اشاره
سندهای بدون شرح این شماره از فصل نامه مطالعات تاریخی اختصاص به گزارش های سرکنسولگری ایران در نجف دارد که در روزهای پنجم، ششم و هفتم آذر 1307 به وزارت امور خارجه نوشته شد. محمود ارفع نماینده سیاسی ایران در نجف هنگامی که با فعالیتهای یک روحانی تازه برگشته از ایران مواجه می گردد، شرح اقدامات او را که زمینه سازی علیه دولت ایران است، به وزارت خانه متبوع خود مخابره می کند و خواستار کسب تکلیف می شود.در سال 1307 ش رضاشاه دست به اجرای تصمیماتی می زند که از منظر پژوهشگران تاریخ معاصر ایران هم پایه های دیکتاتوری او را تقویت می کند و هم نهادهای سنتی و مذهبی را به چالش می کشد. از آن جمله هستند، اعمال تقلب در انتخابات مجلس – که از دو دوره قبل شروع شده بود- اجرای قوانینی که برای تحدید وقف، اجرای اجباری قانون اصلاح لباس، اجبار به استعمال کلاه پهلوی، تشویق به حجاب زدایی زنان پیش از کشف حجاب رسمی، ضرب و شتم آیت الله بافقی، دستگیری آیت الله سید حسن مدرس و آیت الله سید حسن بروجردی، تیعید میزاصادق آقای تبریزی، تبعید سید عبدالله واعظ خراسانی، پروبال دادن به فرقه بهاییت و....
در این گزارشها می خوانیم که سید محمد خلخالی پس از بازگشت از ایران، برخی از این رخدادها را برای مراجع تقلید و دیگر روحانیان حوزه علمیه نجف باز می گوید و خواستار واکنش آنها می شود. علما و طلاب بارها به سراغ آیات اصفهانی و نایینی می روند، اما در نهایت آیت الله محمد حسین نایینی با توضیح اقدامات ناموفق نجف به ویژه در تحریم انتخابات مجلس مؤسسان عراق که منجر به تبعید و مهاجرت روحانیان از بین النهرین به ایران شد (1302ش) طلاب را از واکنشهای تند و دفعی پرهیز داده، ضمن اطمینان دادن به اقداماتی که برای جلوگیری اسلام زدادیی در ایران خواهد شد، آنها را به آرامش فرا می خواند.
آنچه گفته شد کلیات سخنی است که این سندها بازگو می کنند، اما در جزئیات امر می توان با فضای اجتماعی – سیاسی ایران، جوّ حاکم بر حوزه علمیه نجف، وظایف نماینده سیاسی ایران در شهر نجف، هماهنگی آیت الله محمد حسین نایینی با آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، و... آشنا شد.
سواد: راپرت نجف ـــــــــ نمره: 903 ـــــــــ مورخه: 5 آذر 1307
آقای آقاسید محمد خلخالی که از درجه دوم حجج نجف هستند و چند ماه می شود برای زیارت به مشهد مقدس مشرف شده بودند چند روز است وارد نجف شده اند، نزد آقایان حجج اعلام و سایر علما و در هر مجلس از ایران بدگویی می نمایند و اظهار می دارد که به کلی دیانت و اسلامیت از ایران رفته و افکار همه را مشوش نموده ولی وقتی که بنده از ایشان دیدن نمودم مخصوصا وضعیت ایران را استفسار نموده که چیزی بفرمائید و جمع زیادی از علماء حاضر بودند در جواب بنده تعریف از امنیت و آبادی آن نمودند و چیز دیگر اظهار نکردند. استحضاراً عرض شد.محمود ارفع
سواد: راپرت رئیس قونسولگری نجف ـــــــــ نمره: 904/24 ـــــــــ مورخه:6 آذر 1307
