نویسنده: سید مجید ظهیری*
مقدمه
دانش پرونده ی علمی غنی در خصوص موضوعات مورد تحقیق برای هر پژوهشگری از الزامات مهم محسوب می شود. اگر بخواهیم نسبت به منابعی که ممکن است مسائلی را حول و حوش موضوع مورد نظر محقق، مدنظر قرار داده و به آن پرداخته باشند، یک تقسیم بندی طبق اولویت داشته باشیم، به نظر می رسد که پایان نامه ها، مقالات پژوهشی و کتب از اولویت برخوردار باشند.نکته ی دیگر این که هویت مجموعی منابع فوق، گاه معنایی به هر یک از منابع می دهد که به صورت انفرادی آن معنا و تحلیل قابل ردیابی نیست. به عبارت دیگر هر منبع اطلاعاتی به تنهایی یک سری داده ها به محقق می دهد و در مجموع و در کنار سایر منابع خاص دیگری را هم القاء می نماید.
نکته ی 1: در اهمیت و ضرورت پرونده های علمی
هر نوشته ای، به ویژه مقالات علمی نیازمند گردآوری اطلاعات است. نوآوری، دقت و جامعیت مقاله به وسعت و دقت اطلاعات گرد آوری شده بستگی دارد. زیرا هر پژوهش جدیدی بر بنیاد پژوهش های پیشین بنا می شود و تا پژوهشگر، پیشینه ی موضوع و کارهای انجام شده در آن محدوده را نداند، در پژوهش جدید توفیق نمی یابد. جامعیت، دقت، انعکاس آخرین نظریه ها و پاسخ به نیاز جامعه ی علمی در یک موضوع خاص بدون تشکیل پرونده های علمی دشوار است.لذا برخی فواید توجه به پرونده های علمی در هر موضوع مورد تحقیق عبارتند از:
1) صرفه جویی در هزینه و وقت پژوهشگران به جهت دسترسی آنان به اطلاعات کافی، آماده و منظم؛
2) برطرف ساختن نگرانی پژوهشگران از نظر جاماندن مطالب مهم در منابع مربوط؛
3) امکان ارزیابی دقیق تر پژوهش ها با استفاده از پرونده های علمی (از حیث تکرار محتوا، نوآوری در حل مسأله ی جدید، میزان و نحوه ی استفاده از منابع و ...)؛
4) برخوردار شدن پژوهش های متکی به پرونده های علمی از قوت، دقت و جامعیت (رج: لطیفی، 1385، 196-177).
نکته ی 2: در لزوم توجه به فرا تحلیل
وقتی در زمینه ی موضوع خاص در ادبیات بومی گشت و گذار می کنیم و به کارها و آثار منفرد و تک نگاره ها در آن موضوع توجه می نماییم، اطلاعاتی در آن زمینه به دست می آوریم. اما اگر به تمامی یا اکثر کارهایی که در آن زمینه و موضوع خاص، در یک فاصله ی زمانی معین، انجام شده است نگاهی فراتحلیلی بیندازیم، همان تک نگاره ها اطلاعاتی تازه به ما می دهند، که در مراجعه ی نخست آن اطلاعات را ارائه نمی کردند. به عبارت دیگر هر عضو از مجموعه ای کلان، به صورت منفرد، یک معنا و تحلیل دارد و به عنوان عضوی از آن مجموعه و حلقه ای از فراز و نشیب های گذشته بر آن موضوع خاص، معنایی دیگر.«یکی از انواع ارزیابی های بسیار مهم که جای آن در پژوهش های داخل کشور خالی است و در خارج از کشور، به ویژه در کشورهای توسعه یافته، در همه ی حوزه های علمی و پژوهش های مربوط به آنها، کاربرد داشته و هزاران مورد از آن را می توان در حوزه های مختلف علمی از قبیل تعلیم و تربیت، روان شناسی، جامعه شناسی، مدیریت و ... مشاهده نمود، فراتحلیل است. فراتحلیل در واقع خود یک پژوهش محسوب می شود، ولی پژوهشی که به ارزیابی پژوهش های دیگر می پردازد. به همین دلیل برخی از اندیشمندان، این نوع پژوهش را ارزیابی پژوهش ها (reserch evaluation) یا ارزیابی ارزیابی ها (evaluation of evaluations) نامیده اند. در این نوع پژوهش ها، پژوهشگر به ارزیابی آن دسته از پژوهش های گذشته می پردازد که سؤال پژوهشی مشترکی را مورد مطالعه قرار داده اند. با انجام این گونه پژوهش ها، علاوه بر بهره مند شدن از دستاوردهای آنها و سرجمع نمودن پژوهش ها با موضوع مشترک، می توان عملکرد نظام پژوهش کشور را در هر حوزه ی علمی و هر موضوع خاص مورد ارزیابی قرار داد» (زاهدی، 1384، 53-54).
