نویسندگان: دکتر منصور پهلوان (1)، حامد شریعتی نیاسر (2)
نقش مدیریت زمان در تکامل فردی
مطابق تعالیم اسلامی برنامه ریزی هر فرد در زندگی و مدیریت زمان او باید به گونه ای باشد که هر روز او از روز قبلش و بلکه هر لحظه او از لحظات قبلش بهتر و بالاتر باشد و به عبارت دیگر در زندگی خود در مسیر صعودی و به سمت کسب کمالات الهی حرکت کند. امام علی (علیه السلام) و دیگر معصومان (علیهم‌السلام) در سخنان خود این مطلب را به پیروان خویش گوشزد می نمایند که هر کس دو روزش با هم مساوی باشد زیانکار است (صدوق، الامالی/ 766؛ همان، معانی الاخبار/ 342 و العاملی 16/ 94) و اگر امروزش از دیروزش بدتر باشد به خود خیانت کرده است (آمدی/ 2013؛ برازش 3/ 3214) و چنین کسی که در مسیر کمال حرکت نکرده و دائماً بسوی نقصان می رود مرگ برای او بهتر از زندگی است (الصدوق، الامالی/ 766؛ همان، معانی الاخبار/ 342 و العاملی 16/ 94) و در مقابل به حال آن کس که امروزش از دیروزش بهتر باشد باید غبطه خورد (نوری 12/ 184 و صدوق، معانی الاخبار/ 342)
اصول مدیریت زمان
مدیریت زمان همانند هر دانش دیگری از یکسری اصول برخوردار است که رعایت آنها می تواند ما را در رسیدن به اهداف مورد نظر خود یاری کند. این اصول عبارت اند از: تعیین اهداف و اولویتها، برنامه ریزی و اجرا و در نهایت نظارت و ارزیابی1- تعیین هدف
دستیابی به موفقیت در گرو سه عامل است: تعیین هدف، برنامه ریزی دقیق برای رسیدن به هدف، تلاش و پایداری تا رسیدن به هدف، هر یک از خواسته های انسان می تواند هدف او باشد که نیل به آنها بدون برنامه ریزی و زمانبندی مناسب امکان پذیر نیست. بنابراین مشخص کردن چشم انداز زندگی، پیش نیاز برنامه ریزی و مدیریت صحیح عمر است. هر کس باید بداند الان در کجا قرار گرفته است و چه امکانات و توانمندیهایی را در اختیار دارد (سروش) هدف نهائی او چیست؟ و چگونه می تواند در راه قرب الهی گام بردارد؟1-1 نکات مهم در تعیین هدف
هر فردی برای تعیین اهداف مهم زندگی خود باید ابتدا نکاتی را در نظر بگیرد و با رعایت اولویت بندی برای رسیدن به آن تلاش کند. برخی از این نکات که می تواند به استفاده بهتر از سرمایه عمر منجر شود عبارت اند از:پرهیز از کلی گویی و آرزوهای دور و دراز
لازم است از تعیین اهداف بلند پروازانه و دست نیافتنی که موجب مسامحه در انجام کارها و به تعویق انداختن آنها و اتلاف وقت می شود پرهیز کرده و در عوض هدفی دقیق، قابل وصول و مشخص را برای خود برگزید. (نک: به پژوه)در تعیین هدف، نباید به آرزوهای دور و دراز که در لسان احادیث از آن به «مُنی» تعبیر شده و امام علی (علیه السلام) آن را «توشه مردگان» می نامد (سید رضی/ نامه 31) (3) تکیه کرد.
