خواص نعمت‌های الهی (حبوبات و دانه‌ها)

چکیده
 

مقاله پیش رو، معرفی و توصیفی از خواص انواع دانه و حبوبات می‌باشد؛ که ضمن تعریف ارزش غذایی و انواع ویتامین آن‌ها، به طبع آن‌ها، تداخل آن‌ها با مواد و داروهای دیگر، توصیه‌های پزشکی و در نهایت به بررسی و تجویز برخی از آن‌ها از دیدگاه معصومینعلیهم‌السلام پرداخته است. فهرست دانه‌ها و حبوبات مورد بررسی عبارتند از: آفتاب گردان، بادام، باقلا (باقالی)، برنج، بلوط، پسته، جو، ذرت (بلال)، زرشک، زیتون، سنجد، سویا، عدس، عنّاب، فندق، گردو، گندم، لوبیا (قرمز، چیتی، چشم بلبلی و...)، ماش، نخود.
کلید واژه: نعمت، دانه، حبوبات، ویتامین، تخم، سرد، گرم.

مقدمه
 

اگر ما خود را در معرض کمبود یکی از عناصر مانند آهن یا کلسیم یا ویتامین‌ها و اسید آمینه‌های ضروری قرار دهیم تعادل شیمیایی و الکترو مغناطیسی در خون و استخوان‌ها و سلسله اعصابمان پدید می‌آید و هر چند کمبود شدیدتر باشد علائم وخیم‌تری ظاهر می‌گردد. متشابهاً اگر مقدار فوق‌العاده زیادی از نوعی مواد غذایی مانند مقدار زیادی چربی یا پروتئین و یا کالری‌ها را مصرف نماییم اثرات مازاد آن می‌تواند به وسیله انسداد جریان خون، از رسیدن مواد غذایی و اکسیژن به سلول‌ها جلوگیری کند و حیات شخص را به خطر اندازد. بهترین و سریع‌ترین طریقه رسیدن به سلامتی و توازن نیروهای جسمی و رفع بیماری‌ها و خستگی‌های جسمی این است که سلول‌های بدن و گلبول‌های خون از طیف وسیعی از مواد غذایی حیاتی تغذیه نمایند. خوشبختانه طبیعت منابع خوبی از این مواد غذایی مورد نیاز را در میوه‌های تازه و سبزیجات و جوانه دانه‌ها، برگ گیاهان، علوفه‌جات، دانه‌های غلات، دانه‌های حبوبات، غذاهای دریایی، خشکبارها و محصولات لبنیاتی قرار داده است؛ که با استفاده از این مواد غذایی می‌توانیم خون خود را پالایش کنیم.

باقلا (باقالی)
 

سرد و خشک، مقوی و کثیرالغذاء و مدر و مسکن و بر طرف کننده اسهال و قی. باقلا دارای فسفر، کلسیم، آهن و ویتامین‌های «آ»، «ب»، «ث» است. یکی از اطبای مصری معتقد است باقلا به طور کلی برای سلامتی ضرر دارد لذا خوردن آن را ممنوع کرده است. به هر حال باید در نظر داشت که باقلا برای درمان کلیه بیماری‌های کلیه مفید است.
لئونس کارلیه درباره فوائد باقلا می‌نویسد: «جوشانده گل باقلا را به مقدار سی تا شصت گرم برای یک لیتر آب در فواصل غذا یک فنجان آن مصرف گردد، نوشابه مدری است که برای رماتیسم، نقرس، سیاتیک و درد مفاصل مصرف می‌کنند». دَم کرده دُم باقلا به مقدار 25 تا 30 گرم برای یک لیتر آب ضد درد شدید نیمه سر است. ضمناً باقلا در بعضی‌ها تولید مرضی به نام فاویسم می‌کند که علائم آن عبارتند از پریدگی رنگ رخسار و بی‌حالی و ضعف شدید و کم خونی و بعض عوارض قلبی. این بیماری در گیلان و مازندران شایع است. (1)
فیتین موجود در باقلا یک ترکیب فسفردار مفیدی است که برای رفع خستگی‌های جسمی و فکری و ضعف اعصاب اثر شفابخش دارد. برای درمان ورم بناگوش، ورم پستان که بر اثر منجمد شدن شیر ایجاد شده باشد و ضربه وارد بر پستان اثر شفابخش دارد؛ در این مورد باید مقداری آرد باقلا و آرد جو همراه با نعناع و سرکه پخته بر روی قطعه پارچه‌ای گذاشته، در محل مورد نظر قرار دهند و روزی یکی دو مرتبه آن را عوض کنند. ضماد برگ و پوست باقلا برای درمان سوختگی آتش مفید است. (2)
امام رضاعلیه‌السلام می‌فرمایند: «خوردن باقلا نیروی بدنی و قدرت پاها را زیاد می‌کند و خون را نیز زیاد کرده و نیروی تعقل را افزایش می‌دهد». (3)
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «باقلا را با پوست بخورید که معده را دباغی می‌کند». (4)

