نویسنده: سید لطف الله جلالی*
مراحل کلی طرح ترجمه
الف. مقدمات طرح: پیش از شروع یک طرح ترجمه، مقدماتی لازم است که می توان آن را در چهار امر خلاصه کرد: متن، هدف، گروه و ابزار.
«متن» به سندی اشاره دارد که در زبان مبدأ وجود دارد و قرار است ترجمه شود. یک متن به دلایل گوناگون برای ترجمه انتخاب می شود و مترجم باید دلایل خود را در
انتخاب متن مورد نظر، ارزیابی و بررسی کند و مطلوبیت متن مورد نظر باید اثبات شود «هدف» به مخاطبان ترجمه اشاره دارد. مترجم، باید مخاطبان خود را تعیین کند، و مشخص سازد که متن برای چه کسانی ترجمه می شود. آیا مخاطبان او دانش آموزان مدارس اند یا دانشجویان دانشگاه یا گروهی از تاجران. «گروه» نیز به کسانی اشاره دارد که در طرح دخالتی دارند. حتی در مواقعی که ترجمه، به دست فردی واحد انجام می شود، باز هم کسان دیگری نیز خواهند بود که در کار ترجمه خواهند داشت داشت که از جمله آنها ارزیابان یا افرادی هستند که چه بسا مترجم در طول کار با آنان به مشورت بپردازد. اغلب طرح های ترجمه نیازمند «یک گروه» است و این گروه را باید قبل از شروع ترجمه تدارک دید. «ابزار» به منابعی اشاره دارد که ممکن است مترجم از آنها به عنوان کمک استفاده کند. علاوه بر متن مورد نظر برای ترجمه، این ابزارها فرهنگ های لغت، راهنمای واژگانی، کتاب های دستور زبان، توصیف های فرهنگی و... در هر دو زبان مبدأ و مقصد را در بر می گیرد. گروه به اطلاعات بسیاری در ترجمه نیازمندند. در برخی ترجمه ها، منابع بسیاری لازم است تا مترجم را در تحلیل و تفسیر متن در زبان مبدأ و یافتن معادل های مناسب در زبان مقصد یاری رساند. امکانات مالی نیز از ابزارهای لازم برای انجام یک برنامه اثر گذار است. هنگامی که این مقدمات چهارگانه فراهم باشد، مقدمات شروع طرح آماده خواهد بود. طرح ترجمه، باید مراحل متفاوتی از قبیل آمادگی، تحلیل، انتقال پیش نویس اولیه، کار مجدد روی پیش نویس اولیه، آزمون، پیرایش و تهیه نسخه هایی برای ناشر را بپیماید تا به فرجام خود برسد.
ب. تفسیر: مرحله تفسیر به فرایندکشف معنای متن در زبان مبدأ اشاره دارد که شامل آماده سازی و تحلیل محتوایی متن می شود و باید پیش از اقدام به نوشتن معنی در ساخت زبان مقصد انجام گیرد. در این مرحله، متن باید به طور کامل فهم شود. این مرحله همان فرایندی است که مترجم از صورت زبان مبدأ، به ساختار معنایی و معنای متن دست می یابد. مترجم این مرحله را با چندین بار خواندن متن، آغاز می کند و سپس به مطالعه دیگر منابع که به فهم فرهنگ یا زبان متن مبدأ یاری می رسانند، می پردازد و به دنبال هدف نویسنده از محتوای متن می رود. تحلیل متن اصلی، شامل مواردی است مانند رفع ابهامات، شناسایی اطلاعات ضمنی، مطالعه واژگان کلیدی، تفسیر معنایی، تشخیص اینکه آیا کلمات
یا ساختارهای دستوری به معنای ثانوی یا کارکرد ثانوی به کار رفته اند یا خیر. هدف از «تفسیر»، تعیین معنایی است که باید به زبان مبدأ انتقال یابد. این مرحله، مهم ترین مرحله در ترجمه است و مترجم تمام تلاش های خود و ابزارهای موجود را برای فهم متن به کار می گیرد. هرگز نباید بدون خواندن متن تا پایان آن و سپس فهم کامل معنی، به نگارش ترجمه در زبان مقصد دست زد. چنان که اشاره شد، ممکن است برای تفسیر متن، به خواندن مکرر نیاز باشد تا فهم صورت پذیرد.
ج. انتقال و پیش نویسه اولیه. مترجم پس از تحلیل دقیق متن، ترجمه پیش نویس قطعه به قطعه و بخش به بخش متن را آغاز می کند. انتقال معنی از متن مبدأ، به پیش نویس اولیه منتهی می شود. در تهیه این پیش نویس اولیه، معنی از زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل می شودو در این مرحله، مترجم باید مخاطب را در نظر داشته باشد. باید روی پیشنویس اولیه، چندین بار مرور و دقت کرد تا اطمینان حاصل شود که هیچ اطلاعاتی نادرست نیست، چیزی از قلم نیفتاده است، متن به صورت شفاف به زبان مقصد انتقال یافته، و صورت انتخاب شده برای انتقال معنی، برای مخاطب مطلوب است. در مرور پیش نویس اولیه، باید همواره مخاطب را در نظر داشت.
