت در امر حفظ قرآن کریم می باشد که این روایت به آن اشاره کرده است.
با توجه در این روایت به میزان اهتمام ائمّه معصومین (سلام الله علیهم اجمعین) به حفظ قرآن کریم پی می بریم، چرا که حتّی نسبت به افرادی که از بهره هوشی زیادی برخوردار نیستند و یا حفظ قرآن برای ایشان مشکل است، با قراردادن ثواب دو برابر، تشویق و ترغیب نسبت به حفظ قرآن کریم صورت گرفته است. در صورتی که اگر صرف تلاوت قرآن کریم، مطلوب بود و انسان را به نتیجه کافی در فهم آیات می رساند، شایسته بود نسبت به این گونه افراد، سفارش می شد تا به جای صرف وقت زیاد در حفظ قرآن، میزان بیشتری از قرآن را تلاوت نمایند، امّا با این وجود نسبت به حفظ قرآن تأکید شده است، این نکته از آثار و برکات حفظ قرآن و نتایج گرانبار آن پرده برمی دارد.
بعضی معتقدند که اگر حفظ قرآن موجب مشقّت برای فرد شود، این نتیجه معکوس دارد و نباید در این حالت به حفظ مبادرت ورزید در جواب باید گفت چطور مشقّت در کسب علوم و فنون، سلوک معنوی، موفقیت های ورزشی، امتحان کنکور و غیره مذموم نبوده بلکه ممدوح است ولی حفظ قرآن نباید موجب مشقّت شود؟
البته انسان نباید پیش از حدّ توانائی فرد متحمّل کار حفظ شود و این کار را باید با اقبال، لذّت و نشاط پی گیرد ضمن اینکه،«آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید »، در نتیجه، افرادی که توان، وقت یا انگیزه کافی جهت حفظ کل قرآن کریم را ندارند، می توانند بخشی از قرآن را حفظ نموده یا به صورت موضوعی اقدام به حفظ قرآن نمایند.
امام علی (ع) فرمود: کسی که اسلام را بپذیرد و قرآن را حفظ نماید سالانه دویست دینار از بیت المال مسلمین سهم دارد اگر در دنیا از آن محروم گردد در روز قیامت به طور کامل آن را دریافت خواهد نمود که در آن روز نیازمندتر است به آن» من دخل فی الإسلام طائعا و قرأ القرآن ظاهراً فله فی کل سنة مائتا دینار فی بیت مال المسلمین إن منع فی الدنیا أخذها یوم القیامة وافیة أحوج ما یکون إلیها الخصال/ ج2 /ص602.
رسول الله (ص) فرمود: «حاملان قرآن مشمول رحمت خاص خدایند و در نور الهی غوطه ورند. هر که با آنان دشمنی کند با خدا دشمنی کرده و هر که با ایشان دوستی کند با خدا دوستی نموده است » حَمَلَةُ القُرآنِ المَخصُوصُونَ بِرَحمَةِ الله إلمُلَبَّسُونَ نُورَ الله المُعَلّمُونَ کَلَامَ الله المُقَرَّبُونَ عِندَالله مَن وَالَاهُم فَقَد وَاَلَی اللهِ و مَن عَادَاهُم فَقَد عَادَی الله. تفسیرالإمام العسکری/ص13.