توصیه‌های پزشکی:
 

* باقلا دارای مقادیر قابل توجهی تیرامین است و افراد تحت درمان با داروهای مهار کننده (نظیر فنلزین و ایزوکاربوکسازید) و نیز مبتلایان به میگرن بایستی از مصرف آن خودداری کنند.
* بسیاری از افراد مدیترانه (و از جمله در شمال ایران) دچار نوعی اختلال ژنتیکی موسوم به کمبود «G6PD» هستند و در پی مصرف برخی از داروها (نظیر سولفونامیدها) و یا باقلا دچار حمله حاد کم خونی (معروف به بیماری فاویسم) می‌شوند و باید این افراد از خوردن باقلا خودداری کنند (عامل آن وجود مواد اکسیدان در باقلا است).

زیتون
 

گرم و خشک، دارای ویتامین «آ» و «د» است و روغنش یکی از مفیدترین روغن‌ها به شمار می‌رود. روغن زیتون ملیّن و برای کبد مفید است و صفرا و شن ریزه را دفع می‌کند. زیتون در درمان بعضی امراض (مانند سل و سنگ مثانه) اعجاز می‌کند. زیتون حرارت تن را زیاد کرده و لثه‌ها را تقویت نموده و خون را صاف می‌کند. زیتون فسفر، پتاسیم، گوگرد، منیزیم، کلسیم، کلر، آهن، مس و منگنز دارد. روغن زیتون خاصیت ضد سم دارد و جدار روده‌ها و معده را چنان پاک می‌کند که سموم قادر نمی‌شوند در خون داخل شوند.
برای جلوگیری از ریزش مو، مصرف روغن زیتون به طور متوالی مدت ده روز و شستن سر با آب ولرم و صابون مارسی مفید است. ضماد پخته زیتون مخلوط با آب برای دندان کرم خورده نافع است. ضماد خاکستر آن مخلوط با عسل و روغن برای ریزش موی سر و جوش‌های سر مفید است. مزمزه آب نمکی که زیتون در آن خیسانده شده، لثه را استحکام می‌دهد. (6)
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «روغن زیتون را بخورید و به وسیله آن روغن مالی کنید؛ زیرا از درخت مبارکی است». (7)
اسحاق پسر عمار می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: «مردم می‌گویند روغن زیتون بادهای معده را به حرکت در می‌آورد». آن حضرت فرمودند: «بادها را دفع می‌کند». (8)
امام صادق علیه‌السلام روغن زیتون را غذای پرهیزکاران دانسته و می‌فرمایند: «خوب است در همه خانه‌ها موجود باشد». (9)
حضرت پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله در وصیت‌شان به امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «یا علی، روغن زیتون را بخور و به بدن خود بمال؛ زیرا کس که روغن زیتون بخورد و به بدنش بمالد، شیطان چهل روز به او نزدیک نمی‌شود». (110)
امام رضا علیه‌السلام به خواص روغن زیتون اشاره نموده و چنین می‌فرمایند: «روغن زیتون غذای خوبی است، دهان را خوش بو و بلغم را برطرف می‌سازد، رنگ صورت را صفا و طراوت می‌بخشد، اعصاب را تقویت کرده، بیماری و درد و ضعف را از میان می‌برد و آتش خشم را فرو می‌نشاند». (11)
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «زیتون آب منی را زیاد می‌کند». (12)

