جایگاه عدالت در اندیشه اسلامی

در دومین همایش ملی "الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت"(1) بیانیه‌ای تنظیم و چاپ شد که بسیار مفید و سازنده است؛ لذا این نوشتار ـ با اندکی تغییر
شنبه، 4 شهريور 1391
تخمین زمان مطالعه:
موارد بیشتر برای شما
جایگاه عدالت در اندیشه اسلامی
جایگاه عدالت در اندیشه اسلامی





 
در دومین همایش ملی "الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت"(1) بیانیه‌ای تنظیم و چاپ شد که بسیار مفید و سازنده است؛ لذا این نوشتار ـ با اندکی تغییر ـ به پیشگاه عموم امت اسلامی تقدیم می‌شود.
(لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ)؛(2) "به‌راستى ما پیامبران خود را با دلایل آشکار، روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند".
در منظومی نظرى و هندسه معرفتىِ اسلام و نیز انقلاب اسلامى به عنوان پدیده عظیم برآمده از آن، "ارزش عدالت" در حکم ارزشى جوهرى است که به دیگر ارزش ها معنا مى‏بخشد، هویت آنها را تعریف مى‏کند و تحققشان در عرصه عمل و اقدام را تضمین مى‏نماید.
در این تلقى از عدالت، آزادى تنها به رسمیت شناختن "حق انتخاب" نیست بلکه فراهم کردن "قدرت انتخاب" براى آحاد جامعه از طریق ایجاد فرصت‏هاى برابر، رکن مهم آزادى است که آزادى را تحقق‏پذیر و عینى کرده و در دسترس همگان قرار مى‏دهد. در حالى که آزادى در نظام لیبرالیستى، حداکثر، حق انتخاب را به رسمیت مى‏شناسد اما ساختار سرمایه دارى، قدرت انتخاب و وجه امکانىِ آزادى را از عموم جامعه سلب کرده و تنها در اختیار برخی از سرمایه‌دارانى قرار مى‏دهد که حاکمیت اقتصادى را با حاکمیت سیاسى، توأمان در اختیار دارند.
عدالت، مهم‌ترین معیار داورى در مسئله پیشرفت در چارچوب این فهم از عدالت است، و به تعبیر دیگر، هرچه نظام اجتماعى و زندگى سیاسى عادلانه‏تر باشد، پیشرفته‏تر محسوب مى‏شود.
در این تلقى از عدالت است که فرد و اجتماع، توأمان دیده مى‏شود و یکى، قربانى و فداى دیگرى نخواهد شد؛ ضمن آنکه پیشرفت فرد و پیشرفت کلى جامعه به مثابه دو سنجه و دو شاخص، معیار سیاست‌گذارى‏ها، تصمیم‏گیرى‏ها و در نهایت ملاک داورى و ارزیابى درباره وضعیت‏هاى مستقر می‌باشد.
در واقع، عدالت به مثابه معیاری است که مناسبات و روابط اجتماعى را مى‏توان براساس آن تنظیم و استوار کرد و حد هرکس را نه به اندازه ثروت، قدرت و نفوذش، بلکه به اندازه استحقاقش رعایت نمود.
باید توجه داشت ارزش عدالت، در فلسفه، وظایف و صورت بندى دولت و حکومت اسلامى با سایر نظام‏هاى سیاسى، تفاوت ماهوى ایجاد مى‏کند. دولت و حکومت در لیبرالیسم، تنها مسئول ایجاد امنیت براى بهره بردارىِ حداکثرى افراد از آزادى‏هاست که در عمل، این افراد به طبقه سرمایه دار جامعه تقلیل مى‏یابد. در حالى که در نظام مردم سالارى دینى، "عدالت"، فلسفه تشکیل حکومت، هدف حکومت و رکن اصلى مشروعیت و کارآمدى حکومت محسوب می شود.
واقعیت این است که دولت در نظریه لیبرالیسم، به مثابه شرّ ضرورى است؛ بنابراین، باید از نظر دخالت در امور اجتماعى، اقتصادى، فرهنگی و حتی سیاسی جامعه و نیز براى تنظیم و تعدیل مناسبات، حداقلی باشد، این درحالى است که در تئوری نظام مردم سالارى دینى، دخالت دولت در صحنه زندگى اجتماعى، تابعى از میزان تاثیر این دخالت در عادلانه‏تر کردن مناسبات و روابط حاکم بر جامعه به شمار می رود.
