تکنولوژی تحقیق و پژوهش

جمع آوری اطلاعات

یکی ازمراحل مهم در پژوهش، جمع آوری اطلاعات می باشد. در هر تحقیقی، روش جمع آوری اطلاعات تابع نوع پژوهش است. مثلاً پژوهش دینی از نوع پژوهش اسناد و مدارکی؛ لذا روش اصلی جمع آوری اطلاعات در پژوهش های دینی روش مطالعه ی منابع و متون است. یا در پژوهش های تجربی، عقلی و عرفانی پژوهشگر با مشاهده، تعقل، استدلال و کشف و شهود، اطلاعات موجود در آن ها را جمع آوری می کند. بنابراین اطلاعات مورد نیاز در پژوهش های مختلف با ابزار و روش های گوناگونی جمع آوری می شود که مهم ترین آن ها عبارتند از:
1- روش مشاهده ( حس و تجربه)؛ 2- روش عقلی؛ 3- روش کشف و شهود؛ 4- روش مطالعه ی منابع و متون
در این نوشتار با توجه به ارتباط بحث با پژوهش در حوزه ی معارف دینی و مقتضای نیازهای پژوهش در حوزه ی دروس معارف اسلامی به شیوه ی رایج در پژوهش های دینی، یعنی روش مطالعه ی منابع و متون، خواهیم پرداخت.

جمع آوری اطلاعات از طریق مطالعه ی منابع و متون

برای به دست آوردن اطلاعات در بسیاری از زمینه ها راهی جز رجوع به دیگران نداریم. به عنوان مثال، برای به دست آوردن اطلاعات در مورد پدیده ها یا اموری که به هر دلیل امکان مشاهده ی آن ها برای ما وجود ندارد باید به دیگران یا به اصطلاح به «گواهان» رجوع کنیم تا اطلاعاتی بدست بیاوریم .(1)
گواهان به اعتبار نوع اطلاعات به دو دسته اند:
الف) گواهانی که منابع معرفت و اطلاعات آن ها همانند منابع معرفت خود ماست. در نتیجه اطلاعاتی را که به ما می دهند. از یکی از سه روش مشاهده، عقل و درون نگری به دست آورده اند. آنان پدیده - ای را دیده اند، سخنی را از کسی شنیده اند، اموری را تعقل کرده اند و به شهودی دست یافته اند که به هر دلیل برای ما امکان دسترسی به آن اطلاعات وجود نداشته است. بدین جهت ما به آن ها رجوع می کنیم تا از اطلاعاتی که به دست آورده اند استفاده کنیم و سؤالاتمان را پاسخ دهیم و یا درباره ی فرضیه هایی داوری کنیم.
ب) گواهانی که منبع اصلی معرفت آن ها وحی و الهام الهی است؛ یعنی منبعی که امکان دسترسی به آن ها برای هیچ کس جز آن ها مقدور نیست. این گواهان اطلاعاتی در اختیار ما قرار می دهند که برای ما امکان دسترسی به آن ها وجود ندارد.
پیامبران الهی و امامان معصوم(علیها السلام) واسطه های انتقال وحی و ا لهام خداوند به انسان ها هستند. تمایز اصلی این دو گروه گواه در این است که در مورد گواهان گروه اول هم احتمال خطا وجود دارد و هم احتمال دروغ و فریب کاری، ولی در مورد گواهان گروه دوم( پیامبران و امامان معصوم) هیچ یکی از این دو احتمال وجود ندارد؛ زیرا اولاً معرفتی که آن را به ما انتقال می دهند معرفتی است که از طریق وحی دریافت نموده اند و عاری از هر گونه خطا و اشتباه است و ثانیاً آن ها انسان هایی معصوم هستند؛ یعنی احتمال دروغ و خطا درباره ی آن ها وجود ندارد.
گواهان، گواهی یا اطلاعات خود را می توانند به دو روش به دیگران انتقال دهند:
1. روش گفتاری (شفاهی)
2. روش نوشتاری (کتبی)
در صورتی که گواهان به دلایلی نتوانند گواهی خود را مکتوب سازند به صورت طبیعی ممکن است به مروز زمان بعضی از گواهی های آن ها از بین بود و به مروز زمان واسطه های این گواهی زیاد خواهد شد تا این که مکتوب شود.
رجوع ما به گواهان به دو شکل امکان پذیر است:
الف) رجوع مستقیم و شنیدن گفتار آن ها که این شکل منوط به حضور گواه است.
ب) رجوع غیر مستقیم؛ یعنی رجوع به آثار و نوشته های آن ها که یا به دست خود آن ها نوشته شده است یا به وسیله ی واسطه ها به نگارش در آمده است. بحث اصلی ما در این مقا له راجع به این شیوه، یعنی روش جمع آوری اطلاعات از طریق رجوع به منابع و متون است.
امروزه تنها راه رجوع ما به پیامبر و امامان (علیه السلام) برای کسب پیام هایی که آن ها از وحی و ا لهام دریافت نموده اند، رجوع به قرآن کریم و روایات شریف، یعنی منابع و متون وحیانی است. هم چنین اگر اطلاعاتی درباره ی گزارشگران و دانشمندان گذشته خواسته باشیم باید به منابع و متون تاریخی یا علمی رجوع کنیم. به این اعتبار می توانیم این نوع پژوهش ها را پژوهش اسناد و مدارکی بدانیم، اگر چه باید در این زمینه بین سه نوع اسناد و مدارک تمایز قایل شد. (اسناد و مدارک وحیانی، تاریخی و علمی).

