از بين ابزار ارتباطي، دسترسي به تلفن همراه سهولت بيشتري دارد. تلفن همراه به منزله رسانه اي ارتباطي، نسبت به ديگر رسانه هاي جمعي، رشد برق آسايي داشته و عمدتاً گسترش آن هم به همين دهه اخير بر مي گردد. با وجود اين عمر کوتاه، تأثيرات فرهنگي تلفن همراه بر مناسبات فردي و اجتماعي آن قدر برجسته و قابل اعتناست که براي جامعه شناسان، روان شناسان و محققان، عرصه هاي پژوهشي تازه اي فراهم آورده است. تلفن همراه با وجود عمر کوتاهي که در عصر رسانه ها دارد، عنوان چهارمين صفحه نمايشگر، پس از سينما، تلويزيون و کامپيوتر، و هفتمين رسانه جمعي پس از چاپ، ضبط صوت، سينما، راديو، تلويزيون و اينترنت را به خود اختصاص داده است. اين وسيله، کارکردهاي گوناگوني داشته و در هر بخش از آنها دو روي مثبت و منفي ديده مي شود. تأثيرات مثبت تلفن همراه بر همگان مشهود است. اين تأثيرات مثبت مي تواند در راستاي تمام تأثيرات مثبتي باشد که هر فن آوري نويني در زندگي امروزه داراست، تأثيراتي از قبيل تسهيل ارتباطات، کاهش موانع زماني و مکاني در ارتباط، گسترش شبکه اطلاع رساني و امکان هميشه در دسترس بودن و تبادل سريع اطلاعات. به طور جزئي، از ديگر تأثيرات مثبت تلفن همراه ، امکان استفاده از اينترنت در هر زمان و دسترسي به هرگونه اطلاعات در هر مکاني است. همچنين تلفن همراه بستر مناسبي را براي سيستم هاي اطلاع رساني جمعي فراهم مي کند. شرکت هاي معتبر کشور، از قبيل مخابرات، اداره برق، صدا و سيما، و ساير رسانه ها براي تبليغات يا فرهنگ سازي تخصصي خود مي توانند با سيستم اطلاع رساني جمعي از طريق پيام هاي کوتاه، به تمام مشترکين ارتباط برقرار کنند و از اين طريق، اطلاعات به طرز وسيع و سريعي بين جمعيت کثيري توزيع خواهد شد. تأثيرات مثبت تلفن همراه مي تواند بيشتر در رابطه با فوايد فن آوري آن باشد. به عنوان مقوله اي که سعي مي کند جدا از فرهنگ عمل کند؛ زيرا هرگونه فن آوري، از قبيل تلفن همراه مي کوشد قائم به ذات خود باشد و در بستري که از آن پديد آمده، يعني بستر فن آوري رشد کند و ماندگار شود، ولي در جريان اين رشد و توزيع ها خواه ناخواه عوامل ديگري نيز دخيل مي شود.
کارکردهاي ارتباطي تلفن همراه
1- جنبه گفتاري و آسيب هاي آن
ابتدايي ترين و اصلي ترين هدف کاربرد تلفن همراه، امکان برقراري کلامي و صوتي از طريق اين رسانه است. ارتباط کلامي از طريق تلفن همراه اين امر را ممکن ساخته است که با هر کس و در هر کجا و در هر زمان بتوان به سهولت ارتباط برقرار کرد. هر چند اين سهولت در ارتباط، موجب بروز مشکلات و ناهنجاري در ساير مسائل اجتماعي شده است که برخي از آنها چنين است.
الف) سهولت؛ معياري براي ارتباط
از عواقب مضر اين آساني در ارتباط، کاهش قدرت حافظه جمعي و کاسته شدن از ارتباطات واقعي در سطح جامعه است. به دليل سهولت در ارتباط، افراد براي تماس با هم تنها کليدي را فشار مي دهند و شماره در حافظه گرفته مي شود. بنابراين، افراد ديگر اين زحمت يا اين واقعيت را به مغز خود نمي دهند که شماره اي را حفظ کنند. از اين رو، اگر زماني، از تلفن همراه خود دور باشند، قادر به برقراري تماس نخواهند بود. با فراواني ارتباط آسان آنها را نسبت به ارتباط هاي ديگري که مستلزم صرف هزينه و زمان است، بي رغبت مي کند.
