وقایع ماه محرم (2)

دهم محرم الحرام

1- عاشورای حسینی
2- وفات حضرت ام سلمه (علیهاالسلام)
3- هلاکت عبیدالله بن زیاد
4- قیام حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
1- عاشورای حسینی
مناجات امام حسین (علیه السلام)
پیشوای شهیدان (علیه السلام) سپیده دم عاشورا با اصحاب وفادارش نماز صبح را اقامه نمودند و پس از آن دست های مبارکشان را به سوی آسمان بلند و این گونه با پروردگار خود مناجات کردند:
«خداوندا! تو در دشواری ها همواره پناه، و در سختی ها امید من هستی؛ در آن چه بر من نازل شود پناه و یاورم هستی؛ پروردگارا! از زخم های رنج آوری که قلب را شکسته و چاره را گسسته و دوست را به ناروایی داشته و طعن دشمن را به همراه دارد، به تو شکایت می کنم که امید داشتن به تو، بی نیازی از دل دادن به دیگری است؛ پس درهای بسته را بگشای و روزنه های امید را بنمای که همه ی نعمت ها و تمام خوبی ها از آنِ توست، و تو تنها مقصود آرزوهایی». (1)
صف آرایی سپاه امام حسین (علیه السلام)
حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) پس از نماز صبح، پیشاپیش خیمه ها، سپاه خویش را که متشکل از 32 سواره و 40 پیاده بود، آراستند و آن را به سه دسته تقسیم کردند. دسته ی اول را در طرف راست به فرماندهی «زهیر بن قین» و دسته ی دوم را در جانب چپ به فرماندهی «حبیب بن مظاهر» و دسته ی سوم را در میان آن دو قرار دادند و خود نیز در وسط دو دسته مستقر شدند و پرچم را به دست برادرشان حضرت اباالفضل العباس (علیه السلام) سپردند. (2)
خطبه ی امام حسین (علیه السلام)
امام حسین (علیه السلام) برای پیش گیری از نبرد و خون ریزی، تلاش های بسیار فرمودند؛ سپاه دشمن را چندین بار نصیحت کردند و اندرز دادند تا شاید دل های سخت آن ها تکانی بخورد و وجدان های خفته ی شان بیدار گردد:
«ای مردم! سخن مرا بشنوید و در جنگ شتاب نکنید تا شما را به چیزی که انجام دادن آن بر من واجب و حق شما بر من است، موعظه کنم و حقیقت امر را به شما بگویم. اگر انصاف دادید، سعادت مند خواهید شد و اگر نپذیرفتید و از مسیر عدل و انصاف کنار رفتید، تصمیم خود را عملی سازید و با ما بجنگید. خدای بزرگ صاحب اختیار من است؛ همان خدایی که قرآن را نازل فرمود و اختیار نیکوکاران به دست اوست.
نسب مرا به یاد آرید و ببینید که کیستم؟ و به خود آیید و خود را ملامت کنید؛ بنگرید که آیا کشتن و شکستن حرمت من رواست؟! آیا من پسر دختر پیامبر شما و فرزند جانشین و پسر عموی او نیستم؟! همان کسی که پیش از همه، ایمان آورد و رسول خدا را به آن چه از جانب خدای آورده بود تصدیق کرد؟! آیا حمزه سید الشهداء عموی من نیست؟! و آیا جعفر طیّار که خداوند دو بال به او کرامت فرمود تا در بهشت به پرواز درآید عموی من نیست؟! آیا نمی دانید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره ی من و برادرم فرمود: "این دو سَرور جوانان اهل بهشتند؟»"
اگر سخنم را نمی پذیرید و در درستی گفتار من تردید دارید، به خدا سوگند از زمانی که دانستم خداوند دروغ گویان را دشمن می دارد، هرگز سخنی به دروغ نگفته ام. در میان شما افرادی هستند که به درستی و راستی مشهورند و گفتار مرا تأیید می کنند. از جابر بن عبدالله انصاری و ابوسعید خدری و سهل بن سعد انصاری و سهل بن سعد ساعدی و زید بن ارقم و انس بن مالک بپرسید تا برای شما آن چه را که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیده اند، باز بگویند تا راستی گفتار من برای شما ثابت شود. آیا این گواهی ها مانع از ریختن خون من نمی شود؟!» (3)