اصول و شیوه های جمع آوری اطلاعات

همان گونه که گفته شد یکی از تمایزات مهم پژوهش های اسناد و مدارکی (دینی) با دیگر پژوهش ها در شیوه ی جمع آوری اطلاعات است. در پژوهش های اسناد و مدارکی، محقق و پژوهشگر، اطلاعات مورد نیاز خود از طریق مطالعه ی منابع به دست می آورد.
در پژوهش های اسناد و مدارکی اصول و معیارهایی وجود دارد که پژوهشگر باید بر اساس آن ها به جمع آوری اطلاعات بپردازد تا بتواند اطلاعات مناسبی را جمع آوری کند و با تجزیه و تحلیل آن ها سؤالات پژوهشی خود را پاسخ دهد که در ذیل به برخی از مهم ترین اصول
جمع آوری اطلاعات اشاره خواهیم کرد:

1. این که چه اطلاعاتی را جمع آوری کنیم؟

در جمع آوری اطلاعات، محور کار محقق همان سؤالات پژوهشی هستند. به عبارت دیگر مهم ترین شاخصی که تعیین می کند کدام اطلاعات را جمع آوری کنیم سؤالات پژوهشی است. در هر پژوهشی معیار این است که اطلاعات مرتبط با مسأله باید جمع آوری شود؛ از این رو هر چه سؤالات پژوهش جزیی تر و دقیق تر باشد امکان عمل به این قاعده راحت تر خواهد بود که با این معیار می توان از جمع آوری اطلاعات بی ارتباط و پراکنده پرهیز نمود.

2. چه میزان اطلاعات جمع آوری کنیم؟

از اموری که در مرحله ی جمع آوری اطلاعات در هر نوع پژوهشی باید مورد توجه پژوهشگران قرار بگیرد، میزان و اندازه ی اطلاعاتی است که باید جمع آوری شود. مثلاً اگر سؤال پژوهش ما در حوزه - ی معارف دین عبارت باشد از «تأثیر ایمان در زندگی از نگاه قرآن» . محقق باید تمام آیات قرآن و روایاتی که در این زمینه وجود دارد را جمع آوری کند تا بتواند با تفسیر و تعبیر آن ها دیدگاه اسلام را استنباط و بیان کند. ملاک اصلی درباره میزان اطلاعات لازم، مسأله ی پژوهشی است. برخی از مسایل پژوهشی نیازمند اطلاعات بیشتری هستند و برخی مسایل به اندازه محدود و اندکی از اطلاعات نیاز دارند.