سنجد
 

قسمت‌های مورد استفاده سنجد، میوه، هسته، برگ و گل آن می‌باشد. سنجد ضد التهاب، ضد میکروب و تب‌بُر است. در درمان تب (خصوصاً گل آن)، کمک به درمان عفونت‌های گوارشی، سرفه و بیماری‌های التهابی و پیش‌گیری از سرطان به کار می‌رود. (13) آرد سنجد برای اسهال مفید است؛ زیرا قابض می‌باشد. (14)
امام علی علیه‌السلام تب داشتند، پیامبر به دیدن ایشان رفتند و ایشان را به خوردن سنجد سفارش کردند. (15)
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «گوشت سنجد، موجب رویش گوشت، استخوانش (16) موجب رویش استخوان، و پوستش موجب رویش پوست است. علاوه بر این، کلیه‌ها را گرم می‌کند؛ معده را پاک‌سازی می‌کند؛ از بواسیر و خروج غیر ارادی ادرار جلوگیری می‌کند؛ ساق پا را قوی می‌سازد و جذام را از بین می‌برد». (17)

عدس
 

عدس گوشت نباتی است. ابوالعلاء معری شاعر معروف که گیاه‌خوار بود به جای گوشت، عدس می‌خورد. عدس برای افرادی که زیاد کار می‌کنند و یا زیاد ضعیف‌اند مفید است ولی در عین حال عدس مضاری هم دارد یعنی مولد سود است و خون را غلیظ می‌کند، نفاخ و دیر هضم است، خواب پریشان می‌آورد و برای قوه بینایی زیان دارد. عدس، تن را فربه می‌کند و برای اعصاب مضر است، مصلح آن روغن و ترشی است.
اگر در خوردن عدس زیاده‌روی شود خطر ابتلا به مرض قولنج و استسقاء پیش می‌آید. افرادی که مبتلا به بواسیر هستند نباید عدس بخورند. عدس دارای آهن و کلسیم و فسفر و ویتامین «ب» است و دارای طبیعتی معتدل است. عدس پخته مقوی معده ولی نفاخ است، برای از بین بردن نفخ آن باید عدس پخته را با سرکه خورد. برای تسکین سرفه و درد سینه آب عدس پخته مفید است. عدس پخته خون‌ریزی قاعدگی را نیز منظم می‌کند و چنان‌چه با سرکه به صورت ضماد روی ورم‌های چرکی گذارده شود ورم را می‌خواباند. (18)
عدس طبیعت معتدل دارد ولی نفاخ، قابض و کاهش دهنده میل جنسی می‌باشد. شست و شوی دهان با آب عدس پخته برای درمان جوش‌ها و زخم‌های دهان مؤثر است. ضماد عدس با برگ کلم را چنان‌چه بر روی پستان متورم زنان قرار دهند از انجماد شیر جلوگیری نموده، تورم پستان برطرف می‌شود. عدس را چنان‌چه در سرکه بپزند و به صورت خمیری نرم بر روی قطعه پارچه‌ای گذاشته به شکل ضماد در محل ورم‌های چرکی (آبسه) قرار دهند آن را تحلیل می‌برد.
مسواک زدن با سوخته گَرد عدس، برای سفید کردن دندان مفید است. زیاده روی در خوردن عدس ممکن است عوارض زیر را به دنبال داشته باشد: کم شدن قوه بینایی، سوزش ادرار (دیزاوری)، قولنج، ناراحتی‌های عصبی، احتباس حیض (بند آمدن قاعدگی) و درد و شدت بواسیر. (19)
پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «عدس بخورید که قلب را رقیق می‌کند؛ اشک را زیاد می‌کند و هفتاد پیامبر آن را تقدیس کرده‌اند». (20)