آغاز نبرد

عمر بن سعد خود را به سپاه امام حسین (علیه السلام) نزدیک کرد و تیر را بر کمان نهاد و به سوی سپاه آن حضرت پرتاب کرد و گفت: «همگی نزد عبیدالله بن زیاد گواه باشید که من نخستین کسی بودم که به سوی آنان تیر انداختم!!» (4)
بدین شکل، جنگ رسماً آغاز شد. هر یک از اصحاب امام با ده ها تن از نیروهای دشمن به نبرد نابرابر و یا تن به تن پرداختند و هیچ گونه ترس و تردیدی در آنان دیده نمی شد که این روحیه ی بالای اعتقادی و رزمی برای دشمن، سنگین و کمرشکن بود؛ می پنداشتند که سپاه امام حسین (علیه السلام) از همان لحظات نخست جنگ، شکست خواهد خورد؛ ولی پس از شروع نبرد، دریافتند که با دژهایی استوار از ایمان و عقیده روبه رو شده اند که شکست آن ها کار آسانی نیست.
یاران امام حسین (علیه السلام) از بامداد روز عاشورا تا عصر، نبرد را ادامه دادند و تا آخرین قطره های خون خود در دفاع از امام حسین (علیه السلام) جان فشانی کردند که از جمله آن ها می توان به شهادت حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، حر بن یزید ریاحی، زهیر بن قیم، نافع بن هلال، بریر بن خضیر، عباس بن ابی شبیب و ده ها اسوه ی ایثار و مردانگی اشاره نمود.

نماز ظهر عاشورا

چون هنگام نماز ظهر فرا رسید، ابوثمامه ی صیدوای به امام حسین (علیه السلام) عرض کرد: «یا اباعبدالله! فدایت شوم، این گروه به ما نزدیک شده اند و به خدا سوگند که من باید پیش از شما کشته شوم و دوست دارم چون خدا را ملاقات می کنم با شما نماز خوانده باشم!»
آن حضرت سر به سوی آسمان برداشتند و فرمودند: «یاد از نماز کردی، خدا تو را از نمازگزاران قرار دهد». آن گاه امام زهیر بن قیس و سعید ابن عبدالله را دستور داد که در جلوی آن حضرت بایستند تا ایشان نماز ظهر را بگزارند؛ پس امام (علیه السلام) با نیمی از یارانشان نماز خوف به جای آوردند. (5)