3. از کدام منبع، اطلاعات جمع آوری کنیم؟

میزان اعتبار و ارزش اطلاعات، یکی از مهم ترین اصول پژوهش می باشد. در پژوهش های اسناد و مدارکی، محقق باید با توجه به نوع روش جمع آوری اطلاعات تلاش کند که اطلاعاتی را جمع آوری کند که دارای اعتبار کافی باشد. یکی از مهم ترین عوامل تعیین کننده ی اعتبار اطلاعات در این نوع پژوهش ها، اعتبار منابعی است که از آن ها اطلاعات کسب می شود.
از جمله معیارها و شاخص هایی که می توان با آن ها اعتبار منابع را تعیین کرد دست اول بودن منابع است.

4. چگونه اطلاعات را جمع آوری کنیم؟

جمع آوری اطلاعات در منابع و متون به یکی از روش های زیر متصور است:
الف) ثبت عین مطالب متن (نقل مستقیم)
در صورتی که اطلاعات موجود در متن از لحاظ محتوا و نحوه ی ارایه به گونه ای باشد که کامل و به دقت بیان شده باشد و به عبارتی ا لفاظ و جملات متن به اندازه باشد. نباید در ثبت مطا لب متن هیچ گونه دخل و تصرفی کرد و به اصطلاح باید گردآوری اطلاعات به صورت نقل قول مستقیم باشد. ثبت آیات و روایات و اشعار باید بدین گونه باشد. در چنین مواردی، انتقال یا چسباندن عین کتاب یا مأخذی به زبان اصلی می باشد. انتقال مطلب روی فیش را «فیش نویسی» و چسباندن اصل مطلب یا فتوکپی آن را در برگه ی یادداشت «فیش سازی» می نامند که معمولاً این کار به خاطر حجم زیاد مطالب و صرفه جویی در وقت انجام می گیرد، مثلاً بجای بازنویسی مطلب یا گفته ی مهمی از یک روزنامه یا مجله و امثال آن، می توان آن قسمت را جدا نموده و ضمیمه ی سایر فیش ها نمود یا کپی گرفت. در فیش برداری الکترونیکی و نرم افزاری نیز این مطلب صادق است.
ب) تثبیت خلاصه ی مطالب متن( تلخیص)
در این شیوه با توجه به عدم نیاز به ثبت تمامی مطالب، قسمتی از مطالب که مورد نیاز می باشد را ثبت و درج می کند، البته به شرطی که آسیبی به فهم متن نزند. به عبارت دیگر یادداشت و ثبت فشرده و گزیده ی مطالب کتاب و مانند آن، به زبان اصلی و به گونه ای که بیانگر اصول اساسی و مطالب مهم محتوایی باشد. مثلاً قسمت هایی از متن مورد نظر را آورده و قسمتی را حذف می کند و با علامت سه نقطه (...) نشان می دهد که ادامه مطالب که در این نوشتار نیازی به آن نبوده از این قسمت حذف شده است. این روش در واقع نوعی نقل قول مستقیم ولی تلخیص شده است.
ج) برداشت از متن (اقتباس)
هرگاه کلمات و عبارت متن اصلی چندان اهمیتی نداشته باشد و تنها محتوای آن ارزشمند باشد در این صورت، پژوهشگر متن مورد نظر را مطالعه می کند و پس از این که آن را به خوبی دریافت با بیان خود منعکس می سازد. این روش در واقع نوعی نقل قول مستقیم است. (2)
د) نظر شخصی
گاهی در مورد مطالب و نظریات نوشته شده بر روی برگه های یادداشت از گنجینه ی فکر شخصی تراوش می کند که آن را «نظر شخصی» می نامیم.