توصیه‌های پزشکی:
 

* چون که عدس حاوی مقادیر نسبتاً زیادی پورین است و بهتر است مبتلایان به نقرس آن را محدود کننده ولی مطالعات نشان داده‌اند که پروتئین پورین با منشأ گیاهی تأثیر منفی در روند بیماری نقرس ندارد.

عنّاب
 

عناب حرارت بدن را فرو می‌نشاند. فشار خون را کم می‌کند. سینه، گلو و شکم را نرم می‌سازد. خون را صاف و پاک می‌کند. نفاخ و دیر هضم است. شهوت را کم و غرائز جنسی را ضعیف می‌کند. خوردن سائیده عناب با هسته، برای زخم معده و ورم روده سودمند است. از دوستان کبد، کلیه و مثانه می‌باشد و درد آن‌ها را از بین می‌برد. جوشانده عناب با عرق کاسنی یا سنجبین برای بیماری‌های وبا و حصبه مفید بوده و از فشار صفرا و خون می‌کاهد. برای بهبود قولنج، انواع زکام، برونشیت و تحریکات روده و کیسه مثانه به کار برده می‌شود. از عناب نوشابه تسکین دهنده و تصفیه کننده خون و برای درمان بیماری‌ها و عفونت‌های تورمی، گلو، برنشیت‌ها، روده‌ها و مجرای ادرار تهیه می‌کنند. (21)
پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «عناب، تب را از بین می‌برد». (22)
ابوالحصین می‌گوید: چشم‌هایم سفید شده بود و چیزی را نمی‌دیدم. تا این که امیرمؤمنان را در خواب دیدم و گفتم: «سرورم! چشم‌هایم به وضعی که می‌بینی دچار شده است». حضرت فرمودند: «عنّاب را نرم کن و به چشمت بکش». من هم عنّاب را با هسته‌اش نرم کردم و مثل سرمه، به چشم‌هایم کشیدم؛ پس از آن، چشم‌هایم بینا شد. (23)
نیز حضرت فرمودند: «برتری عناب بر دیگر میوه‌ها، همانند برتری ما بر دیگر مردم است». (24)

گردو
 

خواص درمانی آن عبارتند از: درمان سرفه‌های کهنه، اختلالات ناشی از معده، دندان درد، جلوگیری از ورود حشرات به منزل، گلو دردهای کهنه، شستشوی زخم‌ها، جوش‌های پوستی صورت و سر و بدن، کشتن کرم کدو، پریدگی رنگ صورت، سردردهای کهنه، نقرس، رفع مواد سفید رنگ در خانم‌ها، گاز گرفتگی حیوانات و حشرات، مرض‌های پوستی بدن و صورت، زگیل، میخچه، اگزمای پوستی، تقویت زانوی کودکان، سیاتیک، گوش درد، راشیتیسم، رفع گرفتگی ادرار، تنظیم زمان قاعدگی در خانم‌ها، ریزش موی سر، سودا، کرم معده، دیابت، آفتاب زدگی، یبوست، کم خونی، رفع کچلی، شادابی پوست بدن، تقویت موی ابرو، تقویت قوه جنسی در مردان، ورم چشم و جوش چشم، غدد لنفاوی، سِل، مستحکم کردن لثه‌ها، جلوگیری از نیش زدن زنبور، گل مُژه، نرمی استخوان. (25)
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «خوردن گردو در اوج گرما، حرارت درون را بالا می‌برد و جوش‌هایی در بدن پدید می‌آورد. اما خوردن آن در زمستان، کلیه‌ها را گرم می‌گرداند و سرما را دفع می‌کند». (26)

لوبیا (قرمز، چیتی، چشم بلبلی و...)
 