یکی از دعاهای پیامبر گرامی اسلام (ص) این بوده است : «بار خدایا بر من رحم نما به ترک گناهان، مادامی که زنده داشته ای مرا و بر من روزی گردان حسن توجه را در آن چه که تو را از من راضی می گرداند. پروردگارا حفظ کتابت را ملازم قلبم قرار ده و توفیقم ده تا آنگونه که تو را از من راضی می گرداند آن را تلاوت نمایم... اِللَّهُمَّ ارحَمِنی بِتَرکِ مَعَاصِیکَ أبَدأ مَا أبقَیتَنِی وَ ارزُقنِی حُسنَ النَّظرِ فیمَا یُرضِیکَ عَنَّیِ وَ ألزِم قَلِبی حفظَ کِتَابِکَ کَمَا عَلَّمتَنِی وَ اجعَلنِی أتلُوهُ عَلَی النَّحو الَّذِی یُرضِیکَ عَنِّی اللَّهُمَّ نَوِّر بِکِتَابِکَ بَصَری وَ اشرَح بِهِ صَدری وَ فَرِّج بِهِ قَلُبِی وَ أطلِق بِهِ لِسَانِی وَ استَعمِل بِهِ بَدَنِی وَ قَوِّنِی عَلی ذَلِکَ فَإنَّهُ لا حَولَ وَ لَاَ قُوَّةَ إلَّا بِکَ. قرب الإسناد/ص5
این دعا از ناحیه بزرگان دینی جهت استفاده کسانی که در حال حفظ قرآن کریم هستند، مورد سفارش بوده و هست.
رسول اکرم (ص) فرمود: «هنگامی که خداوند بلائی را از آسمان می فرستد حافظان قرآن و آنان که بر اوقات نماز مراقبت می کنند و آبادگران مساجد را از آن حفظ می کند» إذا أنزَلَ الله عَاهَةً مِنَ السَّمَاء عُوفِیَ مِنهَا حَمَلةُ القُرآنِ وَ رُعَاةُ الشَّمسِ أیِ الحَافِظُونَ لأِؤقَاتِ الصَّلوَاتِ وَ عُمَّارُ المَسَاجِدِ. مستدرک الوسائل/ج3/ص150.
حافظان قرآن، حامل گوهری ارزشمند و بی مانندند، پس جا دارد که خداوند ایشان را از هر بلایی مصون بدارد. در دوره های مختلف زمان که همواره مستکبرین، مترفین و گردنکشان به دنبال فساد و فحشا و تحریف دین خدا بوده اند، خداوند حافظان و حاملان قرآن را به عنوان سفیران وحی که خط مشی قرآن را برای جامعه ترسیم می نموده اند، حفظ کرده است.
پیامبر اکرم (ص) فرمود:«گرامی ترین مردم نزد خداوند پس از انبیاء، علما و پس از ایشان حافظان قرآنند. همانگونه از دنیا خارج می شوند که انبیاء خارج می شوند و به همراه ایشان محشور می شوند و با ایشان از پل صراط عبور کرده و پاداششان نیز همانند پاداش انبیاء است. پس خوش به حال طالِبان علم و حاملان قرآن به سبب شرف و کرامتی که در نزد خداوند دارند». إِنَّ أکرَمَ العِبَاد إلَی الله بَعدَ الأَنبِیَاءِ العُلَمَاءُ ثُمَّ حَمَلةُ القُرآنِ یَخرُجُونَ مِنَ الدُّنیَا وَ کَمَا یَخرُجُ الأنیبَاءُ وَ یُحشَرونِ مِن قُبُورِهِم مَعَ الأنبیَاء وَ یَمُرّونَ عَلی الصِّرَاطِ مَعَ الأنبیَاءِ وَ یَأخُذُونَ ثَوَابَ الأنبِیَاءِ فَطوبَی لِطالِبِ اَلعِلِم وَ حَامِلِ القُرآنِ مِمَّا لَهُم عِندَ الله مِنَ الکَرَامَةِ
وَ الشَّرَفِ جامع الأخبار/ ص /41.
پیامبراکرم (ص) فرمود: «هر که قرآن را حفظ نماید خداوند او را تا پایان عمر از نعمت عقل بهره مند می نماید» من جمع القرآن متعه الله بعقله حتی یموت.
میزان الحکمة/ج3/ص/2523
تکرار پیوسته آیات منجر به ورزیده شدن حافظه و تقویت آن می گردد. با توجه به اینکه حافظ قرآن تا آخر عمر مداوم در حال تکرار محفوظات و بهره گیری از حافظه خود می باشد همچون کسانی که فعالیت علمی خود را تا پایان عمر ادامه می دهند، دچار فراموشی نشده و مشاعر خود را حفظ می نماید. الّا اینکه برکت، نورانیت و انشراحی که در ذهن و حافظه حافظان قرآن به وجود می آید قابل مقایسه با دیگران نیست.
