کلاس درس سیاست پیشگان

نگاهی به سرگذشت «مدرسه سیاسی» درعهد مظفری

وقتی برای اولین بار فکر اصلاح وضع اسفناک ایران درسده گذشته به ذهن چند نفر نواندیش حکومتی افتاد، نگاهی که به این روند اصلاحی وجود داشت، نگاهی از بالا به پایین بود. وقتی عباس میرزای ولیعهد، ناکام از جنگ با روس ها نه تنها مجبور شد بخش هایی از خاک ایران را به آنان واگذار کند بلکه با خفت و خواری به دلیل حادثه قتل گریبایدوف ناچار به عذرخواهی از دربار تزار شد به این نتیجه رسید که هیچ راه نجاتی غیر از این وجود ندارد که چند نفری را راهی فرنگ کند ولیعهد اصلاح گرای درباره قاجار فکر می کرد این جوانان وقتی به ایران برگردند، می توانند دربار و قوم قاجار را از خفتی که درعرصه جهانی به آن دچار شده اند نجات دهند. او چندان به فکر این نبود که بر سر مردم کوچه و خیابان ایران چه می آید، دغدغه اصلی او چیز دیگری بود. ولیعهدی که درتاریخ 200ساله اخیر ما به عنوان یکی از مفاخر ایران در نوگرایی شناخته می شود به این فکر نمی کرد که به جای آن که چند شاهزاده و اشرافزاده را به فرنگ بفرستد، می تواند دانش فرنگ را به سطح جامعه ببرد و به مردم عادی، دست کم بیاموزد چطور بخوانند و بنویسند شاید هم آن سال ها هنوز برای این فکرها زود بود، شاید امیراکبیر، مصلح بزرگ عصر قاجار هم دراین فکر بود که مدرسه ای بسازد تا درآن، فرزندان همان طبقه حکام و درباریان تحصیل کنند و با آشنایی با علم روز به داد این همه فلاکتی برسند که درایران بود. اما او دست کم به این نتیجه رسید که شاید بهتر باشد درخاک همین کشور، این نورچشمی ها آموزش ببینند با این حال، همین رفتن و آمدن ها با سرکلاس درس معلمان فرنگی در دارالفنون نشستن، نتیجه ای که می بایست بدهد را داد و فکر اصلاح آرام آرام به جان این نوآموزان افتاد. غیر از فرنگ رفته ها و دانش آموزان دارالفنون، مدرسه ای دیگر هم بود که پیش از انقلاب مشروطه کارخود را آغاز کرد و از کلاس های درس آن، کسانی بیرون آمدند که به منتقدان اصلی حکومت قاجار تبدیل شدند. «مدرسه سیاسی» که بعدها به یکی از پایه های اصلی دانشگاه تهران تبدیل شد،
فعالیت آموزشی خود را در چهارمین سال حکمرانی محمدعلی شاه قاجار و نزدیک به هفت سال پیش از صدور فرمان مشروطه آغاز کرد. محصلان این مدرسه پس از پشت سر گذاشتن امتحان های مقدماتی باید از سوی مسوولان وزرات خارجه تأیید شوند و از خانواده های سرشناس کشور باشند. اما باز هم تعداد زیادی از دست اندرکاران، معلمان و دانش آموزان مدرسه سیاسی در جریان انقلاب مشروطه نقش داشتند. میرزاحسن خان مشیرالملک و برادرش میرزا حسین خان موتمن الملک که از بانیان مدرسه بودند. در تنظیم فرمان مشروطیت و قوانین آن نقش داشتند. میرزا محمد خان صدیق حضرت از معلمان مدرسه و محقق الدوله در کمیسیون تدوین متمم قانون اساسی فعالیت داشتند. علی اکبر خان دهخدا هم از اولین دانش آموزان این مدرسه بود و درسال های پس از انقلاب مشروطه نیز در دوره ای مدیریت آن را برعهده داشت. اما ماجرای به راه افتادن مدرسه سیاسی، همان ماجرای دست و پا زدن ها برای گریز از عقب ماندگی های عصر قاجار بود. یکی از درباریان، به روال مرسوم آن سال ها پسرانش را برای تحصیل به فرنگ فرستاد. وقتی آنان تحصیلات خود را به پایان رساندند و پدرشان هم از مقامی به مقام دیگر ترفیع گرفت، به این نتیجه رسید از دانش روز فرزندانش برای پیشبرد کارش استفاده کند وقتی فرزندان به ایران بازگشتند و دست به کارشدند، دیدند خانه از پای بست ویران است و به این فکر افتادند که چاره ای برای آن پیدا کنند و چاره هم چیزی نبود جز تأسیس مدرسه ای که آبروی ایران را در جهان حفظ کند و دست کم چند دیپلمات مدرن از آن بیرون بیاید تا از ماجراهای سیاست و حقوق بین الملل چیزی سر در بیاورند علی اکبر سیاسی که خود از دانش آموختگان این مدرسه بود در کتاب «گزارش یک زندگی» درباره پیشینه شکل گیری مدرسه علوم سیاسی می نویسد: «مدرسه سیاسی را - که بعدها مدرسه عالی سیاسی خوانده شد -میرزا حسن خان مشیرالدوله برپا کرده بود. بدین منظور که برای وزارت امورخارجه ایران اعضای تحصیل کرده و آشنابه علوم سیاسی تربیت کند.»
عبدالله مستوفی یکی از 17 دانش آموزی بود که در اولین سال از فعالیت مدرسه سیاسی به آن وارد شد او هم در کتاب خاطرات خود درباره شکل گیری این مدرسه به شکلی دقیق تر نوشته است. «مشیرالدوله در وقتی که مصباح الملک و رئیس اداره روس بود، سه پسرخود، حسن، حسین و علی را برای تحصیل به اروپا فرستاده بود. علی پسر زیبا و برازنده او در اروپا مسلول شد و بدرود زندگی گفت. ولی حسن در بخش حقوق دارالفنون مسکو و حسین در مدرسه پلی تکنیک فرانسه مشغول به تحصیل می شوند. وزارت امور خارجه مشیرالدوله مصادف با وقتی بود که میرزاحسن خان پسر ارشدش مدرسه حقوق را تمام کرده به سمت وابسته وارد سفارت ایران در پطرزبورغ شده بود. چون وجود میرزا حسن خان درتهران و یاری با پدر بیشتر از اقامت در پطرزبورغ نافع بود، او را به تهران خواست و لقب سابق خودش، یعنی مشیرالملک، لقب او گشت... مشیرالملک با داشتن سمت ریاست کابینه وزارت خارجه، منشی ویژه صدراعظم هم شد ناچار نظر این جوان تحصیل کرده وزارت خارجه و اداره کردن آن متوجه شده و دانست که کاراز ریشه خراب است و تا مبنای علمی برای اعضای وزارت خارجه دست و پا نشود هرچه بکند نقش برآب خواهد بود. از سوی دیگر حالا که بازگشایی آموزشگاه ها اتفاق افتاده و شاه و صدراعظم از آن جلوگیری ندارند چه از این بهتر که مدرسه ای هم که درآن علوم عالیه سیاسی تدریس شود برپا نماید و کار معارف و فرهنگ اساسی کشور را پیشرفتی بدهند» بالاخره تلاش های میرزانصرالله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه و پسرش میرزا حسن خان مشیرالملک (پیرنیا) به نتیجه می رسد و در روز نیمه شعبان 1317هجری قمری مراسم افتتاح مدرسه سیاسی درخیابان ادیب، روبه روی منزل ارباب جمشیداز خانه های نصرالله خان سپهسالار برگزار می شود مشیرملک که توانسته بود مدرسه مورد نظر خود را تاسیس کند برای آغاز به کار این مرکز آموزشی عده ای از سران و رجال حکومتی را دعوت می کند و به سخنرانی مفصلی درباره علم سیاست بین الملل می پردازد.