يک فرد حاضر است در هر شرايطي با برداشتن گوشي و آوردن شماره فرد مورد نظر اين ارتباط را برقرار کند، ولي حاضر نيست با زحمت دادن به خود و طي مسير به ارتباط حضوري با خويشاوندان و دوستان مبادرت وزرد. يک نوجوان نيز با همين روش ارتباط، خود را از ارتباطات حقيقي بي نياز مي پندارد که به رشد اجتماعي وي آسيب مي رساند.
ب) عمومي کردن دنياي خصوصي
از ديگر معضلات مرتبط با جنبه کلامي تلفن همراه، شناور شدن حوزه خصوصي و عمومي است. امروزه در مکان هاي عمومي مختلف از قبيل ايستگاه اتوبوس، فروشگاهها و حتي دانشگاهها و مدارس، شاهد افراد بي شماري هستيم که با تلفن هاي همراه خود در حضور ديگران مشغول صحبت هستند. بنابراين، ديگر افراد حاضر در اين مکان هاي عمومي، ناخواسته به مکالمه آنها گوش مي دهند. بعضي وقت ها آنقدر صداي صحبت اين افراد بلند است که گويي مي خواهند براي جمعي سخنراني کنند. برخي افراد آن قدر در مورد خود جزئيات مي دهند که مي توانيد بيوگرافي شان را بنويسيد. در گذشته اگر مي خواستيد مکالمه کسي را گوش دهيد، بايد تلاش بسياري مي کرديد و اساساً عمل خوبي محسوب نمي شد. اما اينک ما به راحتي، کارهاي روزانه مان، برنامه هايمان براي پايان هفته و خلاصه همه موارد شخصي مان را با ديگران در معابر عمومي شريک مي شويم. به عبارت ديگر، بخشي از جهان شخصي مان را خيلي عمومي کرده ايم.
ج) بي نزاکتي پنهان
از ديگر معايب گسترش مکالمات کلامي تلفن همراه، رواج نوعي بي نزاکتي پنهان و ترويج فرهنگ بي ادبي در جامعه است. همه ما شاهد صحنه هاي بسياري هستيم که در آن دو فرد با هم مشغول صحبت هستند و ناگهان تلفن همراه يکي از اين افراد زنگ مي خورد. اين فرد مکالمه قبلي خود را قطع و به مکالمه جديدي مي پردازد. اين گونه مکالمه هاي گاه به گاه قطع شده، تمرکز دقت را نسبت به موضوع مورد بحث کم مي کند و گاه در صورت نخوردن زنگ افراد حواسشان متوجه اين امر است که آيا تلفن شان به صدا در خواهد آمد يا نه. در بيشتر کلاس هاي دانشگاهي، جلسات کاري و ديگر محيط هاي ويژه هم گاه و بيگاه تلفن همراه دانشجويان، استادان و شرکت کنندگان در جلسات به صدا در مي آيد که اين مخالف مقررات آموزشي و کاري است؛ اما از آنجا که اين نابهنجاري، نوعي هنجار به شکل قراردادي، در بين افراد پذيرفته شده است، به ظاهر کمتر کسي به اين بي نزاکتي پنهان توجه مي کند و راه مبارزه با اين ترويج پنهاني چيزي نيست، جز ترويج فرهنگ صحيح استفاده از تلفن همراه
د) افسردگي
از ديگر مضرات عادت به مکالمات تلفني از طريق تلفن همراه، بروز نوعي افسردگي در صورت نداشتن تلفن همراه است. زنگ خوردن تلفن همراه براي افراد، به اين معناست که کساني به ياد فرد هستند يا اينکه وي فرد مهمي است بنابراين، وقتي موبايل فرد زنگ نخورد يا از موبايلش دور باشد، احساس افسردگي مي کند؛ زيرا اين تصور غلط براي فرد تثيت شده که به صدا در آمدن تلفن همراه به معناي عزيز بودن و مورد بحث قرار گرفته است. اين طرز فکر سبب افزايش مکالمات تلفني بين افراد مي شود که گاه هيچ ضرورتي ندارد و تنها موجب صرف هزينه هاي بسيار و گاه حتي انرژي هاي بسيار مي شود که مي توانست صرف امور سازنده تري شود. آن روي سکه اين تصور که زنگ خوردن تلفن به معني دوست داشته شدن است، تصور ديگري هم است، اين زنگ خوردن مداوم و امکان تماس در هر زمان و در هر مکان موجب بروز استرس هميشه در دسترس بودن مي شود. امروزه انتظار عمومي از فرد اين است که قابل دسترس باشد. اگر نباشد، بايد بتواند دليل و برهان بياورد يا در بدترين حالت توجيهي سر هم کند. بنابراين، اين استرس پنهاني در طول زمان به بدنه جامعه صدمه وارد مي کند.