لوبیا قرمز و دیگر لوبیاهای قلوه‌ای سرشار از مولیبدون، فولات، تریپتوفان، منگنز، پروتئین، آهن، فسفر، مس، پتاسیم، منیزیم، تیامین و ویتامین «ک» است. لوبیا ضد چربی، ضد دیابت، مغذی، مقوی، آنتی اکسیدان می‌باشد. لازم به ذکر است که لوبیای سیاه به اندازه انگور و قره‌قات حاوی آنتی اکسیدان است. موارد مصرف انواع لوبیا عبارتند از: کمک به کاهش چربی خون و کنترل قند خون، کاهش خطر حملات قلبی عروقی، کمک به پیش‌گیری از یبوست، کمک به بهبود حافظه و بیماران آلزایمری.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «لوبیا، بادهای درون بدن را بیرون می‌کشد». (28)

توصیه‌های پزشکی:
 

* مقدار پورین لوبیا بالا بوده و مبتلایان به نقرس بایستی در مصرف آن احتیاط کنند.
* لوبیای خام و نپخته حاوی مقادیر زیادی ماده سمی و کشنده هماگلوتینین است و باید از مصرف تمامی انواع لوبیای خام خودداری نمود.
* لوبیا و نخود نفاخ هستند. (29)

ماش
 

دانه ماش دارای مواد غذایی کافی و با طبیعت سرد است. در هنگام مصرف و پختن دانه ماش بهتر است مقداری نمک در آب جوشانده آن افزوده شود و یا قبلاً به مدت بیست و چهار ساعت، آن را در آب سرد خیس نمایند؛ زیرا دانه ماش دارای ماده تلخی است که تبدیل به ماده سمی (اسید سیانیدریک) می‌شود. در حالی که این ماده بر اثر خیساندن در آب سرد و یا بر اثر جوشانیدن دانه ماش در آب نمک‌دار از بین می‌رود. بنا بر پیشنهاد دانشمندی به نام (دراژ ندرف) خوردن دانه ماش پخته برای بیماران مبتلا به تب‌های دانه‌ای مانند آبله، آبله مرغان، سرخک و سرخچه مفید است.
خوردن ماش پخته زیاد کننده شیر است. خون قاعدگی را می‌افزاید و ادرار را زیاد می‌کند، مسکن درد بواسیر و درد طحال می‌باشد. خوردن ماش پخته برای درمان سکسکه مقاوم که مدتی ادامه یافته مفید است. خوردن ماش پخته برای جوانانی که انزال بی‌اختیار (اسپر ماتوره) دارند، اثر شفابخش داشته خشک کننده منی می‌باشد. ضماد آرد ماش برای نیکویی رخسار، رفع بواسیر و رفع التهاب‌های سطحی مفید است. (30)
ماش دارای مواد پروتئینی و کلسیم و پتاسیم و منیزیم و اسید فسفریک است. ماش پخته مدر و مسکن درد بواسیر و درد طحال افزاینده شیر و خون قاعدگی است. (31) ماش ضد سرطان، آنتی اکسیدان و مقوی است، به درمان سرماخوردگی، سر درد، اسهال و ضعف کمک می‌کند. (32)
مردی می‌گوید: از امام رضا علیه‌السلام در مورد به هک (نوعی بیماری پوستی است که به واسطه آن، لکه‌های سفیدی در گردن، بازو، سینه و صورت به وجود می‌آید) پرسیدم. فرمودند: «مقداری ماش تازه را در فصل برداشت آن بردار و همراه برگش بکوب و فشار بده تا آبش گرفته شود. آن آب را در حالت ناشتا بخور و بر قسمت بَهَک‌زده بمال». (33)
مردی نزد امام کاظم علیه‌السلام از به هک شکوه کرد. امام به او فرمودند: «ماش را بپزد و آب آن را در غذای خود بریزد». (34)