شهادت بنی هاشم

پس از آن که یاران وفادار امام حسین (علیه السلام) یکایک با مبارزه ای دلیرانه و بی مانند به درجه ی رفیه شهادت نایل شدند، اهل بیت آن حضرت نیز برای دفاع از حریم امامت، فداکارانه جان فشانی کردند.
شهادت سقای دشت کربلا، حضرت ابالفضل العباس (علیه السلام)
حضرت عباس بزرگ ترین فرزند امّ البنین (علیهاالسلام) و پسر چهارم امیرمؤمنان، علی (علیه السلام) بود که کنیه اش ابوالقاسم و ملقب به سقا و علم دار سپاه امام حسین (علیه السلام) بود. او آن چنان زیبا و خوش اندام بود که به او «قمر بنی هاشم» می گفتند و چندان بلند بالا و رشید که وقتی بر اسب سوار می شد، پای مبارکشان به زمین می رسید. (6) عمر پربرکت آن حضرت سی و چهار سال بود که هم عصر با پنج تن از معصومان بود. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «عمویم عباس دارای بصیرتی نافذ و ایمانی محکم و استوار بود که در رکاب امام حسین (علیه السلام) نیکو مبارزه کرد تا به شهادت رسید (7)».
در تاریخ آورده اند که روز عاشورا چون عباس (علیه السلام) تنهایی و مظلومیت امام حسین (علیه السلام) را دید به محضر ایشان رسید و عرض کرد: «آیا به من رخصت میدان رفتن می دهی؟»
امام با شنیدن این سخن، به شدت گریست و فرمود: «ای برادر! تو صاحب پرچم و علم دار من هستی».
عرض کرد: «سینه ام تنگ شده و از دنیا خسته شده ام و می خواهم با این منافقان بجنگم. » امام (علیه السلام) فرمود: «حال که عزم میدان کرده ای نخست برای این کودکان کمی آب بیاور».
آن گاه قمر بنی هاشم بر مرکب خود سوار شد و مشک و نیزه خود را گرفت و آهنگ فرات کرد. چهار هزار تیرانداز سپاه عمر بن سعد که بر شط فرات گمارده شده بودند به طرف او تیراندازی کردند. آن اسوه ی شجاعت و دلاوری همچون شیر خروشان صفوف آنان را شکافت و هشتاد تن از آن کافران را کشت. سپاه دشمن از قدرت و شجاعت عباس (علیه السلام) درمانده شده، از هر طرف پا به فرار گذاشتند. او وارد فرات شد و خواست مقداری آب بنوشد؛ مشتی آب برگرفت ولی تشنگی امام (علیه السلام) و اهل بیت آن حضرت به یادش آمد. آب را روی آب ریخت و مشک را پر کرد و با لبانی تشنه از فرات خارج شد.
لشکریان عمر بن سعد از هر طرف راه را بر او بستند و محاصره کردند؛ ولی عباس (علیه السلام) که هرگز ترسیدن را فرا نگرفته بود و در بی باکی همانندی نداشت، همچون تندر بر آنان حمله می کرد و مسیر خویش را می پیمود که ناگاه نوفل ازرق دست چپ او را جدا کرد. مشک را بر دوش چپ نهاد، دوباره آن ملعون به جانب آن حضرت حمله ور شد و دست راستش را نیز قطع کرد (به روایتی حکیم بن طفیل ملعون که در پشت نخلی کمین کرده بود دست راست قمر بنی هاشم (علیه السلام) را قطع کرد).
عباس (علیه السلام) مشک را به سینه چسباند و آن را به دندان محکم گرفت که ناگاه تیری به مشک خورد و آب آب ریخت. پس از آن تیرهایی نیز به سینه و چشم آن جناب زدند. هم چنین به روایتی، ملعونی نیزه ای آهنین بر فرق مبارک حضرت زد و او از فراز اسب به زمین افتاد؛ در آن هنگام بود که برادر را صدا زد. امام شتابان، سوار بر اسب، خود را به حضرت ابالفضل رساند و کنار بدن او که بر اثر زخم های زیاد پاره پاره شده بود به شدت گریست و فرمود: «الان کمرم شکست و راه چاره به رویم بسته شد»؛ تا آن که حضرت عباس (علیه السلام) جان به جان آفرین تسلیم کرد و روح بلندش که سراسر عشق و معرفت و ایثار بود به سوی جانان پر کشید. (8)