2- جنبه نوشتاري و آسيب هاي آن
جنبه نوشتاري تلفن همراه با پيام کوتاه، ابزاري نسبتاً جديد براي برقراري ارتباط است. اين مجراي ارتباطي موجب گسترش اختصاري و علامت هاي قراردادي بسيار شده است که اين خود سبب صرفه جويي در زمان مي شود. بيشتر اين علامت هاي اختصاري نيز در ميان کاربران پيام هاي کوتاه شناخته شده و پذيرفته است. امروزه استفاده از پيام هاي کوتاه در ميان عموم مردم به ويژه جوانان و نوجوانان، رواج دارد، به طوري که پيام کوتاه به منزله صنعت وسيعي شناخته مي شود. استفاده از پيام کوتاه در مقايسه با مکالمه تلفني از فوايد بسياري برخوردار است و موجب کاهش هزينه و صرفه جويي در وقت مي شود، اما نداشتن فرهنگ مناسب در استفاده از اين رسانه، موجب بروز ناهنجاري هايي در سطح جامعه و مختوش کردن زبان ملي مي شود. در ادامه به پاره اي از اين آسيب ها اشاره مي کنيم:
الف) ترويج مطالب نادرست
از طريق اين رسانه مي توان مطالبي را به سرعت بين همگان ترويج کرد که مخالف عرف و عفت عمومي جامعه است. اين نوع همه گيري گاه از کنترل خارج است. اگر فردي هم نخواه، باز در معرض اين گونه پيام هاي کوتاه قرار مي گيرد. پيام کوتاه همچنين موجب گسترش اخبار پنهاني در رابطه با اوضاع کشور، چه کذب و چه صحيح مي شود. اين مسئله منجر به تشويش اذهان عمومي يا افزايش بي اعتمادي جمعي به حکومت و نظام سياسي کشور مي گردد. ازطريق رسانه پيامک مي شود بعضي اطلاعات محرمانه، اخبار کذب و مطالب منافي عفت عمومي را در سطح جامعه گسترش داد. بنابراين، اين موارد و موارد مشابه، لزوم فرهنگ سازي را در رابطه با پيام کوتاه، به تصوير مي کشد. بسياري از پيامک ها به جنبه هاي طنز آن مي پردازد که به هيچ امر درست و مقدسي رحم نکرده و همه آنها را دست مايه طنز مي کند. بروز اين مسئله و شيوع آن در کاربران به ويژه نوجوانان، الهام بخش اين مطلب است که هيچ چيز ثابت، مهم و قابل قبولي وجود ندارد و مي توان از همه حريم ها عبور کرد. همچنين مسائل ديني و ارزش ها، وقتي نخستين بار به روش هاي طنز آميز به مخاطبان نوجوان القا مي شود. نوعي بي اعتنايي مهم شکل مي گيرد.