آنچه در دولت‏هاى لیبرال دنیا در جهت کمک به طبقات پایین جامعه صورت مى‏گیرد، مسئولیتى که برخاسته از "عدالت خواهى" باشد، نیست، بلکه پیشگیرى و مدیریت، و یا دست کم به تعویق انداختن بحران‏هاى اجتماعى و سیاسىِ ناشى از نارضایتى‏ها، شکاف‏هاى طبقاتى، تبعیض‏ها و بى عدالتى‏هاى ذاتىِ نظمِ سرمایه دارى است تا با هزینه کمتر به تسلط سرمایه دارى تداوم بخشند. اما در مقابل، دغدغه عدالت در نظام مردم سالارى دینى آن چنان اصالت دارد که در مشروع و نامشروع بودن و اسلامى و غیراسلامى بودن حکومت، شاخص اصلى است. بنابراین، عدالت در نظام دینى، مبنا، هدف و جهت‏گیرى اصلى در "جامعه‏پردازى" و "نظام‏سازى" محسوب می شود.
در بیش از سه دهه از حیاتِ ارزشمند انقلاب اسلامى، حرکت‏ها و تلاش‏هاى بسیارى معطوف به پیشبرد مسئله عدالت در جامعه صورت گرفته است، و در مقایسه با گذشته، منصفانه باید گفت که چهره زشت و نفرت‏انگیز تبعیض و بى‌عدالتی‌‏هاى گسترده و عمیقِ اقتصادى، فرهنگى و سیاسى تا حدود زیادى از سیماى جامعه زدوده شده است اما در مقایسی وضع موجود با وضع مطلوبِ مورد نظر اسلام و انقلاب، باید گفت که در آغاز راهیم.
انتخاب "پیشرفت و عدالتِ توامان"، به عنوان گفتمان دهه چهارم و آغاز حرکتِ شوق‏انگیز تدوین و طراحىِ الگوى اسلامى ایرانى پیشرفت- که عدالت، روح حاکم بر آن است- با جایگاه فراترى که نسبت به همه اسناد بالادستى کشور دارد، محورى بودن مسئله عدالت در مطالبات عمومىِ جامعه و مردم و ظرفیت‏سازى ای که رهبر معظم انقلاب اسلامی در ایجاد گفتمان عدالت داشته‏ و دارند، همگى، بسترهاى یک حرکت توأم با جهش را به نفع پیشبرد عدالت در نظرورزى و تحقق عملى، نوید مى‏دهد که این فرصت تاریخى را باید قدر دانست و به آن پاسخ شایسته و بایسته داد.
تلاش ما در برگزارى "دومین همایش ملى الگوى اسلامى- ایرانى پیشرفت" با محوریت و موضوع عدالت، خود تلاشى در این جهت است که اینک در بیانیه پایانى به مهم‌ترین محورهایى که در ساحت اندیشه و اقدام مى‏بایست مورد توجه قرار گیرد، اشاره وتصریح می‌نماییم :
1) ناسازگارى و تضاد بین پیشرفت و عدالت در عقلانیت و تجربه زیستِ دنیاى سرمایه دارى و جهان مارکسیستى، همانند جدایىِ دین از علم، عقل، آزادى، سیاست و غیره، در حکم مفروضى بنیادین است که نگاه توأمانى به این دو در عرصه نظر، و تحقق عملى، ناشدنى و ناممکن تلقى مى‏گردد.
انقلاب اسلامى که بارها مفروضات بدیهى انگاشته شدی دنیاى مدرن را در صحنی عمل و نظر بى‏اعتبار ساخته است، و شکل‏گیرى نظام مردم سالارى دینى در قالب جمهورى اسلامى، و ابتنای یک نظام سیاسى بر اساس اسلام و نیز تداوم عملىِ توأم با پیشرفت و بالندگىِ آن در بیش از سه دهه چالش و تهدید، یکى از عرصه‏هاى بى اعتبارىِ این مفروضات است، و اینک این مفروضات در برابر عرصه مهم دیگرى در حوزه نظر و عمل به چالش کشیده شده که آن، تحقق توأمان پیشرفت با عدالت و فدا نکردن یکى به خاطر دیگرى است. عرصه و کارزارى که موفقیت و پیروزى در آن، در گرو به میدان آوردن همه ظرفیت‏ها و استعدادهاىِ نخبگى و اندیشگى حوزه و دانشگاه، بالفعل کردن همه ظرفیت‏هاى نظرى و تجربى، و از همه مهم‌تر، به صحنه آمدن با روحیه ای جهادى است.
2) از بنیانى‏ترین خلاءها و چالش‏ها در حرکت به سوى عدالت، فقدان نظریه یا نظریه‏هاى کلان و بنیادساز به صورت منسجم و تئوریزه شده درباره عدالت است که وضعیت و موقعیت ما را در حوزه‏هاى گوناگون نظر و عمل، تعریف و تنظیم نماید. این مسئله درحالى مطرح است که منابع و ظرفیت‏هاى زیادى در نگاه اسلامى و شیعى براى ساختن چنین نظریه و نظریه هاى کلانى وجود دارد.