امام علی (علیه السلام) با ستایش از افرادی که آرزوهای خود را کوتاه کرده و مهلت عمر خویش را غنیمت می شمرند (آمدی/ 5948) می فرماید:
ان اخسر الناس صفقه و اخیبهم سعیاً رجل اخلق بدنه فی طلب آماله و لم تساعده المقادیر علی ارادته فخرج من الدنیا بحسرته و قدم علی الآخره بتبعته (سید رضی/ حکمت 422)
زیانمندترین مردم در معاملت و نومیدترین شان در مجاهدت، مردی است که تن خویش در طلب مال فرسود و تقدیرها با خواست او مساعد نبود، پس با دریغ از دنیا برون شد و با وبال آن مال روی به آخرت نمود. (شهیدی)
خودشناسی و ارزیابی توانمندیها
در مسیر تعیین هدف، شناخت امکانات، قابلیتها و توانمندیها از اهمیت اساسی برخوردار است. از نگاه امام علی (علیه السلام)، عالم واقعی کسی است که حد و حدود خویش را بشناسد و از آن تجاوز نکند (ری شهری، میزان الحکمه 2/ 1051) و در نادانی فرد همین بس که قدر خویش را نشناسد (سیدرضی/ خطبه 102) (4) زیرا تنها با شناخت خویش است که می توان به نجات رسید (محمودی 2/ 522، 554). بنابراین هر فرد در تعیین هدف مورد نظر در زندگی خود، باید امکانات، قابلیتها و توانمندیهای خویش را لحاظ کرده و از تعیین اهدافی که فوق طاقت است و نیز قبول مسئولیت و تعهدات بیش از حد توان و ظرفیت خودداری شود (نک: فرهی، به پژوه) زیرا به فرموده امام علی (علیه السلام) اگر کسی ما را کاری فراتر از طاقت وادارد در واقع ما را به مخالفت با خود واداشته است (آمدی/ 9137) به بیان دیگر در مدیریت صحیح زمان یکی از عوامل هدر رفتن وقت پذیرش کاری است که در توان نداریم و در این صورت نه تنها آن کار درست انجام نخواهد شد بلکه موجب اتلاف وقت و باز ماندن از کارهای مهم دیگر می شود. بنابراین باید آموخت که به هر درخواستی نباید لزوماً پاسخ مثبت داد و این یکی از شیوه های مهم در مدیریت زمان به شمار می آید.2- اولویت بندی کارها
کارهای مختلف به لحاظ اهمیت به چند دسته قابل تقسیم است: فاقد اهمیت و فوریت، فاقد اهمیت اما فوری، مهم اما غیر فوری، مهم و فوری. اهم و مهم کردن این کارها و سنجیدن اولویت آنها از جمله موارد مهم در مدیریت زمان است. هر کس باید بتواند بر حسب اهمیت و ضرورت اهداف خود، کارهارا تقسیم بندی کند و برای انجام هر یک زمان مناسبی را اختصاص دهد. تشخیص این اولویتها در دستیابی به موفقیت از اهمیت کلیدی برخوردار است (نک: سروش و شفیع پور مطلق) به عنوان مثال در انجام کارهای خیر ممکن است چندین مورد به طور همزمان مطرح باشد امام باید با توجه به محدودیت عمر، مؤثرترین کار و آنچه که به رضای حق نزدیکتر است را انتخاب نمود. امام علی (علیه السلام) پیروان خود را به این نکته توجه داده که اندیشه آدمی گنجایش همه چیز را ندارد و باید برای کارهای مهم خالی نگه دارد (آمدی/ 3638) چه در صورت پرداختن به کارهای کم اهمیت، کارهای مهمتری را که می تواند مایه نجات او باشد ضایع کرده و از دست می دهد و از هدف اصلی خویش باز می ماند (آمدی/ 8607، 5133، 8633، 5945)
عدم توجه به اصل اولویت بندی و پرداختن به کارهای بی ارتباط، ناشی از غفلت و ناآگاهی و تعیین نادرست هدف است (آمدی/ 7074) که یکی از موارد آن فراموش کردن آخرت در اثر حرص در طلب روزی است حال آنکه امام علی (علیه السلام) می فرماید:
قد تکفل لکم بالرزق و امرتم بالعمل فلا یکونن المضمون لکم طلبه اولی بکم من المفروض علیکم عمله (سید رضی/ خطبه 113)
روزی شما را ضمانت کرده است و شما مأمور به کردارید. پس مبادا خواستن آنچه برایتان ضمانت شده، مهمتر از کاری باشد که بر عهده دارید.
