نویسنده: محمد سوری*
علائم به کار رفته در سازوارة انتقادی
در سازوارة انتقادی، مجموعه ای از علائم به کار می رود که ذیلاً آنها را به اختصار معرفی می کنیم. البته این علائم در ابتدا شاید مبهم به نظر برسد، ولی در ادامه به کمک نمونه هایی که ارائه خواهیم کرد، برای همة خوانندگان آسان خواهد شد.1- شماره سطر: پیش از ارائه نسخه بدل ها، شمارة سطر قرار می گیرد و برای وضوح بیشتر به صورت سیاه نمایش داده می شود.
2- نشانة دو نقطه (: ): این نشانه در پایان ضبط مختار قرار می گیرد و نشان می دهد که از اینجا به بعد نسخه بدل ها قرار دارد.
3- نشانة افزودن (+): مفهوم این نشانه آن است که کلمه یا عبارت پس از این نشانه، در برخی یا همة نسخه ها آمده، ولی از نظر مصحح زائد است و نباید در متن قرار بگیرد.
4- نشانة کاستن (~): مفهوم این نشانه آن است که کلمه یا عبارت پس از این نشانه در برخی یا همة نسخه ها نیامده، ولی از نظر مصحح جزو متن است و باید در متن قرار بگیرد.
5- نشانة سه نقطه (...)؛ هرگاه عبارت مورد نظر ما طولانی باشد، یک یا دو کلمه ابتدا و انتهای عبارت را ذکر می کنیم و نشانة سه نقطه را میان آنها قرار می دهیم، به نشانة اینکه بقیة عبارت در این جا ذکر نشده است. لازم است یادآوری کنیم که میان هریک از این سه نقطه باید یک کاراکتر فضای خالی وجود داشته باشد («. . .» نه «....»).
6- نشانه دو کمانک (( )): هرگاه عبارت نسخه بدل در دو نسخه یا بیشتر یکسان بود و فقط در یک یا دو کلمه اختلاف داشت، این اختلاف را در داخل دو کمانک نشان می دهیم. توضیح این مورد خواهد آمد.
7- نشانة دو خط موازی کج (//) یا ایستاده (||): این دو خط موازی، به معنای انتهای نسخه بدل و آغاز نسخه بدل بعدی است.
8- نشانة یک خط کج(/ ) یا ایستاده (|): اگر در داخل یک نسخه بدل طولانی، نسخه ها با یکدیگر اختلاف داشتند، از این نشانه استفاده می کنیم و در پایان اختلافات نشانة دو خط موازی می گذاریم.
نمونه هایی از سازوارة انتقادی
از این جا به بعد، ما نمونه های مختلفی از سازوارة انتقادی را ارائه می کنیم، به نحوی که همة حالت های متصور در سازوارة انتقادی در این نمونه ها وجود داشته باشد. خواننده با دقت در همین موارد اندک به آسانی می تواند هم سازوارة انتقادی را بخواند و هم خود در تصحیح نسخه های خطی، سازوارة انتقادی تنظیم کند. همة نمونه های زیر از کتابی است به نام روضه المریدین نوشتة ابن یزدانیار سعیدی همدانی (متوفای 472)، که در اینجا از سه نسخة خطی آن به نام های اختصاری M= نسخة کتابخانه ملک در تهران، N= نسخه کتابخانة پرینستون در نیوجرسی، S= نسخة کتابخانة سلیمانیه در استانبول بهره برده ایم.روشن است که ما در این نوشتار، درصدد بررسی صحت محتوایی مطالب نقل شده نیستیم. صرفاً به منظور الگویی برای تصحیح نسخه های خطی به آنها توجه می کنیم. از نظر محتوایی و سندی، برخی از موارد ذکر شده واضح البطلان هستند. جعل و ساختگی بودن آنها بر محققان فن آشکار است، ولی نادرستی محتوا ربطی به شیوه و شگرد تصحیح ندارد هیچ مصححی حق ندارد محتوای مورد نظر نویسنده را تغییر دهد.
نمونة یکم
اما بعد، فقد سألنی بعض اخوانی ان اجمع له فصولاً فی معنی آداب الصوفیه و احکامهم و طریقتهم و اخلاقهم. فاجبته الی ملتمسه واختصرت له طرفاً مما سمعنا عن المشایخ رحمهم الله.1- اخوانی SM» الاخوان N || ان M: بان ||SN له S: لهم ||M~N 2- طرفاً NM: طرقاً S|| عن SM: من N.