ب) آسيب رساني به زبان ملي
از ديگر مضرات نوشتاري از طريق تلفن همراه الزام اختصار نويسي و کوتاه کردن عناصر زباني، به واسطه محدوديت مکاني (تعداد کاراکتر) و زماني است اين امر از بارزترين نمونه هاي آسيب رساني به زبان فارسي استفاده مي کنند که اين در درجه اول خنثي کردن قبح استفاده از رسم الخط لاتين در نگارش فارسي را در پي خواهد داشت. نکته ديگر، استفاده از واژه ها و عبارات غير دستوري و رواج اصطلاحات انگليسي در ارتباطات است. شايد هم اصلاحات غريبي چون يه اس ام اس به معني پيام کوتاه ارسال کن يا دي سي شدم (disconnected) را به معني ارتباطم قطع شد، شنيده باشيد. رواج اين اصطلاحات به همراه ده ها عبارات مشابه، صدمات جدي به فرهنگ زباني جامع ما خواهد زد. از ديگر مشکلات رواج عبارات انگليسي، همانند bye، ok و cu (به اميد ديدار) است که بارها در ارتباطات پيام کوتاه استفاده مي شود.
3- جنبه تصويري و آسيب هاي آن
عکاسي و عکس برداري، معاني مختلفي براي افراد مختلف دارد. اما نقطه مشترک تمامي اين تعابير و معاني، هدف برقراري ارتباط است. استفاده از عکس موجب برقراري نوعي ارتباط تصويري بين افراد مي شود که بسيار گوياتر و مؤثرتر از کلام يا نوشتار تلقي مي شود. امروزه افراد در سراسر جهان، بدون به همراه داشتن تلفن هاي همراهشان که نوعي دوربين عکاسي سيار هم محسوب مي شود، خانه هايشان را ترک نمي کنند. حتي عکاس هاي حرفه اي که هميشه با دوربين عکاسي شان به سفر مي روند گاهي پيش مي آيد به علت همراه داشتن تلفن همراه مجهز به دوربين عکاسي، دوربين شان را نمي برند، اما با وجود تلفن هاي همراه مجهز به دوربين هاي عکاسي، اين امکان براي همه افراد مهياست که چه حرفه اي و چه غير حرفه اي، و در هر زمان و مکاني، مجهز به دوربين عکاسي بوده و قادر به ثبت وقايع اطراف خود باشند. در گذشته صنعت عکاسي مانند امروز نبوده است، و اما رشد سريع کاربران تلفن همراه موجب شده است که هر فردي در جايگاه خود، يک عکاس، يک خبرنگار، يک کاريکاتوريست و يک منتقد وب لاگ هاي مختلفي هستيم که حاوي عکس هاي گويا از وقايع اجتماعي يا معضل هاي اجتماعي- فرهنگي است. بيشتر اين عکس ها از حيطه توانايي و مشروعيت عکاسان حرفه اي و خبرنگاران خارج است. اما افراد عادي مي توانند اين گونه عکس ها را به راحتي از طريق اينترنت گسترش دهند. بنابراين، اين امکان وجود دارد که هر واقعه نادري که در لحظه اي رخ مي دهد، به وسيله کساني ثبت شده باشد. اين امکان از جهات بسياري مثبت است. براي مثال، هنگام بروز حادثه اي مثل تصادف، زلزله، يا انفجار بر اثر بمب گذاري ها و...، اين امکان که خبرنگار يا عکاس حرفه اي در مکان حادثه حاضر باشد، کم است. اما اين احتمال که افراد حاضر در حادثه تلفن همراه داشته باشند. بسيار زياد است و از طريق دوربين هاي ديجيتالي تلفن همراه عکس هاي مفيدي در رابطه با آن حادثه گرفته مي شود که تمام اين عکس ها مي تواند در مراحل بعدي مفيد واقع شود. حتي شبکه هاي معتبر اعتبار بين المللي نظير BBC و CNN نيز از اين گونه تصاوير در اخبار خود استفاده