نویسنده: محمد رضا محمدی
حرمت خود افراد تحت تأثیر عوامل مختلفی به وجود آمده یا افزایش و کاهش می یابد؛ از جمله می توان به عوامل زیر اشاره کرد:
رسول اکرم صلی الله علیه و آله در جای دیگر می فرمایند: بر شما باد در طلب حوایج به مردم شریف النفس و صاحب خانواده های پاک، زیرا حاجت ها نزد آن ها بهتر روا می شود. (آمدی، بی تا)
از این احادیث و احادیث فراوان دیگری که در کتب اخلاقی و روایی آمده، استفاده می شود که فضایل اخلاقی و ویژگی های شخصیتی (از جمله حرمت نفس) زمینه خانوادگی دارد و در صورتی که عوامل محیطی و خانوادگی با هم هماهنگ شوند، باعث رشد و شکوفایی فرد می گردد.
راجرز در این زمینه می گوید: رفتار والدین می تواند خودانگاره کودک را تحت تأثیر قرار دهد. پژوهش های انجام شده هم این مطلب را تأیید کرده است. پژوهشی نشان داده است والدینی که در جه پذیرش بالایی نسبت به فرزندان خود دارند و روش های فرزند پروری دمکراتیک اتخاذ می کنند، حرمت خود بالاتر و امنیت هیجانی بیشتری در کودکان ایجاد می کنند نسبت به والدینی که ناپذیرا بوده و روشهای تربیتی استبدادی به کار می گیرد. (بالدوین، 1949)
به علاوه والدین دارای حرمت خود بالا با محبت تر بودند و از پاداش بیش تر از تنبیه در هدایت رفتار کودکان خود استفاده می کنند. والدین دارای حرمت نفس تضعیف، کناره گیرتر و کم محبت تر بوده و احتمال بیشتری دارد که از تنبیه استفاده کنند. (کوپراسمیت، 1967)
کوپر اسمیت چهار عامل را در حرمت خود کودکان مؤثر می داند که عبارتند از:
1. ارزشی که کودک از روی دیگران از طریق ابراز مهر و محبت، تحسین و توجه دریافت می کند.
2. تجربه همراه با موفقیت کودک و مقام یا موقعیتی که کودک خودش را در ارتباط با محیط می بیند.
3. تعریف کودک از موفقیت یا شکست: این که کودک چه چیزی را موفقیت یا شکست تلقی کند در حرمت خود او مؤثر است. به عنوان مثال گاهی کودک شاید مقابله با والدین را نوعی موفقیت برای خود بداند و هر گاه بتواند مقابله کند احساس خود ارزشمندی بیشتری به او دست می دهد و در مقابل بعضی کودکان، تابع فرمان والدین بودن را برای خود موفقیت و ارزش می دانند.
4. شیوه کودک در ارتباط پس خوراند (باز خورد) منفی یا انتقاد. (کوپر اسمیت، 1967)
5. بدیهی است که نقش خانواده در هر یک از عوامل مذکور از اهمیت خاصی برخوردار است.
نتایج پژوهش ها نشان می دهد، والدینی که در ارتباط با کودکان گرم و صمیمی هستند و از شیوه های صحیح فرزندپروری استفاده می کنند، دارای فرزندانی با حرمت خود بالا هستند و در خانواده هایی که روابط بین والدین و فرزندان خشک و خشن است، فرزندان از حرمت خود پایین برخوردارند. خانواده از دو جهت بررفتار کودک به طور عام و بر حرمت خود او به طور خاص مؤثر است:
1. از نظر کمی: کودک از نظر زمانی بیشترین وقت را در خانه می گذراند و در 24 ساعت شبانه روزی فقط 4 الی 6 ساعت را در مدرسه می گذراند.
2. از نظر کیفی: تأثیر خانواده زاییده رابطه خوبی و مهر و عاطفه حقیقی است ولی سایر روابط تلقینی است. لذا با همه تأثیری که مدرسه، هم سالان و هم بازیها بر کودک دارند، کودک از محیط خانواده تأثیرپذیرتر است.
خانواده می تواند با بهره گیری از عقل و منطق و با استفاده از شیوه های تربیتی مناسب، فرزندان خلاق، مبتکر، با اعتماد و دارای حرمت خود بالا تربیت کند و یا با استفاده از شیوه های غیرمنطقی، افرادی کینه توز، انتقام جو، بی لیاقت، بی اعتماد و دارای حرمت خود پایین تربیت نماید. (قائمی، 1370)
از آن جا که طبق نظر بسیاری از روان شناسان، پایه های شخصیت فرد در دوران کودکی پایه ریزی می شود. چون کودک این دوران را در محیط خانواده سپری می کند، پس نقش خانواده بر رشد استعدادها و ارزش یابی کودک حایز اهمیت است. احترام گذاشتن به کودک در افزایش سطح حرمت خود تأثیر بسزایی دارد.
به طور کلی می توان گفت بر حرمت خود کودک در محیط خانواده عوامل متعددی مؤثر است از جمله انتخاب نام نیکو برای فرزندان، مراعات عدالت بین آنان، سلام کردن به کودکان، عدم افراط در سرزنش آنان، تشویق و تحسین آنان و...
