نگارش کفایه الاصول

آخوند و تشکیل مجلس درس

در حالی که محمدکاظم هیچ حلقه ی درسی را از دست نمی داد و در محضر همه ی علما حاضر می شد خود نیز به تدریس اشتغال داشت. مشخص نیست که از چه زمانی آخوند به تشکیل مجلس درسی اقدام کرد. اما در کتاب ها نقل شده زمانی که میرزای شیرازی به سامرا هجرت کرد، شاگردان خود را تشویق می کرد که در درس آخوند خراسانی شرکت کنند. نکته ی جالب و آموزنده ای که درباره ی ارتباط آخوند خراسانی و میرزای شیرازی نقل می کنند این است که: تا زمانی که میرزای شیرازی در نجف اقامت داشت، آخوند با آنکه حدود 50 سال از سنش می گذشت به احترام استاد خود بالای منبر نمی رفت و نشسته درس خود را تدریس می کرد.
مجلس درس آخوند خراسانی در این مقطع ششصد شاگرد داشت و ایشان به آنها اصول درس می داد.
در شروع قرن چهاردهم پیوسته بر شهرت آخوند خراسانی افزوده می شد. در آن زمان آن استادهای معاصر ایشان همچون میرزا حبیب الله رشتی، شیخ هادی هرانی و سید کاظم یزدی در نجف به تدریس اشتغال داشتند.
اما اکثر مورخان مجلس درس ایشان را برترین دانسته و اغلب کسانی که از ایران برای تحصیل علوم دینی به نجف می رفتند افتخار خود را شرکت در مکتب آخوند خراسانی به خصوص درس «اصول فقه» ایشان می دانستند.
«او زواید این علم [اصول] را حذف کرد و با آوردن نظریات و آراء تازه و مطرح ساختن افکار بلند فلسفی، با گسترده گی فکری و در عین حال رعایت ایجاز، این علم را تدریس کرد و به همین سبب بود که طلّاب از مجلس درس از سود می بردند و او را استاد مسلم فلسفه ی نظری و علم اصول می دانستند». (1)
آخوند خراسانی آن قدر به تدریس علم اصول و شاگردان خود اهمیت می داد که در هیچ زمانی حاضر نشد مجلس درس تعطیل شود. حتی وقتی در مقطعی در خانه اش مراسم سوگواری برقرار بود و یا وقتی به سفر زیارتی می رفت مجلس درس را تعطیل نکرد.
در حالی که بعضی بزرگان ادعا می کردند تدریس دوره ی کامل اصول سی سال طول می کشد، آخوند خراسانی آن را تباهی علم می دانستند و خودشان آن را در شش سال تدریس می کردند و کیفیت تدریس ایشان و یادگیری شاگردان نیز برتر از دیگران بود.

استاد برتر اصول و مؤلف کفایه

آخوند خراسانی کتاب کفایه الاصول را برای کمک به آموزش بهتر علم اصول (2) تالیف کرد. بعد از نوشتن این کتاب دوره ی کامل تدریس علم اصول به سه سال تقلیل یافت.
دانشمندان زیادی در راه نضج و شکل گیری این علم اسلامی تلاش کرده اند، که بخش مهمی از آنان به عالمان ایرانی و فارسی زبان تعلق دارند. هرچند نوشته ها و کتاب های آنها اغلب به زبان عربی- زبان تخصصی علوم اسلامی- است.
در بین کتاب هایی که برای تبیین علم اصول نوشته شده اند، تعدادی معروفتر هستند. از بین آن ها کفایه الاصول معروف به کفایه، نوشته ی آخوند خراسانی از جایگاه و مرتبه ی خاصی برخوردار است.
بعد از آخوند خراسانی باز هم کتاب هایی در این زمینه نگاشته شده است، اما هیچ کدام مقام و منزلت کفایه الاصول را پیدا نکردند. این کتاب گرانقدر به زبان عربی و در دو جلد نوشته شده است. خواننده ی آن علاوه بر دانستن زبان عربی باید توانایی درک نکات علمی، نکات علمی، فلسفی و الهی را داشته باشد والا قادر نخواهد بود بهره ی درست و کافی از مطالعه ی آن ببرد. کفایه الاصول در مدت دو سال به وسیله ی نویسنده ی محترم آن به رشته ی تحریر درآمده و چنانکه پیداست در سال های آخر عمر پربار ایشان - 1321 هجری به بعد - تالیف گردیده است. (3)
کفایه الاصول در تمام حوزه های علمیه تدریس می شود و در حدود صد شرح و تفسیر برای آن نوشته شده است.
نسخه ی خطی این کتاب ارزشمند به وسیله ی خانواده ی دانش دوست آخوند خراسانی به کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی اهدا شده است و هم اکنون در بخش نسخه های خطی این کتابخانه نگهداری می شود.

پی نوشت ها :

1. عبدالحسین مجید کفایی، مرگی در نور، (تهران، زوّار، 1358، ص 100).
2. علم اصول یا به طور کاملتر «اصول فقه» تعریف های متعدد دارد. اما به طور خلاصه و موجز می توان گفت: «اصول فقه روشی است برای کشف احکام شرعی و راهی است برای بیان اوامر و نواهی دینی».
3. همان، ص 344.

منبع: سیدکاظمی، احمد؛ زندگی نامه اندیشه ها و مبارزات آخوند محمدکاظم خراسانی؛ گروه پژوهشهای تاریخی شرکت انتشارات قلم؛ 1382.