رجال مدرسه سیاسی

با شروع فعالیت مدرسه سیاسی درایران، مرکزی تخصصی برای تربیت سیاست پیشگان کار خود را آغاز کرد که عمر فعالیت آن 28 سال طول کشید البته این مدرسه که درآغاز با بودجه چهارهزار تومان کار خود را آغاز کرده بود، مدتی هم دربه دری کشید تا بتواند ساختمان ثابتی برای خودش پیدا کند.
مدرسه سیاسی درسال 1305شمسی از زیر مجموعه وزارت امور خارجه خارج شد و زیر نظر وزارت معارف قرار گرفت. پس از آن هم درسال 1313 شمسی همراه با مدرسه حقوق، به دانشگاه حقوق دانشگاه تهران تبدیل شد. در سال هایی که مدرسه سیاسی به شکل مستقل به تربیت دانش آموزان مشغول بود در مجموع 210 نفر از این مدرسه فارغ التحصیل شدند.
این افراد عبارت بودند از عبدالله مستوفی، اسحق رهبر، صادق اعتلا، میرزامحمود مقبل السلطنه، محمد علی اویسی، باقرخان نظام الملک و میرزا محمد علی خان احتشام همایون.
اما غیر از این افراد، چهره های سیاسی سرشناسی از این مدرسه فارغ التحصیل شدند. گروهی از آنان در تحولات تاریخ معاصر ایران حضوری پررنگ داشتند و تأثیری مثبت و منفی درتحولات 100سال گذشته ایران برجا گذاشتند.
برخی از این افراد عبارتند از میرزا علی خان منصورالملک (علی منصور)، وحید الملک شیبانی، میرزا ابوالقاسم نجم الملک و میرزااحمد خان راد، علی سهیلی، عبدالحسین هژیر، انوشیروان سپهبدی، باقر کاظمی، محمد علی وارسته، محمود صلاحی، علیرضا دیوان بیگی، محمد علی مجد، علی اصغر زرین کفش، مجتبی دولت آبادی، عبدالحمید اعظمی، سید حسین فرهودی، فتح الله انتظامی، اسمعیل فلاح بردبار، سید علی شایگان، عباسقلی محصص، حسین شایسته، سیدباقر حجازی، حسن ستوده، محمود هوده، احمد هوده، سید جواد احمدیان، خلیل وافی، کریم سنجایی، علی شایگان و عبدالحمید اعظمی زنگنه.
منبع: ماهنامه همشهری شماره 88