مطالعه ی منابع و متون

برای جمع آوری داده ها و اطلاعات باید به منابع و متون مختلف مراجعه نماید. مطالعه ی منابع و متون تابع هدف مورد محقق است. گاهی مطالعه به منظور سرگرمی و شناخت اجمالی نسبت به موضوعی است که در این نوع مطالعه، دقت و حساسیتی لازم نیست همانند مطالعه ی روزنامه یا مجله یا کتاب رمان . امام مطالعه ای که به هدف تحقیق و پژوهش باشد شیوه ی مطالعه متفاوت خواهد بود. به شیوه - ی مطالعه ای که در این زمینه باید به کار گرفته شود، اصطلاحاً «مطالعه ی پژوهش» می گویند. (3) روش مطالعه ی پژوهشی روش خاصی است که در اینجا به بعضی از ویژگی های آن اشاره می کنیم:
1. مطالعه ی پژوهشی مطالعه ی سؤال محور یا جهت دار است؛ یعنی پژوهشگر برای به دست آوردن اطلاعات خاصی به مطالعه می پردازد. از این رو در چارچوب برنامه مطالعاتی تعریف شده عمل می - کند. مثلاً پژوهش در زمینه ی «راه های تأثیرگذاری کلاس های معارف در دانشجویان» چارچوب مسایل این تحقیق از پیش تعیین شده است. محقق به دنبال دست یافتن به عوامل و موانع تأثیرگذاری است و آن چه برای پژوهشگر از نظر داده ها و اطلاعات مهم است یافتن زمینه ها و عوامل مثبت و منفی در این زمینه می باشد، نظیر استاد از نظر اخلاق و رفتار، شیوه های تدریس، محتوای درس و... در حالی که بررسی عوامل بیرونی نظیر محیط، خانواده و... در چارچوب این پژوهش قرار ندارد.
2. مطالعه ی پژوهشی، مطالعه ای عمیق و دقیق است؛ یعنی پژوهشگر باید ابتدا مطالب (آرا و اندیشه ها یا گزارش) متن را بفهمد و مشخص سازد که این اطلاعات در چه زمینه ای از پژوهش یا به کدام یک از سؤالات پژوهش پاسخ می دهد سپس آن را ثبت کند. برای درست فهمیدن یک متن در موارد چند بار خواندن آن ضرورت دارد و در مواردی نیز باید از دیگران کمک گرفت.
3. مطالعه ی پژوهشی مطالعه ای انتقادی است. در پژوهش تنها جمع آوری اطلاعات بدون ارزیابی و نقد، ارزش چندانی ندارد. به همین دلیل در مطالعه ی پژوهشی، محقق باید به صورت انتقادی با متن مواجه شود و اطلاعات موجود در متن را مطالعه نماید تا هر نوع اطلاعاتی را بدون هیچ ضابطه ای ثبت و ضبط نکند و علاوه بر این تشخیص دهد که چه میزانی از اطلاعات متن برای او قابل استفاده است.
بنابراین مطالعه ی پژوهشی بر اسای اصول چهارگانه جمع آوری اطلاعات انجام می شود.