در تعقیب معروضه نمره 893 [و ] نمره 895 به عرض می رساند روز 5 شهر جاری عده ای از طلاب – محرکین و مفسدین جمعی از علماء عظام و سایر طلاب را به نام حضرت آیت الله آقای آقا سید ابوالحسن اصفهانی به خانه ایشان دعوت نمودند. عصر حاضر شوند. و عده ای هم حاضر شده بودند. و بعد همان اشخاص و کارکنان مفسدین در خانه را بسته که شخص دیگر نیاید، آن وقت چند نفر طلاب به حضرت آیت الله عرض نمودند مقصود از اجتماع آقایان در حضور مبارک این است که برای تمام حجج اسلام و آقایان اهل علم ثابت و معلوم گردید که دولت می خواهد دین و اسلام را از ایران بردارد. و نمی شود ماها با داشتن اسلامیت نشسته و تماشا کنیم و این اسلام را از ایران برچینند و باید اقدامات فوری و عملی را آقایان حجج اسلام بفرمایند. حضرت آیت اللهی جواب داده اند چه بکنم؟ گفته اند حکم به تمام رؤساء عشایر ایران از شیراز و آذربایجان و بختیاری و غیره صادر بفرمائید که امروز شرعاً واجب است بر ضد دولت قیام نمائید و حکم بر کفر دولت فعلی صادر شود و ما عده ای فدائیان هستیم احکام و خطوط صادره را به رؤساء عشایر رسانیده و عشایر را به طبقه دولت قیام دهیم. و اگر باز آقایان در صدور این احکام تعلل نمایند آن وقت 20 نفر مسلمان حقیقی از جان و مال گذشته به ایران مسافرت می نماییم و آن کار را که باید بکنیم انجام داده و به مقصد خود می رسیم ولی دیگر آن وقت شما پیشوای مسلمین خواهید بود و مسلمین ایران و خارجه هم شماها را خواهند شناخت که در راه اسلام اقدامی نکرده اند. شخصی گفته خوب نیست این مذاکرات جاهلانه در منزل حضرت آقا [بشود] جواب داده اند کسی که از جان و مال بگذرد واهمه ندارد و این مذاکرات هم باید از خانه حضرت آقا بشود. ماها حاضر نخواهیم بود زنده مانده این رخداد را ببینیم که دین اسلام از بین می رود. چون مغرب و وقت نماز آقا بود بدون اخذ نتیجه بلند شده اند. در مفسدین قرار داده اند که فردا حضرت آقا باز به درس رفته عده [ای] وارد شده درس را به هم بزنند. به طوری که در معروضه 856 به عرض رسانید خوب است از آقایان اهل علم که این روزها می خواهند ورود به حدود تفتیشاب لازم را بنمائید و هرگاه ویس قونسولگری وظیفه دارد که باید اقدامات از جلوگیری اشخاص مفسدین و محرکین و انتشاردهندگان اخبار کاذبه بنماید دستور بفرمائید اسامی مفسدین و محرکین سابق و حالیه به مقام منیع وزارت جلیله امور خارجه تقدیم گردیده؛ اشعاراً عرض شد.
سواد: راپرت ویس قونسولگری نجف ـــــــــ نمره: 905 ـــــــــ مورخه: 6 آذر 1307
در تعقیب معروضه نمره 903 به عرض می رساند دو روز است آقاسید محمد خلخالی شخصاً داخل کار شده و نزد آقایان حجج اسلام و سایر علما رفته اخبار و مشاهدات خودش را در ایران نقل می کند و به کلی افکار آقایان را پریشان نموده و آقایان حجج اسلام را وادار و حاضر نموده داخل بعضی اقدامات و عملیات بنمایند و مجدداً اهل علم را مهیج می شود و مجالس تشکیل می دهند. از جمله بیاناتش این است که در کرمانشاهان میمون را به میدان آورده و عمامه سفید بر سر آن گذارده بازی و مسخره می کردند و وقتی ایالت کرمانشاهان به دین من آمد اعتراض نموده و سخت گفتم که چرا از این هرزه گیها دست نمی کشید و نمی دانند نتیجه این حرکات چه خواهد بود؟ جواب دادند که من اطلاع ندارم البته تحقیقات نموده مرتکب را مجازات می دهم. و نیز می گوید بچه های 21 ساله را که برای معاینه نظامی می برند در معاینه طبیب تمام لباس آنها را حتی زیر شلواری کنده و معاینه نظامی می نمایند و دو نفر که زیر جامه آنها را کنده بودند به نگاهی که دکتر کرده فوراً جان تسلیم داده بودند. چند نفر را به نام این که از وظیفه نظامی فرار کرده آوردند زیر شلاق آن قدر زدند تا مردند. از همدان و کرمانشاه مرد با زن فاحشه در درشکه نشسته دست به گردن فاحشه انداخته در ملأ عام گردش می کنند. در تمام بازار و کوچه علنی، میخانه باز شده مردم با کمال آزادی می روند و عرق می خورند کسی حرف نمی زند. در ادارات نظمیه یهودی و هر مسلمانی که در آنجا کار دارد وارد اطاق نظمیه می شود او را اهانت می کنند. امروز در ایران یهود و نصارا از مسلمان محترم تر هستند. دیگر آقایان حجج اسلام و روحانیین بالاتر از این بی دینی و اهیانت انتظار دارید؟ آیا وظیفه رؤسای دین نیست آنچه را باید عمل و اقدام بکنند؟ دیگر در ایران اسلامیت نمانده و امروز واجب است مسلمین از جان و مال گذشته بر ضدیت این وضع قیام نمایند. اگر بنا بشود در ایران اسلامیت و دین را بردارند ایران را می خواهیم چه بکنیم؟ و این بیانات مشارالیه در این چند روز به تمام حجج و اهل علم اثر کرده و مشغول تهیه زمینه و اقدامات هستند که بر ضد دولت قیام نمایند. امروز صبح در مجلس فاتحه، بنده با ایشان ملاقات نموده استفسار کردم وقعه جدیدی در ایران رخ داده که این چند روزه حضرتعالی بعضی اقدامات و صحبتها می فرمائید؟ جواب دادند وقعه؟ بالاتر از این وقعه نمی شود که من خودم در ایران دیدم و تمام بیانات خود را به بنده شرح داد. جواب دادم البته این وقایع را تماماً برای حضرت عالی نقل شده و خودتان در خارج گردش نمی کردید که ببینید. تمام این اخبار مفسدین را برای مقاصد خود و تشویش افکار جنابعالی بوده، این اخبار را به شما نقل کرده اند. بهتر از این دلیل برای جنابعالی نمی آورم که آقایان روحانیین نزد دولت و ملت محترم بوده و شئونات آنها محفوظ است که می فرمائید ایالت کرمانشاهان بدیدن شما آمدند پس احترام داشتید که ایشان از جنابعالی دیدن نمودند و نباید به حرف مغرضین باور نمود و در آنجا افکار آقایان را مشوش نمود. جواب دادند این حرف ها چیست می زنید روحانیین کردستان احترام دارند؟ کجا رفتند حجج اسلام و علماء تبریز؟ بالاتر از این بی دینی می شود؟ امروز مجتهد جامع الشرایط را گرفته در کردستان حبس می کنند، [اشاره به تبعید میرزاصادق آقا] ولی بدانید و دولت هم بداند آقایان اهل نجف در کمال جدیت مشغول اقدامات هستند و عنقریب هم آنچه را نظریه آنها است پیش خواهند برد. عرض کردم با این اجتماعات و حرفها و خیالات جهال و مفسدین دیگر تصور می کنید مقاصد آقایان برآورده شود؟ محال است، ولی خوب است آقایان هر کار و اقداماتی را که در نظر دارند عاقبت آن را ملاحظه فرموده ببینند می توانند نتیجه بگیرند یا نه، آن وقت اقدامات نمایند. در نطر بنده خوب است آقایان برای حفظ احترامات و شئونات خودشان اول این اشخاص مفسد و جهال که های و هو می نمایند آنها را ساکت و از خود دور نمایند و صراحتاً بگویند که شماها وظیفه ندارید صحبت و اقداماتی نمائید؛ آن وقت پیج نفر از آقایان حجج نشسته صحبت نمایند و مقاصد خودشان و قضایائی که در ایران واقع شده به دولت پیشنهاد نمائید و جواب بگیرید. هر گاه اشتباهاتی به آقایان شده رفع فرمایند تا با حفظ احترام و شئونات آقایان حجج اسلام اقدامی کرده باشید. ضمنا روزنامه اصفهان منطبعه اصفهان را مطرح کرده که شرحی راجع بر وداع عمامه نوشته بالاتر از این اهانت را منتظر هستید به روحانیین بشود. استحضاراً عرض شد.