مي کنند، اما از جهاتي مجهز بودن عمومي به امکان عکس برداري و فيلم برداري، مشکلاتي را به همراه دارد. از مهم ترين معايب اين رسانه ها، در هم شکستن حريم شخصي زندگي افراد است به دليل حضور هميشگي و کنترل ناپذير تلفن هاي همراه اين امکان وجود دارد که هر لحظه و هر جايي از افراد مختلف به ويژه اشخاصي معروف عکس برداري و فيلم برداري شود از اين طريق حريم خصوصي زندگي اين افراد در معرض خطر قرار گيرد. از مهم ترين تأثيرات منفي تلفن همراه براي جامعه، گسترش بعضي اطلاعات ناخواسته از بطن جامعه است. براي مثال، با گسترش سيستم عکس برداري ديجيتالي با تلفن همراه يا با وجود امکان فيلم برداري و توزيع هم زمان آن از طريق بلوتوث اين امکان وجود دارد که هر اطلاعاتي يا واقعه اي که رواج آن براي افکار عمومي مضر است. به راحتي گسترش يابد و امکان کنترل و ريشه کن کردن آن پس از توزيع نيز تقريباً ناممکن شود. بنابراين، فرهنگ سازي در استفاده از سيستم عکس برداري، به وسيله تلفن هاي همراه از اهميت ويژه اي برخوردار است.
ديگر آثار منفي تلفن همراه
نقش آفريني در هويت افراد
با توجه به گوناگوني خصيصه هاي فردي و تفاوت هاي ايدئولوژي و رفتاري انسان ها، اين رسانه ارتباطي مي تواند در زندگي افراد اثرگذار باشد. مهم ترين اين تأثيرات در مقوله هويت مشخص مي شود.
امروزه تلفن همراه به بخشي از هويت افراد تبديل شده است، به ويژه نوجوانان و جوان ترها که شخصي و خصوصي بودن خط تماس و محتويات حافظه گوشي را نمادي از استقلال تلقي مي کنند و مايه به رخ کشيدن اطلاعات متنوع متني، تصويري، صوتي و...، به ديگران مي پندارند. در حقيقت، گوشي تلفن همراه آرشيوي قوي و منحصر به فرد است که توانسته ها، توانايي ارتباطي و دسترسي فرد را به اطلاعات به روز آشکار مي کند و در هر جمع و محفلي، فرصت مناسب براي ابراز وجود و خودنمايي در اختيار صاحبش قرار مي دهد.
در حالي که اين هويت کاذب، معمولاً به شخصيت فرد بستگي ندارد و نتيجه قرار گرفتن وي در معرض انواع مهار گسيخته انتقال اطلاعات ديجيتالي و موبايلي محسوب مي شود که محتويات آنها اغلب با عرف و اخلاق جامعه هم ناسازگاري دارد. هويت کاذبي که از تلفن همراه ناشي مي شود، حتي به شماره خط ها نيز کشيده شده و سال هاست در جامعه ما فلان پيش شماره به فلان قشر اختصاص دارد و مفاهيمي را القا مي کند که مطلوبيت يا عدم مطلوبيت آن بر قيمت خطوط تماس نيز تأثيري چشمگير و پذيرفته دارد.
در اين حوزه، برخي مزاياي استفاده از تلفن همراه و دلايل شيوع آن نيز قابل تأمل است. دسترسي سريع به دوستان آشکار و پنهان، قابليت مخفي نگه داشتن اطلاعات، بهره مندي از سرويس پيام کوتاه براي مخفي کاري بيشتر و دسترسي آسان به انواع بازي ها و شيوه هاي انتقال فايل هاي صوتي و تصويري، مزايايي هستند که اين ويژگي ها شرايط بهتري براي سوء استفاده و ايجاد و اشاعه ناهنجاري هاي رفتاري و شخصيتي پديد مي آورد. در اين ويژگي ها، زندگي دوگانه اي براي کاربر رقم مي زند و در صورتي که فرد نوجوان يا جوان باشد. هويتي پر از تعليق برايش پديد مي آورد.