اصول و فنون یادداشت برداری

از مراحل مهم در پژوهش مرحله ی یادداشت برداری است . به عبارت دیگر گردآوری داده ها از منابع و اسناد یکی از گام های مهم تحقیق می باشد که در مطالعه ی کتاب خانه ای به آن فیش برداری گفته می شود. در فیش برداری، سلیقه های فراوانی وجود دارد. دو ملاک را در انتخاب شیوه ی فیش برداری می توان مورد توجه قرار داد: افزایش تمرکز ذهنی محقق و کاهش زمان .
شیوه های فیش برداری مسأله محور هر دو ملاک را تأمین می کند. اصل مسأله محوری تحقیق اقتضا می کند محقق با داشتن مسأله، سراغ منابع برود و یافته های خود را در ذیل هر مسأله و به ترتیب تاریخی منابع، در یک فیش برداری کند. (4) با توجه به دو ملاک فوق و اصل مسأله محوری، در ذیل به برخی از اصول و فنون فیش برداری اشاره خواهد شد.
1. مطالب مفصل و طولانی باید خلاصه شود و از نوشتن مطالب جزئی و فرعی خودداری گردد و در صورت لزوم بجای یادداشت برداری از موارد جزیی، می توان فقط مأخذ آن را به طور کامل نوشت تا در مواقع ضروری بتوان به آن مراجعه نمود.
2. قواعد درست نویسی، علامت گذاری و... در هنگام نوشتن رعایت گردد.
3. با مداد فیش برداری نشود، چون در اثر مرور زمان و سایش دست، نوشته ها و مطالب کم رنگ شده و یا از بین خواهد رفت.
4. برگه های یادداشت باید به گونه ای باشد که اولاً در چهار طرف آن فاصله ها حفظ شده باشد و ثانیاً در صورت لزوم، بتوان نکته های ضروری فراموش شده را در حاشیه ی آن وارد کرد.
5. در هنگام مطالعه باید مطابق موضوع تحقیق، در کنار هر مطلب مهمی، علامت گذاشته و سپس در مطالعه مجدد، از آن خلاصه نویسی و یادداشت برداری نماییم. (5)
6. در هر فیش مشخص شود یادداشت از چه نوع است؛ نقل مستقیم، تلخیص یا برداشت شخصی و...
7.از هر برگه(فیش) برای ثبت یک اطلاعات مشخص با موضوع واحد استفاده شود و از ثبت دو یا چند مورد اطلاعات مختلف بر روی یک برگه ی یاد داشت خودداری شود، زیرا در غیر این صورت در مرحله ی طبقه بندی و ترتیب یادداشت ها با مشکل مواجه خواهید شد.
8. برای تمام یادداشت ها عنوان مناسبی در نظر بگیرید . عنوان انتخابی باید به گونه ای باشد که هم معرف محتوای یادداشت باشد و هم محل کاربرد و استفاده از یادداشت در پژوهش را مشخص نماید.
9. منبع و مأخذ هر یادداشت باید به طور مختصر ثبت شود.
10. سعی شود از یک طرف یادداشت برای نوشتن استفاده شود تا در طبقه بندی مطالب دچار مشکل نشوید. علاوه این که در غیر این صورت نمی توان بر مطا لب یادداشت شده، اشراف کافی داشت.
11. سعی شود به همراه هر یاد داشتی که ثبت می شود، دیدگاه های خودتان را نیز یاد داشت کنید. به ویژه اگر در همان زمان نکته یا تحلیل و نقد و بررسی ای به ذهن تان رسید بلافاصله در ذیل همان مطالب، یادداشت شود، چون خلاقیت های ذهنی اگر یادداشت نشوند از بین می روند. بنابراین همان گونه که افکار و اندیشه های دیگران را ثبت می کنید، افکار و اندیشه های خود را نیز به صورت مستقل ثبت کنید.
12. در میزان یادداشت دقت شود و سعی شود به همان اندازه که مورد نیاز شماست یادداشت برداری شود و از ثبت اطلاعات اضافی پرهیز کنید.
13. بعد از اتمام جمع آوری و ثبت اطلاعات باید بررسی یادداشت ها انجام بگیرد. این کار فواید زیادی دارد از جمله این که اولاً فیش های ناقص یا مواردی که یادداشت نشده اند تکمیل می شود ثانیاً یادداشت های زاید فیش های تکراری حذف می شود، چون بالا رفتن تعداد فیش ها در تحقیقات اسناد و مدارکی، فرایند تجزیه و تحلیل را مشکل می نماید. (6)

پی نوشت ها:

1. طرقی، مجید، درس نامه روش تحقیق ، ص 90.
2. طرقی، همان، ص 121.
3. همان، ص 121.
4. فرامرز قراملکی، احد، اصول و فنون و پژوهش در گستره ی دین پژوهی، ص 195.
5. موگهی، عبدا لرحیم ، روش یادداشت برداری و دسته بندی مطالب، ص70-72؛ مهدی زاده حسین، راهنمای پژوهش نامه نویسی، ص 106-107.
6. طرقی، همان.

منبع: ماهنامه ی آموزشی اطلاع رسانی معارف