در گزارش یکی از طرح های مصوب شورای پژوهش دانشگاه تهران در خصوص آسیب شناسی اجتماعی در ایران، که توسط دکتر رحمت الله صدیق سروستانی، استاد دانشکده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران، با مدل فراتحلیل به انجام رسیده است، آمده است که «ارزیابی و داوری کارهای پژوهشی انجام شده در ایران با تأکید بر ادبیات پژوهشی، نخستین قدم توسعه و تکوین پژوهش هاست که در کشور ما عنایت چندانی به آن نمی شود. این غفلت شاید منبعث از این تصور باشد که بازبینی طرح های انجام شده با نوعی بدنامی برای محققان یا کارفرمایان همراه است. مطالعه ی فراتحلیل اگر هم منجر به این نتیجه گردد که مطالعات و پژوهش های انجام شده در بردارنده ی هیچ نتیجه ی معقولی نیستند و تنها این پژوهش ها وقت و هزینه ها را به هدر داده اند، باز هم حائز اهمیت است»(صدیق سروستانی، 1379، 68).
نکته ی 3: فرا تحلیل چیست؟
واژه ی فراتحلیل (Meta analysis)، اولین بار توسط جی.وی.گلاس (Glass,G.v.) در سال 1976، در مقاله ای با عنوان «تحلیل اولیه، تحلیل ثانویه و فراتحلیل»، وارد ادبیات علمی جهان شد (Glass,1976, 3-8). وی در سال 1981 با همکاری بی. مک گرا (MacGraw.B) و ام. ال. اسمیت (smith.M.L) «فراتحلیل در پژوهش های اجتماعی» را سامان داد (Hartung,2008, Glass, 1981). اما پیش از کارهای گلاس و همکارانش، در سال 1904 کارل پیرسون (pearson,k.) نخستین فراتحلیل را عملاً ارائه داد. فراتحلیل پیرسون در علم پزشکی و برای حل مشکلات آن انجام شد. در دو دهه ی پایانی قرن بیستم فراتحلیل حوزه های علمی فراوانی را در برگرفت و رواج عام یافت (سهرابی، 1385، 169).گلاس معتقد است تحلیل آماری مجموعه ی تحلیل هایی که در هر یک از مطالعات و پژوهش های انفرادی خاص به عمل آمده است، فراتحلیل نامیده می شود و هدف آن تلفیق و ترکیب یافته های آن پژوهش ها می باشد (زاهدی، 1384، 54). باس (Baus) معتقد است فراتحلیل از ترکیب پژوهش های موجود درباره ی یک عنوان خاص به دست می آید. جانسون فراتحلیل را روش آماری می داند که برای ترکیب نتایج مجموعه ای از پژوهش های مستقل از یکدیگر مورد استفاده قرار می گیرد؛ مجموعه ی پژوهش هایی که همه ی آنها به آزمون یک فرضیه ی مشترک پرداخته اند و از آمار استنباطی برای نتیجه گیری هایی درباره نتیجه ی کلی مطالعات و پژوهش های قبلی استفاده می کند (Johnson,2000).
درباره ی مزایای فراتحلیل گفته شده است که هم به بررسی چالش های ناشی از وجود پاسخ های متعدد به یک پرسش پژوهشی واحد کمک می کند و هم تبیین ناهماهنگی ها را ممکن می سازد. از طرفی این امکان را به وجود می آورد که حتی اثرهای اندک و به تنهایی غیرمعنادار در به دست دادن یک تصویر کلی از نتایج یک اقدام پژوهشی نقش داشته باشند (بهرامی فرد، 1385، 170).
نکته ی 4: رویکرد آسیب شناسانه در فراتحلیل
در فراتحلیل می توان رویکرد آسیب شناسانه داشت و در جستجوی خلأها، نارسایی ها، ناهماهنگی ها در حوزه ی روش، موضوع و مسائل و تبیین آنها بود. برای تحقق این هدف باید بدانیم که چه تعداد از پژوهش های حوزه ی مورد نظر ما موضوع محور بوده اند و چه تعداد مسأله محور، پژوهش های مسأله محور چه مسائلی را مد نظر قرار داده اند و نیز پژوهش های موضوع محور از چه زوایایی به موضوع نگریسته اند؛ پژوهش های انجام شده آیا روش مند بوده اند یا خیر و روش علمی پژوهش های روشمند از چه ویژگی هایی برخوردار است. با چه گرایش هایی به موضوع مورد نظر پرداخته شده است، گرایش های علمی، فلسفی، کلامی و ... و بسیاری از سؤالات کمی و کیفی دیگر که می تواند ما را به شناخت دقیق کمبودها و نارسایی ها کمک نماید.بهترین شیوه ی استفاده از تاکتیک فراتحلیل در کشور ما با رویکرد آسیب شناسی پژوهش هاست که منجر به شناخت نقاط قوت و ضعف و شناخت فرصت ها و تهدیدها می شود. چنانچه برخی متفکران این عرصه نیز تصریح می کنند که مطالعه ی یک گروه از پژوهش ها می تواند نقاط ضعف و قوت کارها و برنامه های پژوهشی در کشور ما را به ما نشان دهد (صدیق سروستانی، 1379، 68).