نوع مدل گوشي تلفن همراه، انتخاب رنگ ها، تصاوير و حتي شماره هاي ذخيره شده در حافظه تلفن همراه به نوعي نشانه هويت فرد است. اين تأثيرات در جوانان و نوجوانان، بيشتر مشهود خواهد بود. نوجوانان و جوانان بيشتر از بزرگ سالان درگير مسئله هويت هستند. اين متمايز شدن هويت شخصي از استقلال ممکن مي شود و تلفن همراه وسيله شخصي است که به جوانان براي تحرک و برقراري ارتباط همزمان احساس استقلال مي دهد؛ زيرا از طريق تلفن همراه، کانال ارتباطي فرد، از ساير اعضاي خانواده جدا مي شود. در واقع، وقتي والدين براي فرزندانشان چنين حقي قائل مي شوند، به اين معناست که مي خواهند فرزندانشان در اين زمينه از انعطاف پذيري بيشتري برخوردار باشند. تلفن همراه در شکل گيري هويت و استقلال، گاهي به حدي است که تلفن همراه هر فرد، سمبلي از شخصيت وي مي شود. نوع گوشي، تصاوير و پيام هاي ذخيره شده و اطلاعات فردي، همه و همه، گوياي ويژگي هاي اخلاقي فرد است.
مدگرايي و مدسازي
با گسترش مصرف تلفن همراه و آگهي هاي مختلف تجاري در رابطه با آن، مسئله مد نيز مطرح مي شود، به طوري که ديگر داشتن تلفن همراه به تنهايي ارزش محسوب نمي شود. بلکه نوع گوشي و ميزان امکانات و خدمات آن و يا کمپاني توليد کننده آن، مطرح است وقتي پاي کمپاني هاي توليد کننده به ميان مي آيد، مقوله هاي مدلسازي، تبليغاتي و بازاريابي نيز مطرح مي شوند. بنابراين انتخاب يک فرد و اينکه چه مدل گوشي اي انتخاب کند، از محدوده انتخاب و تأثير فردي به مقوله گسترده تري مرتبط مي شود و آن مقوله اجتماع است. اين مسئله در دوره تنوع طلبي به ويژه نوجواني، سبب تحميل هزينه هاي اقتصادي ناموجهي مي شود که در بسياري از موارد، عامل اصلي بروز اختلاف ميان نوجوانان و خانواده است.
آسيب هاي اخلاقي
از ديگر تأثيرات فن آوري تلفن همراه به روي فرهنگ و جامعه، مربوط به حوزه اخلاقي است. پوشيدگي و حفظ بعضي شئونات و مسائل اخلاقي که ارزش محکمي در جامعه شناخته مي شود با کمک اين رسانه علني مي شود. در واقع، مقوله اخلاق زير مجموعه اي از مقوله هاي حريم شخصي به شمار مي رود و از آنجايي که شئونات و مسائل اخلاقي، بخشي از حريم شخصي افراد و جامعه اند، تخريب حريم شخصي منجر به تخريب حريم اخلاقي نيز مي شود. نمونه بارز اين مقوله، پخش فيلم هاي مستهجن يا خلاف عفت عمومي جامعه است که به سرعت و به شيوه اي کنترل ناپذير در جامعه پخش مي شود.
از ديگر موارد استفاده نادرست از اين رسانه در تخريب اخلاق، استفاده نامناسب از عکس ها و يا ترويج پيام هاي کوتاه غير اخلاقي است که امروزه در سطح جامعه رواج دارد و به دليل گستردگي آن، قبح آن نزد افکار عمومي، به آرامي از بين رفته است. به طوري که اين گونه مسائل در ذهن افراد مجاور شناخته مي شود. اين گونه مشروعيت دادن به ناهنجاري ها، منجر به بروز مشکلات فراواني مي شود و تنها در صورتي قابل حل است که تصور افراد از اين نوع مقبول بودن تغيير کند.
منبع:حسيني ايمني، سيد علي؛ اشارات، قم: مرکز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، تابستان 1391.