آخرین وداع

پس از آن که تمامی مردان خاندان و یاران امام حسین (علیه السلام) شهید شدند امام یکه و تنها، در برابر هزاران تن از سپاه عمر بن سعد ندای «هل من ناصر ینصرنی» سر داد تا شاید مسلمانی بیدار دل، در لشکر کفر بیابد و به یاری او بشتابد؛ اما هیچ یک از آن کوردلان پاسخ ندادند!
امام به جانب خیمه ها آمد تا برای آخرین بار با اهل بیت خویش وداع نماید. آن ها از خیمه ها بیرون دویدند و دور حضرت حلقه زدند، امام آنان را به صبر فرا خواند و فرمود: «خود را برای سختی ها آماده کنید؛ بدانید که خدای متعال حافظ و حامی شماست؛ به زودی شما را از شرّ دشمنان نجات خواهد داد، و عاقبت امر شما را به خیر ختم و دشمنان شما را به انواع بلاها گرفتار خواهد ساخت». (9)
صدای شیوه و گریه ی زنان و دختران بلند شده بود و امام هر کسی را که تسلی می داد و ساکت می نمود آن دیگری گریه و زاری را آغاز می کرد.
شهادت سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام)
امام حسین (علیه السلام) در حالی که تمامی اهل بیت اصحاب خویش را از دست داده بود، یکّه و تنها در برابر سیلی از سپاه عمر بن سعد قرار گرفت و پس از آن که آنان را برای آخرین بار نصیحت کرد، خود را آماده ی شهادت و جان فشانی نمود. ابتدا مبارز طلبید و هر که در برابر آن فرزند شیر خدا قرار می گرفت، به خاک هلاکت می افتاد تا آن که بسیاری از دلاوران و جنگاوران سپاه دشمن سرنگون شدند؛ پس از آن دیگر کسی جرأت به میدان آمدن را نداشت.
برخی نوشته اند: امام حسین (علیه السلام) هزار و نهصد و پنجاه نفر از سپاه دشمن را به قتل رساند تا آن که عمر سعد فریاد برآورد: «وای بر شما! می دانید با چه کسی مبارزه می کنید؟! این فرزند علی بن ابی طالب کشنده ی عرب است (هذا ابن قتّال العرب)». سپس دستور داد تا از هر طرف امام را محاصره کنند و به او حمله ور شوند. (10)
امام همچون شیر غصب ناکی به آن ها حمله می کرد و با هر حمله، گروه زیادی از آنان را می کشت. آن حضرت در حالی که در اثر شدت مبارزه و گرما و تشنگی زیاد کم توان شده بود، لحظه ای ایستاد تا استراحت کند که ناگاه سنگی بر پیشانی مبارکش اصابت کرد، لباس خود را گرفت تا خون را از صورت مبارک خود پاک کند. تیری سه شعبه، آهنین و زهرآگین بر سینه ی مبارک آن حضرت فرود آمد. امام تیر را از پشت درآورد و دست خود را در زیر خونی که از سینه ی خود جاری بود، گرفته، به سمت آسمان پاشید که از آن خون قطره ای به زمین بازنگشت و باز دست مبارکش را از آن خون پر کرده، بر محاسنش مالید و فرمود: «همین گونه باشم تا جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را ملاقات کنم و بگویم: ای رسول خدا، مرا فلان و فلان کشتند». (11)
سپس سپاه عمر بن سعد از هر طرف به سمت امام تیر و نیزه پرتاب کردند که گفته اند: آن قدر تیر بر بدن مبارک آن حضرت اصابت کرد که زره امام پر از تیر شده بود و تمام این تیرها در قسمت جلو و پیش روی آن حضرت بود. (12) صالح بن وهب مزنی نیزه ای به پهلوی مبارک امام زد که در اثر آن حضرت از اسب بر زمین افتاد و طرف راست صورتش روی زمین قرار گرفت و فرمود: «بسم الله و بالله و علی مله رسول الله». برخی نوشته اند: مدتی نسبتاً طولانی بدن مطهر امام حسین (علیه السلام) بر زمین کربلا بود و آن حضرت به خون خود می غلتید ولی کسی جرأت نزدیک شدن به ایشان را نداشت. (13)
امام در آخرین لحظات خویش چنین با پروردگارش مناجات می کرد: «صبراً علی قضائک یا رب لا اله الا سواک یا غیاث المستغیثین (14)»؛ که در این لحظه شمر به سپاهیان خود فریاد زد و گفت: «منتظر چیستید؛ چرا کار حسین را تمام نمی کنید؟»

غارت خیمه ها

سپاهیان عمر بن سعد پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) به خیمه های آن حضرت یورش بردند، و در این کار بر یکدیگر سبقت می گرفتند و همه ی آن چه را که در خیمه های آن ها بود به یغما بردند. حتی حریم اهل بیت (علیهم السلام) را نیز مراعات ننمودند و زیور و لباس و چادر زنان را هم به زور می گرفتند. پس از آن، خیمه ها را به آتش کشیدند که در این هنگام همه ی کودکان و زنان از خیمه ها بیرون آمده، برای حفظ جان خویش، در آن بیابان سوزان و پر از تیغ، به هر سویی می گریختند. . . (15).