نخود
 

با توجه به ترکیب جامع نخود معلوم می‌شود که نخود یک ماده غذایی با ارزشی است ولی دیر هضم و نفاخ می‌باشد. دانه نخود از نظر املاح معدنی غنی‌تر از حبوبات دیگر است. خوردن نخود پخته برای تقویت بدن، تقویت حرارت غریزی و خون‌سازی مفید است. خوردن آب نخود پخته برای زیاد کردن ادرار، زیاد کردن خون قاعدگی، زیاد کردن منی و زیاد کردن میل جنسی مفید است. خوردن آب نخود پخته با شیر گرم برای رفع گرفتگی آواز مؤثر است. چون نخود خام را در آب خیسانده، خام تناول نمایند و آب خیسیده آن را با کمی عسل بنوشند برای اعاده شهوت جماع مأیوسین بسیار مؤثر است.
برای درمان رحم و مقعد، خروج کرمک مقعد بهترین ادویه است. برای این منظور باید اولاً نخود پخته را نرم کوبیده در آب نیم گرم بریزید و بیمار در آن بنشیند و ثانیاً گوشت پخته را با آرد نخود پخته مخلوط نموده (شبیه حلیم) همراه با سرکه تناول نمایند. برای تقویت موی، رفع خارش بدن، معالجه کک‌مک، رفع بی‌حسی عضو و امراض مفاصل اثر شفابخش دارد؛ برای این منظور گَرد نخود پخته را به صورت خمیر در محل می‌مالند. مالیدن روغن نخود بر پوست سر، برای تقویت موی سر فوق‌العاده مؤثر است. همچنین مالیدن آن بر لثه برای رفع تورم لثه و درد دندان مفید است. (35)
نخود دارای پروتئین، چربی، کلسیم، آهن، ویتامین‌های «آ»، «ب 1»، «ب 2»، «ث» و «پ‌پ» است. نخود پخته مقوی بدن و خون‌ساز و مدر و افزاینده خون قاعدگی و میل جنسی است. همچنین نخود پخته چنان‌چه با قدری نمک خورده شود معالج درد سینه است و اگر آب نخود با شیر گرم نوشیده شود برای گرفتگی صدا مفید است. (36)
نخود ضد چربی، مقوی، محرک جنسی، صفرابَر، تعدیل کننده قند خون، آنتی اکسیدان و مدر است. موارد مصرف آن عبارتند از: پیش‌گیری و کمک به درمان افزایش چربی و کنترل قند خون، کمک به پیش‌گیری از حوادث قلبی، سرطان (خصوصاً زنان) و تخفیف علائم و عوارض یائسگی، افزایش تولید اسپرم، باز کردن قاعدگی، درمان سنگ ادراری.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «نخود برای کمر درد سودمند است». (37)

توصیه‌های پزشکی:
 

* نخود سرشار از پورین بوده و افراد مبتلا به افزایش اسید اوریک خون بایستی در مصرف آن احتیاط کنند.
* در صورت استفاده از داروهای ضد انعقادی خوراکی (وارفارین یا کومارین) از زیاده‌روی در مصرف نخود خودداری کنید. (38)