از نکات مهم دیگر در تعیین اولویتها، بازنگری آنها در دوره های زمانی مختلف و خارج کردن کارهای بی حاصل یا کم نتیجه از فهرست اولویتها است. در اولویت بندی کارها، امور از قبیل برنامه ریزی نشده و ناگهانی باید در اولویت آخر قرار گیرد مگر آنکه اهمیت آن به حدی باشد که ناچار از انجام آن باشیم.
مهمترین و ضروری ترین کارها اموری هستند که بیشترین تأثیر را روی کار و زندگی دارند و به جای تمرکز روی سایر کارها باید تمام توجه خود را معطوف به آنها نمود و برای موارد مختلف به تناسب اهمیت شان برنامه ریزی کرد. (نک: فرهی و سروش) به همین ترتیب لازم است انسان به گونه ای در زندگی فردی خویش برنامه ریزی داشته و زمان خود را مدیریت نماید که به هر کاری در حد و اندازه لازم خویش بپردازد و اینگونه نباشد که انجام یکی موجب از دست رفتن و یا ضرر رساندن به دیگر کارها شود بعنوان مثال در مورد عبادات فردی و بویژه مستحبات امام (علیه السلام) می فرمایند اگر انجام مستحبی تو را از این کار واجب باز دارد هیچ فایده ای بر آن مترتب نیست و موجب قرب الهی نمی شود (سید رضی/ حکمت 38) زیرا در معارف دینی اولویت نخست، با انجام واجبات است و کسی که در انجام واجبی کوتاهی کند نافرمانی کرده و به کیفر خواهد رسید و کسی که نافرمانی کند در حقیقت به خدا تقرب نجسته است. بعنوان مثالی دیگر گاهی در مدیریت زمان و فرصتها لازم است انسان به خاطر کارهای مهمی که دارد از خواب خود کم کند و به کارهای مهمتری بپردازد و یا در برخی میهمانی ها شرکت نکند. امام علی (علیه السلام) می فرمایند:
لا تجتمع عزیمه و ولیمه ما انقض النوم لغرائم الیوم (سید رضی / خطبه 211 و حکمت 433)
نتوان هم - نقش مهتری - بر صفحه اندیشه بست، و هم بر خوان مهمانی - آسوده - نشست. چه بسیار خواب - شبانگاه - که تصمیمهای روز را در هم شکست
3- برنامه ریزی برای رسیدن به هدف
بعد از تبیین هدف و اولویت بندی کارها نوبت به برنامه ریزی می رسد.برنامه ریزی دقیق و زمانبندی مناسب، یکی از مهمترین مهارت های مدیریت زمان و لازمه رسیدن به هدف است و بی برنامگی خود یکی از عوامل اساسی اتلاف وقت به شمار می آید (نک: نعمت زاده و ساروقی) انسان مؤمن لازم است در تمامی کارهای خود برنامه داشته و هیچ فرصتی را از دست ندهد تا ضمن استفاده مطلوب از نعمتهای دنیوی، خود را برای سعادت ابدی در جهان اخروی آماده سازد زیرا چیزی به نام "زمان بیکاری" وجود ندارد. برای هر زمان، کاری وجود دارد که باید برای آن برنامه ریزی کرد. امام علی (علیه السلام) برنامه ریزی را مایه پایداری و صلاح زندگی دانسته (آمدی/ 6807 و 5794) و می فرماید: هرگاه خدا خیر بنده ای را اراده کند میانه روی و تدبیر نیکو را به او الهام کرده و او را از تدبیر نادرست و اسراف بازمی دارد (آمدی/ 4138)
در کلام امام علی (علیه السلام) از برنامه ریزی به تدبیر و تدبر همراه با مشورت تعبیر شده که مانع احساس پشیمانی در پایان کار خواهد شد (آمدی/ 1417و4545) از نکات مهم دیگر سعی در برنامه ریزی به بهترین شکل ممکن است گویی که تنها همان یک کار وجود دارد. از این رو است که باید به گونه ای برای دنیا برنامه ریزی کرد که انگار تا ابد زنده می مانیم و برای آخرت طوری رفتار کنیم که گویا فردا خواهیم مرد (مجلسی 44/ 139).