د. ارزیابی: پس از مرحله پیش نویس و مرور آن، نوبت به مرحله ارزیابی می رسد که سه هدف را دنبال می کند: درستی، شفاف بودن و طبیعی بودن. در این مرحله باید به این سه پرسش، پاسخ داد: 1- آیا ترجمه همان معنایی را که متن در زبان مبدأ دارد، در زبان مقصد نیز می رساند؛ 2- آیا مخاطبان مورد نظر، این ترجمه را به صورت روشن و شفاف فهم می کنند؟ 3- آیا صورت ترجمه، از دستور زبان و سبک طبیعی در زبان مقصد برخوردار است؟
ارزیابی به شیوه های متفاوتی انجام می شود؛ اما آنچه اهمیت اساسی دارد، این است که باید برای ارزیابی وقت کافی و تلاش مناسب صرف شود و چه بسا ارزیابی به کمک افرادی به غیر از مترجم صورت پذیرد.
ه-آماده سازی نسخه نهایی: مترجم پس از ارزیابی متن ترجمه شده و احیاناً اعمال اصلاحاتی روی آن که بر اثر دقت و توجه بیشتر خود مترجم یا از طریق مشورت با دیگران و نظر خواهی از آنان به دست می آید، به تهیه نسخه نهایی می پردازد؛ اما پیش از آن
لازم است برخی موضوعات را به طور خاصی بررسی کند. در تهیه نسخه نهایی باید به این موضوعات توجه شود: در صورتی که قرار باشد در متن تصویرهایی درج شود، باید مترجم این تصویرها را بررسی وارزیابی کند؛ اگر چاپ در اندازه خاصی مورد نظر است باید بررسی شود؛ لازم است، از نظر ویرایشی، متن مورد ارزیابی قرار گیرد و اگر کم و کاستی هایی وجود دارد، برطرف شود. صرف وقت و دقت لازم در بررسی دقیق و آماده سازی نسخه نهایی، کیفیت کار را بهبود می بخشد و ترجمه را برای مخاطبان دل پسندتر و مقبول تر می سازد.
نتیجه گیری
ترجمه معنایی، ترجمه ای است «معنی محور» که محوریت آن «فرایند کشف معنی» و انتقال آن از زبان مبدأ به زبان مقصد است. برای این مقصود، این نظریه می کوشد مترجم را به نکاتی توجه دهد که هم در فرایند کشف معنی و هم در انتقال معنی اهمیت حیاتی دارند. در این دیدگاه، انواع ترجمه، در شش نوع سلسله وار طبقه بندی می شود که در یک سوی آن صورت محوری، و در دیگر سوی آن، معنی محوری قرار دارد و این نظریه، نوع پنجم از انواع شش گانه را مورد تأیید و تأکید قرار می دهد که «ترجمه معنایی» یا «ترجمه اصطلاحی» نامیده می شود. در فرایند کشف معنی که از مهم ترین ارکان نظریه ترجمه معنایی است، توجه به انواع معنی ضرورت دارد. معنی به سه نوع «مطابقی»، «سازمانی» و «موقعیتی» تقسیم می شود. آنچه در مسئله انواع معنی برای مترجم بسیار حیاتی است، توجه به این نکته است که هریک از این انواع سه گانه معنی، بر دو قسم معنای صریح و معنای ضمنی قابل تقسیم اند. شاید دست یافتن به معنای صریح برای مترجم دشواری چندانی نداشته باشد، اما دست یافتن به معنای ضمنی که به اندازه دست یافتن به معنای صریح اهمیت دارد، بی تردید با دشواری های همراه است و علاوه بر دانش زبانی، اطلاعات و آشنایی با امور بسیار متنوع و گوناگون دیگر، از جمله آشنایی با فرهنگ مرتبط با زبان مبدأ را می طلبد. در ترجمه معنایی، تمام تلاش مترجم پس از مرحله دست یافتن به معنی، انتقال دقیق آن به زبان مقصد است که در این مرحله وی باید بکوشد که ساختار معنایی زبان مبدأ را در ساختار دستوری و روساخت زبان مقصد بریزد و تمام تلاش خود را در جلوگیری از راه یابی صورت زبان مبدأ به زبان مقصد به کار گیرد.پی نوشت ها :
*دانش آموخته حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری ادیان. دریافت: 89/6/19 پذیرش: 89/8/1
si.jalali@ yahoo. com
منبع: نشریه پژوهش، شماره 3.