اکنون می خواهیم سازواره را بخوانیم.
«1». شمارة سطر است که با حروف سیاه چاپ شده تا روشن تر باشد.از ابتدای سطر یکم تا واژة «اخوانی» اختلافی میان این سه نسخه وجود ندارد «اخوانی SM:» بدین معناست که در دو نسخة S و M واژة «اخوانی» آمده و به نظر ما ضبط صحیح همین است.
پس از ضبط صحیح و نشانی نسخه ها، همین نشانة دو نقطه «» قرار میگیرد و بدین معناست که از اینجا به بعد محل قرار گرفتن نسخه بدل هاست. «الاخوان N» بدین معناست که در نسخة N به جای «اخوانی» واژة «الاخوان» وجود دارد که به نظر مصحح ضبط مرجوع است. حالا می رسیم به علامت دو خط موازی ایستاده ( ||) که در سازوارة انتقادی نقش مهمی به عهده دارد. این دو خط موازی، به معنای انتهای نسخه بدل و آغاز نسخه بدل بعدی است. دربارة اینکه چرا از دو خط استفاده می کنیم و نه یک خط در ادامه توضیح خواهیم داد. نکتة دیگر اینکه ایستاده بودن این دو خط موازی، امری ضروری نیست و می توان از دو خط موازی کج (//) نیز استفاده کرد. نسخه بدل بعدی «ان» M بأن ||SN» مانند قبل خوانده می شود، یعنی در نسخة –M که ضبط راجع ماست- «ان» ثبت شده و در دو نسخة S و N «بان». مورد بعد «له S: لهم ||M~N» است، بدین معنا که ضبط مختار مصحح «له» فقط در نسخة S وجود دارد. در نسخة N به جای «له»، «لهم» است که از نظر مصحح ضبط مرجوح است. و در نسخة M اصلاً این واژه وجود ندارد. از این جا روشن می شود که هرگاه بخواهیم نشان دهیم که کلمه یا عبارتی در یک نسخه وجود ندارد، از علامت «~ » استفاده می کنیم. برعکس هرگاه بخواهیم نشان دهیم که در یکی از نسخ ها کلمه یا عباراتی اضافه وجود دارد، از علامت «+» استفاده می کنیم. نکتة دیگر که از این نسخه بدل می فهیمم، این است که پس از علامت دو نقطه (:) همة نسخه بدل ها بدون هیچ علامت خاص از قبیل درنگ نما (،) یا نقطه (.) یا چیز دیگر پشت سر هم قرار می گیرد تا جایی که نسخه بدل ها تمام شود و برسد به دو خط موازی کج یا ایستاده (// یا ||).
تا اینجا نسخه بدل های سطر یک تمام شد. اما در نسخه بدل های سطر دو، همان طور که ملاحظه می کنید، در سطر دو هیچ نکتة تازه ای وجود ندارد و خوانندة این نوشتار خود می تواند براساس آن چه دربارة سطر یک گفتیم نسخه بدل های سطر دو را بخواند. از این جا به بعد در نمونه های بعدی فقط موارد تازه را با هم می خوانیم و موارد دیگر را به خود خواننده وامی گذاریم.
نمونة دوم
باب نعت الصوفیه(1) روی ابوهریره رضی الله عنه انّ النبی صلی الله علیه و سلم قال: من اراد ان یجلس مع الله، فلیجلس مع اهل التصوف.
(2) و قال یوسف بن الحسین الرازی: لکل امه صفوه هم ودائع الله عزّ و جلّ الذی اخفاهم فی خلقه، فان یکن مهم فی هذه الامه فهم الصوفیه.
1- باب نعت الصوفیه (الصوفی S) SM: الباب الثالث فی نعت الصوفیه N || 2-19. روی ابوهریره .. الی آخر السوره: ~ M | |2. رضی الله عنه | | N~S 4. هم | |S~N 5
گذشت که نشانة دو کمانک، در مواردی به کار می رود که عبارت نسخه بدل در دو نسخه یا بیشتر یکسان باشد و فقط در یک یا دو کلمه با هم اختلاف داشته باشند. در مورد حاضر، «الصوفی S») در سطر یکم، بدین معناست که دو نسخة S و M در ضبط راجح «باب نعت الصوفیه» با هم مشترک هستند، جز در کلمة «الصوفیه» که در نسخة S به جای «الصوفیه»، «الصوفی» آمده است.