3-1 نکات لازم در برنامه ریزی
برنامه ریزی مناسب مستلزم رعایت اموری از قبیل زمان سنجی، تعیین وقت معین برای انجام هر کار و مشخص کردن سر رسید آن و تقسیم مناسب وقت است که این امر با در نظر گرفتن اهداف بلند مدت و کوتاه مدت و برنامه ریزی های روزانه، هفتگی، ماهانه و سالیانه امکان پذیر است که در ادامه به توضیح پاره ای از آنها با استناد به کلمات امام علی (علیه السلام) می پردازیم:برنامه ریزی دوره ای
هر ساعت و هر روز یک ظرف زمانی است که باید آن را با برنامه ای از پیش تعیین شده و حساب شده و با در نظر گرفتن اولویت بندیها پر کرد. امام علی (علیه السلام) می فرماید:ما من یوم الا و هو یقول انی یوم جدید (و ان علی کل) ما یفعل فی شهید و لو قد غربت شمسی لم ارجع الیکم ابداً (نوری 12/ 148 - 149؛ الاحسائی 1/ 284-285 و مجلسی، بحارالانوار 68/ 181)
هیچ روزی نیست مگر آنکه می گوید: من یک روز جدیدم و بر هر آنچه در ظرف زمانی من انجام می شود گواهی می دهم و اگر خورشید من غروب کرد دیگر هرگز به سوی شما باز نخواهم گشت.
تقسیم مناسب وقت
مطابق قانون پارتو (5)، هشتاد درصد دستاوردها نتیجه 20 درصد از فعالیتها است. لذا در برنامه ریزی برای انجام کارها، باید همواره تلاش خود را روی 20 درصد از کارها که از همه مفیدتر و مهم ترند، متمرکز کرد. در برنامه ریزی برای کارهای مختلف باید وقت کافی و مناسب برای تمامی کارهای مهم اختصاص یابد و هیچ کاری هم از قلم نیافتد. نباید بیش از ظرفیت هر زمان،کاری را به آن اختصاص داد. انعطاف پذیری در برنامه ریزی و اختصاص زمانی برای انجام امور پیش بینی نشده یکی دیگر از نکات لازم در برنامه ریزی است. همچنین باید برنامه ریزی به گونه ای باشد که برای تمامی کارهای لازم و نه فقط کارهای مورد علاقه زمانی اختصاص یابد (نگ: فرهی) حضرت علی (علیه السلام) در این باره فرموده است:
للمؤمن ثلاث ساعات فساعه یناجی فیها ربه و ساعه یوم معاشه و ساعه یخلی بین نفسه و بین لذتها فیما یحل و یجمل و لیس للعاقل ان یکون شاخصاً الا فی ثلاث مرمه لمعاش او خطوه فی معاد او لذه فی غیر محرم (سید رضی/ حکمت 382؛ آمدی/ 7370)
مؤمن را سه ساعت است؛ ساعتی که در آن با پروردگارش به راز و نیاز است. و ساعتی که در آن زندگانی خود را کارساز است، و ساعتی که در حلال و نیکو با لذت نفس دمساز است (شهیدی)
در برخی دیگر از روایات این دسته بندی بصورت چهارگانه آمده و ساعتی را هم برای معاشرت با برادران دینی مورد وثوق ذکر کرده است (صدوق، فقه الرضا/337) که در واقع این دسته هم در دسته سوم یعنی لذات حلال جای می گیرد و منافاتی با آن ندارد.