دگرگونی عالم پس از شهادت سیدالشهداء (علیه السلام)

نقل شده پس از شهادت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) غبار شدیدی که سیاه و تاریک بود، آسمان را فراگرفت و باد سرخی در آن تاریکی وزید به گونه ای که چشم، چشم را نمی دید و لشکریان گمان کردند که عذابی بر آن ها نازل شده است. (16) زمین نیز به سختی به خود لرزید و شرق و غرب عالم تاریک شد.
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «چون حسین بن علی (علیه السلام) شهید شد، آسمان تا یک سال نیلگون گشت؛ آسمان و زمین بر حسین بن علی (علیه السلام) یک سال گریست و بر یحیی بن زکریا نیز گریسته بود، و سرخی آسمان همان گریه ی آن است». (17)
سیوطی نیز چنین نقل می کند: «چون امام حسین (علیه السلام) به شهادت رسید تا هفت روز خورشید بر دیوارها زرد رنگ بود و بعضی از ستارگان با بعضی دیگر برخورد کردند. روز عاشورا که آن حضرت شهید شد، خورشید گرفت و آفاق آسمان تا شش ماه سرخ گونه بود». (18)
2- وفات حضرت امّ سلمه (علیهاالسلام)
در روز دهم محرم سال 62 ه‍ . ق ام سلمه (علیهاالسلام)، همسر بزرگوار رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وفات نمود. نامش هند، و پدرش ابی أمیه و مادرش عاتکه دختر عبدالمطلب بود. شوهر اول او ابوسلمه بن عبدالاسد بن مغیره، پسر خاله اش بود که چون به شرف اسلام مشرف گردید با همسرش ام سلمه به حبشه، هجرت کرد که پس از بازگشت از حبشه بر اثر زخمی که در جنگ احد دید پس از مدتی به شهادت رسید. بعد از این که عدّه ی ام سلمه (علیهاالسلام) در وفات شوهرش سر آمد، ابوبکر و عمر هر کدام جداگانه به خواستگاری او رفتند که او قبول نکرد. سرانجام در سال چهارم ه‍ . ق رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) از او خواستگاری کرد و او پذیرفت. (19)
روی هم رفته ام سلمه (علیهاالسلام) زن بسیار با فضیلتی بود که همواره با دلی پر از ارادت و محبت نسبت به خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به حمایت از ساحت مقدس ولایت برمی خاست که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1- بارها و بارها عایشه را با ذکر مناقب و فضایل حضرت علی (علیه السلام) نصیحت می کرد تا از علی بن ابی طالب (علیه السلام) پیروی نماید و پرچم طغیان و جنگ با آن حضرت را نیفرازد؛ ولی او هرگز قبول نکرد.
2- شهادت داد که عایشه دشمن امیرمؤمنان (علیه السلام) است.
3- حدیث «نحن معاشر الانبیاء لا نورّث. . . » را که ابوبکر آن را به دروغ به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت می داد، تکذیب نمود.
4- هنگامی که امیرمؤمنان (علیه السلام)برای جنگ جمل حرکت کردند، پسرش عمر بن ابی سلمه را برای یاری آن حضرت فرستاد و به آن حضرت پیغام داد: «اگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) همسرانش را به ملازمت خانه ها امر نفرموده بود، می آمدم و در یاری شما کوتاهی نمی کردم».
5- بعد از رحلت حضرت خدیجه کبری (علیهاالسلام) به دستور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مراقبت از حضرت زهرا (علیهاالسلام) را که با فاطمه بنت اسد (علیهاالسلام) بود، پس از ایشان بر عهده گرفت.
6- شنید که یکی از آزاد شده هایش امیرمؤمنان (علیه السلام) را ناسزا گفته است. آن شخص را فراخواند و آن قدر از فضایل و مناقب آن حضرت که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیده بود برای او بازگو نمود، تا او توبه کرد.
7- هنگام حرکت امام حسین (علیه السلام) از مدینه به مکه آمد و خبر شهادت آن حضرت را که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیده بود با اندوهی فراوان بازگو کرد. امام حسین (علیه السلام) محل شهادت و موضع قبر خود و اصحابش را به طور معجزه به ایشان نشان دادند و سپس مقداری از خاک زمین کربلا را به ام سلمه دادند که تا روز عاشورا در نزد ایشان بود. ام سّلمه پس از واقعه عاشورا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را با حالتی گردآلود و ژولیده در خواب دیدند و عرض کردند: «یا رسول الله! این چه حالتی است که در شما مشاهده می کنم؟!» پیامبر فرمودند: «ای ام سلمه، حسین مرا کشتند و دیشب برای او و اصحابش قبر می کندم!!» هنگامی که ام سلمه از خواب بیدار شد دید خاکی که امام حسین (علیه السلام) به او داده به خون تبدیل شده است. (20)
3- هلاکت عبیدالله بن زیاد
در روز دهم محرم سل 67 ه‍ . ق شش سال پس از واقعه ی کربلا، درست همان روزی که سپاهیان یزید به فرمان عبیدالله بن زیاد فاجعه ی خونین و مصیبت جانکاه کربلا را در عاشورای سال 61 ه‍ . ق به وجود آوردند. (21) لشکریان عبدالملک بن مروان به فرماندهی عبیدالله بن زیاد، و سپاهیان مختار بن ابی عبیده ثقفی به فرماندهی ابراهیم بن مالک اشتر در کنار «نهر خاذر» در چهار فرسخی شهر «موصل» با هم جنگیدند و سرانجام لشکریان شام با از دست دادن هفتاد هزار تن، شکست را پذیرفتند که در این جنگ عبیدالله بن زیاد با یک ضربت شمشیر ابراهیم بن مالک اشتر از کمر به دو نیم شد و به هلاکت رسید.
نقل شده مختار سر نحس عبیدالله بن زیاد را برای امام سجاد (علیه السلام) فرستاد. در آن هنگام حضرت مشغول غذا خوردن بودند لذا سجده ی شکر به جای آوردند و فرمودند: «روزی که ما را بر ابن زیاد وارد کردند غذا می خورد. من از خدا خواستم که از دنیا نروم تا سر او را در مجلس غذای خود مشاهده کنم، هم چنانی که سر پدر بزرگوارم مقابل او بود و غذا می خورد. خداوند به مختار جزای خیر دهد که خون خواهی ما را نمود». سپس حضرت به اهل بیت خویش امر فرمودند تا همه شکر خدا را به جای آورند. (22)
به هلاکت رسیدن عبیدالله بن زیاد آن چنان دل محزون و سراسر اندوه بنی هاشم را مرهم نهاد و خوشحال نمود که امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام) یک زن هم از بنی هاشم سرمه در چشم نکشید و حنا نبست و دود از آشپزخانه ی بنی هاشم برنخاست تا پس از پنج سال که عبیدالله بن زیاد کشته شد». (23)
4- قیام حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
در روایتی چنین آمده است که حضرت بقیه الله الاعظم حجه بن الحسن العسکری - ارواحنا لتراب مقدمه الفداه - در روز عاشورا قیام خواهند کرد. (24)