سواد: راپرت ویس قونسولگری نجف ـــــــــ نمره: 906 ـــــــــ مورخه: 6 آذر 1307
در تعقیب معروضه نمره 903، نمره 904 و نمره 905 به عرض می رساند آقای آقاسید محمد خلخالی عده ای از علماء را با عده ای از اهل علم که محرک اجتماعات سابق بودند شب 6 شهر جاری به خانه حضرت آیت اللهی آقای نائینی دامت برکاته رفته مذاکراتی را که در عصر 5 ماه از خانه آقای آیت الله آقای آقا سید ابوالحسن نموده بودند کرده و ایشان جواب داده اند هر چه سید بگویند، اقداماتی نمایید من حاضر هستم. [ناخوانا] قرار داده اند روز 6 ماه مجدداً آقای آیت الله آقا سید ابوالحسن را ملاقات نموده و اخذ رأی نمایند متفرق شده اند و بعد در خارج قرار داده اند هرگاه آقای آقاسید ابوالحسن باز با آنها موافقت نکند عده قریب سی نفر را تعیین فرمایند با هیأت اجتماع به خانه تمام آقایان رفته آنها را جبراً در یک محل حاضر نمایند و هر کس از حضور امتناع نماید او را اهانت نمایند و به حوزه ی درس ها داخل شده های هوی نموده نگذارند درس گفته شود و به طوری که در معروضه قبل استفسار نموده ویس قونسولگری وظیفه دارد در مقابل هرزه گی و اقدامات مفسدین اقدامی بنماید یا نه؟ هرگاه از مفسدین نزد بعضی از علماء که نمی خواهند در این اجتماعات مداخله نمایند مثل امثال آقای آیت الله زاده خراسانی و غیره توهین نمایند و آنها به ویس قونسولگری شکایت نمایند، ویس قونسولگری چه کند؟ در این خصوص و در کلیه جزئیات این قضایا پیش بینی فرموده دستورالعمل کافی فوری به ویس قونسولگری مرحمت فرمائید.محمود ارفع
سواد مطابق اصل است
سواد: راپرت ویس قونسولگری نجف ـــــــــ نمره: 907 ـــــــــ مورخه: 6 آذر 1307
در تعقیب مفروضه نمره 905 به عرض می رساند چون آقای آقاسید محمد خلخالی نزد آقایان حجج و سایر علماء صادق القول و معتبر هستند این است که مفسدین این چند روزه متصل در خانه ایشان هستند و ضمناً بعضی اخبار کذب هم جمع کرده نزد ایشان نقل می کنند و او را وادار می کنند متصل آقایان حجج و سایر علماء را ملاقات نموده و آنها را برای بعضی اقدامات های غیر مرضیّه حاضر نمایند و ایشان هم آلت آنها شده کمال موافقت را با افکار مفسدین و محرکین دارند و مسئله دارد اهمیت پیدا می کند، به طوری که در معروضه های قبل عرض کرده بعضی از اهل علم خصوص از نجفی ها که به بغداد و کاظمین می آیند سرّی امر می دهند آنها را در تحت مراقبت نگاه بدارند بفهمند به کجاها می روند و با کی ها ملاقات می کنند... به طوری که در نمره 906 و در سایر راپورتها عرض نموده ویس قونسولگری تکلیفی دارد، دستورالعمل صادر فرمائید. در اجتماعات قبل که قریب دوازده روز است [ناخوانا] گردیده از اشخاص محترم علماء دو روز حاضر و بعد حاضر نشدند. این دفع آقای آقاسید محمد خلخالی فکرها حاضر نموده بر ضد دولت اقدام نمایند. امروز با آقای آیت الله زاده خراسانی ملاقات نموده، ایشان را واداشتم با حضرات آیت اللهی آقاسید ابوالحسن اصفهانی ملاقات نموده فکر و رأی ایشان را بفهمند به بنده بگویند. احتمال داده می شود اگر آقای آقاسید ابوالحسن با آقایان اهل علم متفق نشوند او را اهانت نمایند. در این خصوص تکلیف چیست؟ به فوریت دستور فرمائید.محمود رافع
سواد مطابق اصل است
سواد: راپرت نجف ـــــــــ نمره: 925/24 ـــــــــ مورخه: 1307/9/7
در تعقیب معروضه نمره 904 راجع به اجتماع روز 5 شهر جاری اهل علم در منزل حضرت آیت الله آقای آقاسید ابوالحسن اصفهانی دامت برکاته به عرض می رساند دعوت آقایان اهل علم را به منزل ایشان بدون اطلاع حضرت آیت اللهی کرده بودند، به امر و تصویب آقا سید محمد خلخالی با مباشرت سید علی پسرش که آن هم تازه از ایران آمده در خارج و مجالس سیدعلی [ناخوانا] تشویشات و اخبار دورغ مهیج انتشار می دهد تصمیم [ناخوانا] در خصوص مخابره تلگراف و جلوگیری از تعطیلی درسها نموده قاطبه ی شیرازیها و آقاسید حسن لواسانی و سید ابوالقاسم ملایری تحریکات و تلون کاری می نمایند.استحضاراً عرض شد.