3)شکل دادن به نظریه یا نظریه هایى از عدالت که اجزای نظرىِ منفک و بدون ارتباط منطقى با یکدیگر دارند و از همه مهم تر، فارغ از فکر اسلامىِ در کنار هم قرار گرفته یا به تعبیر رساتر، مونتاژ شده اند، یکى از چالش‏هاى نظریه‏پردازى در این باره و در کلِ علوم انسانىِ ماست که نسبت به آن باید حساس و مراقب بود.
4)اشتراک لفظى و حتى برخى مواضعِ مشابه در نظریه‏هاى غیر اسلامى درباره عدالت نباید نظریه پرداز، محقق و اندیشه ورز اسلامى را دچار این خطاى بزرگ کند که مى‏توان با مؤلفه‏ها و مفاهیم آن نظریه‏ها، نظریه اسلامى درباره عدالت را صورت بندىِ تئوریک ببخشد؛ چرا که تفاوت‏هاى هستى شناسانه و معرفت شناسانه و حتى روش شناسانه آنها با دیدگاه‌هاى اسلامى به حدی است که از اساس این مسئله را منتفى مى‏نماید.
بنابراین، یکى از ضرورت‏هاى خلق نظریه یا نظریه هاى کلان درباره عدالت، برخوردارى از "انسجام درونى" بر اساس "تفکر اسلامى ناب" در "سطوح فکرى و معرفتى" و "سطح راهبردى و عملیاتى" است.
5)باید دانست که عدالت برعکس تصویر رایجى که از آن ارائه داده مى‏شود، ارزشى محدود به ابعاد اقتصادى نیست و حتى بالاتر این که اقتصاد، مهم ترین عرصه تحقق عدالت نیز نیست. لذا در برخورد با مسئله عدالت در ساحت نظر و عمل، باید به "جامعیت" ارزش عدالت توجه کرد و همه حوزه‏هاى زندگى اجتماعى، در ابعاد سیاسى، فرهنگى، آموزشى، حقوقى، قانونى، جغرافیایى و غیره را در نظر گرفت.
در حقیقت، نگاه یک بعدى و یک جانبه در مسئله عدالت و خصوصاً تقلیل آن به مسئله اقتصاد، به شکل‏گیرى تصویرى کاریکاتورى از عدالت در حوزه نظریه و نامتوازن شدن جامعه در حوزه واقعیت منجر مى‏گردد که خود، ضد عدالت و به نوعى نقض غرض، محسوب می شود. اتفاقاً در مسئله عدالت باید به عرصه‏هاى کمتر اندیشیده و شاید نااندیشیده شدی آن ـ به طور مثال، حوزه سیاست که خلاء نظرى و اثرگذارىِ عملىِ بیشترى دارند ـ توجه مضاعف داشت.
6)مشارکت آحاد جامعه، و اجتماع همه ظرفیت‏ها و استعدادها، موجب استفاده حداکثرى از منابع مادى و معنوى کشور، و استفاده حداکثرى از منابع نیز نیروى شتاب دهنده به پیشرفت و شکوفایى یک جامعه به‌شمار می رود و عدالت با گستراندن امکانات و فرصت‏هاى برابر براى آحاد جامعه، زمینه و بستر حضور فعال تک تک افراد را براى نقش آفرینى، تلاش و شکوفایى استعداد و توانمندى‏هاى آنها به وجود مى‏آورد.
از سوى دیگر، "عدالت حقیقى" عدالت در برخوردارىهاست و این برخوردارى‏ها در شرایطى رخ نمون خواهد شد که کشور در وضعیت پیشرفت مادى و معنوى باشد.
7)دغدغه ما نسبت به عدالت، تنها یک دغدغه نظرى و آکادمیک نیست بلکه بیشتر، دغدغه‏اى معطوف به ساحت عمل، خصوصاً در کارکرد نظام جمهورى اسلامى ایران است. در واقع، عدالت براى جمهورى اسلامى در حکم هست و نیستِ آن به شمار مى‏آید که در نهایت باید در سطح بیرونى و زندگى محسوس و ملموسِ مردم، تجربه عینى و واقعى پیدا کند.
بنابراین، انتظار می رود دستگاه‌هاى مسئول، خصوصاً قواى سه گانه در تقنین، اجرا و قضا، مسئله عدالت را به عنوان "متن" حرکت و جهت‏گیرى‏هاى خود و به مثابه مهم‌ترین "راهنماى عمل" در قانون‌گذارى و اجرای امور کشور، در نظر گرفته و به لوازم منطقى آن کاملاً پایبند باشند.

پی نوشت ها :

1 . این همایش در 1390/2/19 برگزار شد.
2 . حدید/ 25.

منبع: فرهنگ کوثر 86

 

 



ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.