امروزه در دنیا به دلایل ذیل به دنبال فراتحلیل هستند:
1) حجم فزاینده ی پژوهش ها و نیاز به تلفیق، ترکیب و مقایسه ی نتایج آنها؛
2) یافتن ناسازگاری ها، تعارضات و تناقضات بین نتایج پژوهش های انجام شده و ضرورت حل این مسأله؛
3) تشخیص حوزه های پژوهشی مسأله دار؛
4) تشخیص حوزه های پژوهشی خاص که پژوهشگران به آنها نپرداخته اند.
واژه ی آسیب شناسی (pathology) از ریشه ی یونانی (patho) به معنی رنج، محنت، احساسات و غضب و (Logy) به معنای دانش و شناخت ترکیب شده است. آسیب شناسی، در اصطلاح علوم طبیعی، به معنای مطالعه و شناخت عوامل بی نظمی ها در ارگانیسم انسانی جهت درمان بیماری های جسمانی است (آریانپور، ج 4، 3821). علوم اجتماعی در اثر مشابهت سازی میان کالبد انسانی و کالبد جامعه و بیماری های عضوی و بحران های اجتماعی، دانش نوی به نام آسیب شناسی اجتماعی (social pathology) جهت مطالعه ی عوامل و ریشه های بی نظمی ها و بیماری های اجتماعی پدید می آورد (رج: سلیمی، فرجاد و خسروپناه).
این الگو می تواند رویکرد مناسبی در فراتحلیل پرونده های علمی در راستای آسیب شناسی پژوهش ها برای یافتن کاستی ها، خلل ها و کجی ها و بی نظمی ها باشد و این هدف جز با مطالعه ی مطالعه ها و ارزیابی ارزیابی ها و پژوهش ها میسر نمی شود و چیزی نیست جز تکنیک فراتحلیل.
نکته ی 5:
در این جستار با هدف تسهیل کار پژوهشگران و با امید به این که هویت مجموعی آثار در زمینه ی تقیه اعم از پایان نامه ها، کتب و مقالات علمی بتواند محققان گرامی را به سمت ارائه ی فراتحلیل از وضعیت موجود مطالعات و تحقیقات در این زمینه و کشف نقاط ضعف و قوت و خلأها و نارسایی ها و ناهماهنگی ها و مسائل حل نشده و بر زمین مانده و روزآمد و کاربردی سوق دهد، مجموعه ی آثار پژوهشی در موضوع تقیه را در سه بخش تقدیم می نماییم:1) پایان نامه ها؛
2) مقالات علمی؛
3) کتب.
پی‌نوشت‌ها:
* پژوهشگر و رئیس گروه دین پژوهی مجله ی اندیشه ی حوزه
منابع و مآخذ1) لطیفی، رحیم (1385)، پرونده های علمی و نقش آن در تدوین دائره المعارف ها، معارف عقلی، ش4.
2) زاهدی، شمس السادات و محمدی، ابوالفضل (1384)، فراتحلیل راهی به سوی شناسایی ارزشیابی ترکیبی و تلخیص پژوهش های گذشته، مطالعات مدیریت، ش 47.
3) صدیق سروستانی، رحمت الله (1379)، فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه آسیب شناسی اجتماعی در ایران، نامه ی علوم اجتماعی، ش 15.
4) سهرابی فرد، نسرین (1385)، مروری بر مبانی فراتحلیل، روان شناسی ایرانی، ش 10.
5) Glass,G.V, (1976), primary, secondary and meta Analysis, Educational Researcher,5.
6) Glass,G.v. Mc Graw, B, and simith, M.L, (1981), Meta- Analysis in sicial Research, Bervely Hills.
7. Hartung, Joachim, knapp, Guido, and sinha, Binal. k, (2008), statical Meta-Analysis with Application, wiley Interscience.
8) خسروپناه، عبدالحسین، آسیب شناسی دین پژوهشی معاصر، قبسات، ش 28.
9) فرجاد، محمد حسین، آسیب شناسی اجتماعی و آسیب شناسی انحرافات، نشر همراه، تهران.
10) سلیمی، علی و داوری، محمد، جامعه شناسی کجروی، پژوهشکده ی حوزه و دانشگاه، قم.
11) آریانپور، عباس، فرهنگ کامل انگلیسی - فارسی، ج4، انتشارات امیرکبیر.
نشریه امامت شناسی، شماره 88-87.
/ج
