قلعه اي با چاهي مخفي

قلعه بم پور؛ از معروف ترين قلعه هاي سيستان و بلوچستان
 

قلعه بم پور يکي از ديدني ترين قلعه هاي سيستان و بلوچستان است که در شمال غرب شهر بمپور و 25 کيلومتري شهرستان ايرانشهر قرار گرفته است. اين قلعه که از خشت و گل رس ساخته شده، تا قبل از اينکه به توپ بسته شود پناهگاه خيلي ها بوده است. جالب اينکه معماران اين بناي تاريخي براي قلعه، راه هاي مخفي هم در نظر گرفته بودند، تا حاکمان قلعه در صورت نياز فرار را بر قرار ترجيح دهند.
تپه اي که قلعه بم پور روي آن بنا شده، نه توسط طبيعت و گذر زمان بلکه به وسيله انسان ساخته شده است. همين نکته اين قلعه را از ديگر قلعه هايي که در سيستان و بلوچستان وجود دارد، متمايز مي کند. ارباب پور - معاونت ميراث فرهنگي شهرستان سيستان و بلوچستان- در اين باره مي گويد: « اين تپه دست ساز 15 متر ارتفاع دارد و لايه هاي فرهنگي به مرور زمان روي هم جمع شده و اين تپه را ساخته اند. منظور از لايه هاي فرهنگي اين است که در طول ساليان مختلف پادشاهاني که بر مسند قدرت تکيه زده اند، به تناسب زمان حکومت خود نشانه هايي داشتند و وقتي نشانه هاي مختلف به مرور زمان روي هم جمع شدند، تپه اي به اين ارتفاع ساخته شد.» معماران اين قلعه، براي ساخت آن از مصالحي که در دسترسشان بود، نهايت استفاده را کرده اند؛ به همين خاطر محوطه خارجي، درون قلعه، ارگ و اتاق ها با خشت و گل رس ساخته شده اند. ابعاد خشت هايي هم که در بناي قلعه بم پور به کار رفته، 49 در49 سانت است.

شاه و خدمه هايش
 

طبق شواهد موجود و بررسي کارشناسان باستان شناسي، قدمت اين بناي تاريخي به سده چهارم هجري برمي گردد. قلعه بم پور که کاربرد نظامي و مسکوني داشته، به دو قسمت عامه نشين و حاکم نشين تقسيم مي شوند. اما قبل از اينکه وارد يکي از اين دو بخش شويد، برج هاي نگهباني که حالا چيز زيادي از آنها باقي نمانده خودنمايي مي کنند؛
هنگامي که از در ورودي که در بخش شرقي قلعه قرار دارد، وارد ارگ شويد، به قسمت عام نشين يا طبقه اول قلعه بم پور مي رسيد؛ جايي که خدم و حشم و آشپزهاي حاکم قلعه زندگي مي کردند. در اين طبقه مثل طبقه بالاي قلعه چند اتاق وجود دارد که نسبت به اتاق هاي طبقه حاکم نشين کوچک تر هستند. اگر هم از هشتي ورودي ارگ وارد قلعه بشويد، از طريق چند پلکان به قسمت شاه نشين آن مي رسيد. در اين طبقه يک سري اتاق در دو طرف وجود دارد که بر اساس کاربري هايي که داشته اند، به قد و قواره هاي متفاوتي ساخته شده اند. مثلا اتاق خاص حاکم قلعه از همه بزرگ تر است. در اين طبقه علاوه بر حاکم، امراي طراز اول حکومتي هم زندگي مي کردند. در اتاق هاي طبقه دوم پنجره هايي وجود داشتند که مشرف به بيرون بودند و شاه و امراي لشکر به خاطر ارتفاع زياد به خوبي مي توانستند منطقه را زير نظر داشته باشند. اتاق نگهباني، اصطبل و انبارها هم از ديگر بخش هاي ديدني قلعه است.

از چاه فرار کن
 

جدا از اينکه حاکمان قلعه بهترين اتاق را به خود اختصاص مي دادند، هميشه فکر روزهاي سخت و فرار را هم مي کردند. براي همين در بيشتر قلعه ها هميشه يک در مخفي يا راه در رو وجو دارد. در قلعه بم پور هم قبلاً چنين راه دررويي وجود داشته که حالا تخريب شده و تنها آثارش به جا مانده است؛ راه دررويي که جايي ساخته شده بود که کمتر کسي به فکرش مي رسيد. در اين قلعه چاه عميقي وجود دارد که معماران آن دوران با استفاده از هوش و ذکاوتشان در آن، راه در رويي ساخته بودند که به عقل جن هم نمي رسيد. درون چاه محوطه سنگفرشي وجود داشت که ساکنان و نيروهاي حفاظتي قلعه در مواقع ضروري مثل زمان حمله دشمنانشان، از طريق آن به خارج از قلعه فرار مي کردند. اما از قرار معلوم دهانه اين چاه به خاطر حرکت شن هاي روان و گذشت زمان کم کم مسدود شده است.

توپ و قلعه
 

هجوم دشمنان داخلي و خارجي به قلعه بم پور آسيب هاي زيادي به اين قلعه زده است اما پناهندگي مردي به اسم آقا محمد خان محلاتي هم کار دست حاکم قلعه داد و باعث شد تا تعقيب کنندگان اين مرد به سمت بم پور قشون کشي کنند. آقا محمد خان محلاتي که در دوران حکومت قاجار زندگي مي کرد، به خاطر مشکلاتي که داشت، فراري شده و به قلعه بم پور پناه مي برد. حاکم اين قلعه هم به محمد خان پناه مي دهد. به اين ترتيب ايل و طايفه آقا محمد خان که رد او را زده و به قلعه بم پور رسيده بودند، قلعه را به توپ بستند تا آقا محمد خان خودش را تسليم کند. به اين ترتيب قلعه زيباي بم پور هم قرباني کينه شخصي آقا محمد خان محلاتي و طايفه اش مي شود.
منبع: نشريه همشهري سرنخ شماره 98