4- نظارت بر میزان پیشرفت برنامه و ارزیابی آن (محاسبه و مراقبه)
یکی دیگر از اصول مهم مدیریت زمان پس از برنامه ریزی صحیح، اجرای درست و دقیق برنامه تعیین شده، درک و شناخت نقاط ضعف و اشتباهات کنونی و شناسایی موانع مدیریت زمان است. به این منظور باید پیشرفت کار بطور مرتب مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد تا از پرداختن به مواردی که موجباتلاف وقت می گردد و انسان را از انجام کارهای مهم باز می دارد خودداری شود. شناسایی هدر بدهنده های زمان مرحله ای مهم در جهت پیشرفت و موفقیت است (ساروقی) و این کار جز با یک محاسبه دقیق و حسابرسی سخت امکان پذیر نیست. یکی از راهکارهای این حسابرسی، تنظیم گزارشی روزانه از کارهای همان روز است. تجزیه و تحلیل گزارش روزانه به ما کمک می کند تا زمانهایی را که باید صرفه جویی کنیم یا زمینه هایی را که موجب اتلاف وقت شده اند را مشخص نمائیم. با این کار می توان دریافت که چه مقدار زمان باید به هر کاری اختصاص یابد و چه مقدار زمان برای کارهای جدید باید صرف کرد (نعمت زاده)
از دیدگاه امام علی (علیه السلام) حسابرسی دقیق نفس لازمه موفقیت در کارها و مبارزه با سستی و کوتاهی است (آمدی/ 8080) و ایشان همواره پیروان خود را به حسابرسی دقیق از خود تا پیش از فرا رسیدن یوم الحساب دعوت کرده است:
عبادالله زنوا انفسکم من قبل ان توزنوا و حاسبوها من قبل ان تحاسبوا (سیدرضی/89)
بندگان خدا کردار و گفتار - خود را بسنجید، پیش از آنکه آن را بسنجید، و حساب نفس خویش را برسید پیش از آنکه به حسابتان برسند.
این حسابرسی از خود آنقدر اهمیت دارد که در کلمات سایر معصومین (علیهم السلام) اگر کسی همه روز به حساب اعمال خود نرسد، تا اگر کار نیکی کرده از خدا طلب توفیق افزایش آن را داشته باشد و اگر گناهی مرتکب شده به از آن توبه کند، از شمار اهل بیت (علیه السلام) بیرون است و او را از خود ندانسته اند. (العاملی 16/ 95)
پی نوشت ها :
1. استاد دانشگاه الهیات دانشگاه تهران pahlevan@ut.ac.ir
2. دانشجوی دکتری دانشگاه تهران hshariati@ut.ac.ir
3. و ایاک و اتکالک علی المنی فانها بضائع الموتی.
4. العالم من عرف قدره و کفی بالمرء جهلاً الا یعرف قدره.
5. ویلفرد پارتو، اقتصاددان ایتالیایی نظریه ای را مطرح کرد که قانون اثبات شده علمی نیست ولی به طور معمول در بیشتر امور اجتماعی و اقتصادی صادق است. مثلاً گفته می شود حدود 80 درصد ثروت جامعه در اختیار 20 درصد افراد است. از این اصل برای شناسایی عوامل تأثیرگذار بر کیفیت استفاده کرده اند و نموداری به نام پارتو ایجاد شده است. تجربه نشان داده است که به نصف رساندن مهمترین عامل، بسیار ساده تر از کاهش اندک در میزان یک عامل کم اثر است. در حالی که تأثیر آنها بر روی کیفیت و بهبود، درست بر عکس خواهد بود (حسین زاده)
منبع: نشریه النهج، شماره 31.