در مجامع روایی معتبر دیگری همچون مکارم الأخلاق، الجعفریات، مشکات الأنوار، النوادر للراوندی، تفسیر علی بن إبراهیم القمی، عیون أخبار الرضا (ع)، أعلام الدّین، تفسیرالإمام العسکری، روضه الواعظین، مجموعه ورام، معانی الأخبار، دعائم الاسلام و... نیز روایاتی در ابواب یاد شده گردآوری شده است.
نکته قابل ذکر در پایان این بخش این است که تنها افرادی بهره کامل را از قرآن خواهند برد که در راستای عمل به قرآن نیز تلاش نمایند و الا صِرف حفظ الفاظ قرآن برای سعادت شخص، کافی نمی باشد و در واقع حفظ قرآن گام اوّل، برای بهره مندی از معارف قرآن و عمل به آن است.
با توجّه به اینکه خود قرآن نیز هدف از نزول این کتاب آسمانی را تدبر در آیات و بهره مندی از آن برای یافتن مسیر سعادت، معّرفی می کند: کتاب أنزَلناهُ إِلیکَ مُبارَک لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکرَ أولُوا الألبابِ سوره ص آیه 29. لذا این ها همه از این مسأله پرده برمی دارد که حفظ قرآن در این راستا تأثیر غیر قابل انکاری داشته و انسان را در رسیدن به هدف یاد شده یاری می رساند. و بدین جهت بوده است که پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) اهتمام ویژه ای در ترویج این مهم داشته اند.
نتیجه بررسی روایات:
بسیاری امر به حفظ قرآن نموده اند، فرمایشات پیامبر و ائمه (علیهم السلام) کاملاً مطابق با مصالح مکلّفین بوده و ترسیم کننده راه سعادت و رستگاری می باشد. پس بر پویندگان راه اهل بیت (علیهم السلام) است تا در حد توان از خط مشی و سیره ایشان تبعیّت نمایند تا در دنیا و آخرت سعادتمند گردند.
-پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام) همگی حافظ قرآن بودند و اولاد و تابعین خود را به حفظ قرآن تشویق می نمودند، ما نیز به دلیل « لَقَد کانَ لَکُم فی رَسُولِ الله اسوَةٌ حَسَنَة... الاحزاب/21 » و«إِنِّی تَارِک فِیکُم ثََقَلَینِ کتاب الله و عترتی مَا إِن تَمَسکتُم بِهِمُا لَن تَضِلٌوا بَعدِی بحارالانوار/23 مأمور به تبعیت از سیره و سنت ایشان هستیم و باید در حد توان خود در این زمینه بکوشیم
بیشتر بخوانید: چرا قرآن را حفظ کنیم؟
- اهل بیت (علیهم السلام) نه تنها با سیره و کردار خود، مسلمین را به حفظ قرآن می خواندند، بلکه با قرار دادن پاداش مادّی و بیان اجر اخروی حتی آنان را بر این کار تشویق و تحریص می نمودند و دیگران را امر به تکریم و تعظیم ایشان می نمودند. حتی اصرار داشتند هر چند با تحمل مشقت و سختی، مسلمین بر این امر همّت گمارند.
-انس با الفاظ قرآن فی نفسه دارای موضوعیّت است و شاهد آن این است که ائمه (علیهم السلام) ساعت ها جهت تلاوت قرآن کریم وقت صرف می کردند. مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای می فرمایند: قرآن را مرتب بخوانید. روزی نباشد که شما تلاوت قرآن نکنید. این که می بینید در روایات هست که بعضی از ائمه (علیهم السلام) درماه رمضان، هر سه روز یا هر هفت روز و در غیر ماه رمضان، هر پانزده روز یا هر ده روز، یک ختم قرآن می کردند، دلیل و فلسفه ای دارد. ما به قرآن نیاز داریم، هیح کاری را بر خواندن قرآن مقدم نکنید. حوزه و روحانیت /ص314.