پی‌نوشت‌ها:

1. الارشاد، ج 2، ص 96.
2. همان، ص 95.
3. بحارالانورا: ج 45، ص 6.
4. الارشاد: ج 2، ص 101 - لهوف: ص 119.
5. ینابیع الموده: ج 3، ص 70 - بحارالانوار: ج 45 ص 21.
6. مقاتل الطالبیین: ص 90 - بحارالانوار: ج 45، ص 39.
7. همان منبع.
8. مقتل الحسین (علیه السلام)، مقرم: ص 282 - تظلّم الزهرا (علیهاالسلام): ص 120.
9. نفس المهموم: ص 355.
10. منتهی الآمال: باب پنجم، مقصد سوم، فصل سوم، ص 541.
11. مقتل خوارزمی: ج 2، ص 39 - بحار الانوار: ج 45، ص 53.
12. مناقب آل ابی طالب (علیهم السلام): ج 4، ص 111.
13. کامل ابن اثیر: ج 4 ص 78.
14. مقتل الحسین (علیه السلام)، مقرّم: ص 283.
15. لهوف: ص 180 - بحارالانوار: ج 45، ص 58.
16. لهوف: ص 147.
17. کامل الزیارات: ص 167 - بحارالانوار: ج 45، ص 206.
18. مختصر تاریخ ابن عساکر: ج 7، ص 149.
19. أعلام الوری: ج 1، ص 277.
20. ریاحیان الشریعه: ص 283 - 305.
21. البدایه و النهایه: ج 8، ص 310.
22. رجال کشی: ج 1، ص 241 - تتمه المنتهی: ص 117.
23. تتمه المنتهی: ص 118.
24. العدد القویه: ص 65 - بحارالانوار: ج 95، ص 190.

منبع:(تاریخ نشر: 1384 ه.ش)، روز شمار تاریخ اسلام، قم، مؤسسه جهانی سبطین (علیهماالسلام)، نوبت چاپ: اول.