نتیجه گیری
 

مباحثی که در این مقاله به آن‌ها پرداخته شد و نتایجی که از این مقاله عاید ما می‌گردد به شرح ذیل می‌باشد:
1. اولویت مصرف در انواع دانه با آن دسته دانه‌هایی است که از طرف معصومین علیهم‌السلام مدح شده‌اند.
2. هر دانه‌ای خاصیتی خاص خود را دارد و نمی‌توان تمامی خواص یک نوع دانه را به بقیه هم خانواده آن عمومیت داد.
3. هر دانه‌ای، هم می‌تواند خاصیت مفید داشته باشد و هم خاصیت مُضِر.
4. زیاده‌روی در مصرف هر نوع دانه، می‌تواند دُچار برخی امراض گردد.
5. باید هنگام مصرف هر دانه‌ای، امراض جسمی خود را لحاظ کرده و از دانه‌های مُضِر برای آن بیماری، پرهیز کرد.
6. باید از طبیعت انواع دانه آگاه بود و دانه‌های سرد و گرم را به جا مصرف کرد.
7. حتماً باید از زمان مصرف هر نوع دانه در شبانه روز آگاه بود؛ زیرا مصرف برخی از آن‌ها در شب برای بدن مُضِر می‌باشند.
8. خاک‌های با جنس‌های مختلف و با مواد مختلف دارای گوناگونی در عناصر موجود در خود می‌باشند؛ بدین سبب باید از انواع دانه‌هایی که در مناطق مختلف تولید می‌شوند استفاده کرد.

پي‌نوشت‌ها:
 

1. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، ص 143
2. غذا و شفا، صص 175 و 176
3. وسائل الشیعه، ج 17، ب 69، ح 2
4. وسائل الشیعه، ج 17، ب 69، ح 3
5. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، ص 47
6. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، ص 193
7. بحارالانوار، ج 66، ص 182
8. وسائل الشیعه، ج 17، ص 72
9. بحارالانوار، ج 66، ص 183
10. اصول کافی، ج 6، ص 475
11. بحارالانوار، ج 66، ص 183
12. بحارالأنوار، ج 66، ص 182
13. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، ص 104
14. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، ص 194
15. مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۳۸۱
16. منظور، خوردن هسته و استخوان سنجد، پس از کوبیدن آن می‌باشد.
17. مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۳۸۱
18. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، ص 154
19. غذا و شفا، صص 179- 181
20. بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۲۵۹
21. شفا و درمان بیماری‌ها با میوه‌ها و سبزیجات، صص 183 و 184
22. بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۲۳۲
23. مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۳۸۰
24. بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۲۳۲
25. میوه درمانی، ص 9
26. اصول کافی، ج ۶، ص ۳۴۰
27. غذا و شفا، ص 185
28. اصول کافی، ج ۶، ص ۳۴۴
29. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، ص 163
30. غذا و شفا، صص 194 و 195
31. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، ص 163
32. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، ص 170
33. مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۴۰۶
34. اصول کافی، ج ۶، ص ۳۴۴
35. غذا و شفا، صص 197 و 198
36. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، ص 164
37. اصول کافی، ج ۶، ص ۳۵۲
38. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، ص 177
 

منابع پایانی
1. آذر، ماهایار و همکاران، خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، انتشارات شهر آب و آینده سازان، چاپ اول، تهران، 1386 ش.
2. توکلی فارفانی، علی، شفا و درمان بیماری‌ها با میوه‌ها و سبزیجات، انتشارات گل‌های بهشت، چاپ اول، 1389 ش.
3. رئیسی، ملیحه، میوه درمانی، انتشارات زنبق، چاپ اول، تهران، 1388 ش.
4. رجحان، محمدصادق، غذا و شفا، انتشارات خیام، چاپ هشتم، تهران، 1373 ش.
5. طبرسی، رضی الدین ابی نصر الحسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، انتشارات دارالکتب الاسلامی، بی‌چا، بی‌جا، 1376 ق.
6. عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، انتشارات مکتبه الاسلامیه، 1339 ق.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، انتشارات مکتب صدوق، بی‌چا، تهران،1381 ق.
8. کیانی، کاظم، اسرار تقویت حافظه با گیاهان داروئی، انتشارات زر قلم، چاپ اول، تبریز، 1387 ش.
9. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران، 1365 ش.
10. مهرین، مهرداد، خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، انتشارات خشایار، چاپ دوازدهم، بی‌جا، 1378 ش.