اگر تدبر در آیات و دقّت در معارف آن ما را از تلاوت الفاظ قرآن مستغنی می کند، ائمّه و نائبان ایشان که علمای أعلام می باشند، اوقات خود را که به لحظه لحظه آن حریص تر از هر شخص دیگری هستند، صَرف این کار نمی نمودند و برای تلاوت قرآن آن ثواب های إعجاب آور و خیره کننده قرار داده نمی شد. حفظ قرآن موجب می شود انسان در هر لحظه از لحظات عمر خود، در سفر یا حضر، در خانه یا اجتماع، این آیات نورانی را در ذهن خود حاضر ساخته و آن را وِرد و ذکر خود سازد.
- در روایات اهل بیت (سلام الله علیهم اجمعین) آمده است اگر جوان مؤمنی قرآن تلاوت نماید، قرآن با گوشت و پوست او مختلط می گردد: عَن أبِیِ عَبدِالله (ع) قَالَ مَن قَرَأ القُرآنَ وَ هُوَ شَابُّ مُؤمِنُ اختَلَطَ القُرآنُ بِلَحمِهِ وَ دَمِه، اکنون حالِ حافظ قرآن چگونه خواهد بود که آن قدر این آیات نورانی را تلاوت نموده است که آیات در سینه او جای گرفته اند و گاهی اوقات بی اختیار این کلمات آسمانی بر زبان او جاری می گردد و با هر مسئله ای که مواجه می شود آیه ای از آیات قرآن در ذهن او نقش می بندد و این جای تعجّب ندارد، چرا که گاهی انس با کلام مخلوق همین اثر را در مقیاس کوچک تر در افراد داشته است. کافی است احوال کسانی که انس زیادی با کلام شعرایی چون حافظ و مولوی داشته اند مورد توجّه قرار گیرد.
-در روایات بسیاری بر تلاوت قرآن در نماز، خصوصاً در نماز شب تأکید شده است و همچنین یکی از اوصاف متقین تلاوت قرآن در شب و نماز، ذکر گردیده است و خصوصاً مستحب است از سوره های طولانی جهت تلاوت در نماز شب انتخاب گردد. از سوی دیگر برخی از مراجع تلاوت از روی قرآن را در نماز جایز نمی شمارند. در نتیجه روشن است که مراد از تلاوت قرآن در نماز، تلاوت از حفظ بوده است. حظّی که انسان از تلاوت قرآن در نماز می برد با تلاوت قرآن در غیر نماز قابل مقایسه نیست.
آنچه از بررسی روایات و بیان سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار (سلام الله علیهم اجمعین) به دست آمد، این است که ایشان اقدام به تدوین یک نظام جامع و کامل جهت نهادینه ساختن امر حفظ قرآن کریم در میان مسلمانان نموده اند، از سویی ثواب بی حدّ حفظ قرآن را مطرح نموده و امر به قرائت و حفظ قرآن کرده اند. از سوی دیگر پاداش اخروی آن را برشمرده و جایگاه رفیع حافظان قرآن در بهشت را تبیین نموده اند. در زمینه جایگاه دنیوی نیز سخن به میان آورده اند و حتّی پاداش و سهمی از بیت المال برای او قرار داده اند.
برای موفقیت در حفظ قرآن، اقدام به تعلیم دعا و نماز نموده اند و از این طریق اهمّیت حفظ قرآن را خاطر نشان ساخته اند و با در نظر گرفتن جایگاه ویژه برای حافظان قرآن، وظایف و مسئولیت های را برای ایشان ترسیم کرده اند.
در نظر گرفتن امتیازات ویژه مادی و معنوی هم چون مصونیت از بلا و بهره مندی از نعمت عقل و قائل شدن حق شفاعت از دیگر تمهیدات ایشان برای تشویق مسلمانان به حفظ قرآن بوده است و در نهایت برای اینکه این نظام کامل از ضمانت اجرایی کافی نیز برخوردار گردد، در ازاء فراموش کردن آیات حفظ شده حسرت ابدی برای ناسی قرآن در نظر گرفته شده است.
منبع: نشریه نسیم وحی، شماره 25.