محمود ارفع
سواد مطابق سواد ارسالی است
سواد: راپرت نجف ـــــــــ نمره: 919 ـــــــــ مورخه: 7 آذر 1307
در روز ششم شهر جاری باز جمعی از طلاب منزل حضرت آیت الله اصفهانی رفته بودند نتیجه قرارشان را بفهمند. بعد از مذاکرات قرار داده اند حضرتین حجتین آقای اصفهانی و آقای نائینی تلگرافاً از اعلیحضرت همایون شاهنشاهی ارواحنا فداه چهار درخواست و استدعا نمایند: اول عودت دادن آقای انگجی و آقای حاج میرزا صادق و سایر اهل علم را به تبریز. دوم جلوگیری از منهیات شرعی و علنی اجرا می شود. سوم راجع به تبدیل کلاه و لباس کسی را مجبور نکنند. چهارم تنبیه مدیران جراید و موقوف داشتن هجویات را که روزنامجات در توهین علماء درج می نمایند و قرار است فوراً تلگراف شوند و مخابره نمایند.محمود ارفع
سواد مطابق سواد ارسالی است
سواد: راپرت نجف ـــــــــ نمره: 920/24 ـــــــــ مورخه: 7 آذر 1307
روز ششم شهر جاری که عده ای از طلاب نزد حضرت حجت الاسلام آیت الله آقای نائینی دامت برکاته رفته بودند راجع به عدم اقدامات ایشان و حضرت آیت الله آقای سید ابوالحسن اصفهانی دامت برکاته در موضوع وقایعی که در ایران واقع می شود سکوت اختیار فرموده اند. [آقای نائینی گفت:] این های هو و هرزه گیهای بی خود چیست. مفسدین می خواهند از این تحریکات [ناخوانا] نمایند. در چند سال قبل تمام آقایان و اقل علم در نجف نزد من و سید جمع شده داد و فریاد نمودند انتخابات وکلاء مبعوثان عراق را که خلاف شرع است حرام نمائیم. شیعه ها انتخاب نکنند و کردیم و باز جمع شده بعضی افکار و [ناخوانا] فاسده خودتان را در مجالس ما گفتید که آن اهانتهای غیر قابل جبران واقع گردید، ما را با یک عده با آن حال اسف آور از عراق بردند و همه تماشا نمودند و بلکه جمعی هم خوشوقت گردیدند و همین طور حمال و اوباش در تبریز دور آقایان حجج جمع شده و این اهانت و لطمه را بر عالم روحانیین وارد کردند و حالا هم می خواهند همان قضایا تجدید بشود. اولاً اغلب اخباری که در آنجا شهرت می دهند می دانم دروغ است ثانیاً از کجا برای آقایان اهل علم معلوم گردیده که ماها در این قضایا اقدام نکرده ایم و یا نمی خواهیم اقدامی بنمائیم و من به کلی از نظریات و اجتماعات آقایان اهل علم با این ترتیب متأسف و راضی نیستم و من خودم در نظر دارم با آقای سید ابوالحسن مذاکرات نموده اقداماتی بنمائیم. بعد از فرمایشات حضرت آقا حاضرین سکوت نموده متفرق شده اند.محمود ارفع
سواد مطابق سواد ارسالی است
/ج