نشانة «. . .» در نسخة بدل (2-19 روی ابوهریره . . . الی آخر السوره ||M~ بدین معناست که از عبارت «روی ابوهریره» در سطر 2 عبارت «الی آخر السوره» در سطر 19 در همة نسخه ها وجود دارد به جز نسخة M، به همین دلیل از اینجا به بعد تا سطر 19 در نسخه بدل ها خبری از نسخة M نست.
نمونة سوم
(11) و قال: کان ابوزرعه الرازی الامام الکبیر، و قد حضر فی دعوه و قوّال یقول شیئاً، فقام و ما زال یتواجد الی ان ذهب من اللیل شطره.1-2- و قال . . . شطره |M~ :NS 1. و قد حضر S~N شیئاً || N~S
در این جا ما با یک نسخه بدل طولانی مواجه هستیم. بر پایة آنچه گفته شد، روشن است که نسخة بدل «1-2 و قال . . . شطره M~NS» به این معناست که دو سطر 1 و 2 در نسخة M وجود ندارد، ولی دو نسخة N و S هم که این دو سطر را دارند، در دو قسمت از این دو سطر با اهم اختلاف دارند. این اختلاف را که در درون نسخه بدل پیشین وجود دارد، با نشانة «|» نشان می دهیم، بدین معنا که پروندة نسخه بدل قبلی هنوز بسته نشده است.
نمونة چهارم
(3) و حکی عن ایوب اسختیانی، قال: اتیت المسجد الحرام فرأیت عطاء بن ابی رباح و علیه عباءه قطونیه، او قال: عباءتان قطوانیتان: فجلست الیه و قلت له: یا ابا محمد! فقال لی: لبیک! فقلت له: ما تری فی لبس الصوف فإن نفسی نازعتنی فی لبسه؟
در این نمونه، تقریباً همه نشانه های سازواره ای انتقادی به کار رفته است. «(~S)» در سطر 2 نشان می دهد که دو نسخة S و N در عبارت «عباءه قطوانیه او قال» مشترکند، جز این که نسخة S واژة «أو» را ندارد. همچنین در سطر سوم «الصوف : قال N» به این معناست که پس از واژة «الصوف» در نسخة N واژة «قال» آمده که به نظر مصحح زائد است.
به نظر می رسد، با توجه به آنچه گفته شد، خوانندة علاقمند می تواند با اندکی ممارست شیوة سازوارة انتقادی را در تصحیح نسخه های خطی به کار ببندد. توصیة ما این است که در این راه نباید از مراجعة مکرر به آثاری که به این شیوه تصحیح شده اند، به ویژه سوانح ریتر غفلت شود. این آثار برحسب تاریخ تصحیح عبارت است از:
سوانح، خواجه احمد غزالی (متوفای 520) به کوشش هلموت ریتر، چاپ اول: تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1368 ش (افست از چاپ استانبول: مطبعه معارف، 1942).
- «کتاب حکمه الاشراق». شیخ اشراق شهاب الدین یحیی سهروردی (متوفای 588)، در مجموعة فی الحکمه الالهیه من مصنفات شهاب الدین یحیی السهرودی، به کوشش هانری کربن، استانبول، سلسله النشرات الاسلامیه، 1945، ص 1-260» (1)
«رساله فی اعتقاد الحکماء»، شیخ اشراق شهاب الدین یحیی سهروردی (متوفای 588)، در مجموعة فی الحکمه الالهیه من مصنفات شهاب الدین یحیی السهرودی، به کوشش هانری کربن، استانبول، سلسله النشرات الاسلامیه، 1945، ص 261- 272.
«قصه الغربه الغربیه با ترجمه و شرح فارسی»، شیخ اشراق شهاب الدین یحیی سهروردی (متوفای 588)، در مجموعه فی الحکمه الالهیه من مصنفات شهاب الدین یحیی السهروردی، به کوشش هارنی کربن، استانبول، سلسله النشرات الاسلامیه، 1945، ص 273-297.
سوانح، خواجه احمد غزالی (متوفای 520)، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1359 ش.
لغت موران، شیخ اشراق شهاب الدین یحیی سهروردی (متوفای 588)، به کوشش نصرالله پور جوادی، تهران، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفة ایران، 1386.
پی نوشت ها :
*دانش آموخته حوزه و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علم و فرهنگ اسلامی. دریافت: 89/6/3- پذیرش: 89/8/3
mohammadsoor@ yahoo. com
1- این مجموعه بعدها به عنوان جلد دوم مجموعة مصنفات شیخ اشراق در سال های 1355 و 1373 ش در تهران افست شده است.