3. گروه هم سالان: از جمله عوامل مؤثر بر حرمت خود افراد، گروه هم سالان است. کودک از حدود سه سالگی به هم بازی گرایش پیدا می کند. افراد گروه هم سال از طریق معاشرت، با ارزش های گوناگونی آشنا شده و از راه تبادل ارزش ها، مسایل فراوانی را یاد می گیرند. آن ها در صورت داشتن زندگی سالم، کمبود محبت والدین را هم جبران کرده و از بروز مشکلات احتمالی جلوگیری می کنند. دوستان برای کودک تکیه گاهی هستند که به او احساس امنیت می دهند. گروه هم سالان مهارت های مهمی را به یکدیگر یاد می دهند که در توان بزرگسالان نیست. افراد تا حدودی، رفتار خود را موافق انتظار هم سالان و دوستان انتخاب می کنند. اگر کودکان، مورد پذیرش قرار نگیرند کنش های متقابل اجتماعی آن ها به صورت دلسرد کننده ای در می آید و حرمت خود آن ها تنزل می یابد و این امر در فعالیت شناختی ضعیف و رفتارهای ضداجتماعی آن ها بازتاب پیدا می کند. (بی ریا، 1375)
کودک با افزایش سن، وقت بیشتری را با گروه هم سالان می گذراند و در دوره دبستان رابطه کودک با گروه هم سالان بیشتر و عمیق تر می شود. شرکت در فعالیت های گروهی، نحوه کنترل احساسات و اعتماد به نفس و حرمت خود، از طریق دوستان به او منتقل می شود. (بیانگر، 1378)
البته روشن است که دوستان به گروهی که با آن ها سنخیت دارند، بیشتر تمایل نشان می دهند. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: روح و روان انسان ها متفاوت است پس هر کدام به دیگری شبیه باشد به او نزدیک می شود و افراد از نظر روانی به هم سنخ خود تمایل بیشتری دارند. (ری شهری، 1370)
امام رضا علیه السلام می فرمایند: مردم را به وسیله دوستانشان بیازمایید زیرا انسان تا صفتی همگون و مناسب روحیه خود را در دیگری نبیند و آن را نپسندد، با او طرح دوستی نمی ریزد. (ری شهری، 1370)
بنابراین افرادی که دارای حرمتِ خود بیشتر و بالاتری هستند به افراد شبیه خود تمایل بیشتری دارند و از آن جایی که رابطه گروه دوستان و هم سالان تعاملی است، هر کدام می تواند در دیگری مؤثر باشد مثلاً اگر رفتارهای حاکی از حرمت خود را از دوستان ببیند بر اساس اصل تقلید، مشاهده و الگوگیری یاد گرفته و چنین رفتارهایی را از خود بروز می دهد چه بسا رفتارهای او مورد تقلید دیگران قرار گیرد.
آنچه در رابطه با هم سالان مطرح است کیفیت رابطه می باشد. در پژوهشی که در مورد حرمت خود آرمانی 38 پسر و 53 دختر (11 تا 18 ساله) انجام شد، نشان داد که کیفیت رابطه با والدین و هم سالان اثر قابل توجه و مضاعفی بر حرمت خود پسران و دختران دارد (ارزانی، 1376).
منبع: محمدی، محمدرضا؛ (1388) قناعت و سلامت روان، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم
1. اصالت خانوادگی
یکی از عوامل عمده و تأثیرگذار بر میزان حرمت خود افراد مسأله اصالت خانوادگی است زیرا حرمت خود یک فضیلت از فضایل اخلاقی و شخصیتی است. طبق نظر اسلام و دانشمندان، ویژگی های شخصیتی از والدین به فرزندان منتقل می شود، لذا در روایات ما، راجع به انتخاب همسر و ازدواج توصیه هایی وارد شده است از جمله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:«تخیروا لنطفکم فاِن ...؛ (1) جایگاه مناسبی برای نطفه خود انتخاب کنید، زیرا ژن ها تأثیرگذار هستند». در حدیث دیگری می فرمایند: کسی که ریشه خانوادگی اش کریم و شریف است در حضور و غیاب و در هر حال، دارای فضیلت و صفات پسندیده است. (آمدی، بی تا)رسول اکرم صلی الله علیه و آله در جای دیگر می فرمایند: بر شما باد در طلب حوایج به مردم شریف النفس و صاحب خانواده های پاک، زیرا حاجت ها نزد آن ها بهتر روا می شود. (آمدی، بی تا)
از این احادیث و احادیث فراوان دیگری که در کتب اخلاقی و روایی آمده، استفاده می شود که فضایل اخلاقی و ویژگی های شخصیتی (از جمله حرمت نفس) زمینه خانوادگی دارد و در صورتی که عوامل محیطی و خانوادگی با هم هماهنگ شوند، باعث رشد و شکوفایی فرد می گردد.
2. خانواده
از جمله عوامل تأثیرگذار بر حرمت خود، خانواده است، زیرا فرد بیشترین و بهترین زمان زندگی را در محیط خانواده می گذارند بنابراین تأثیر خانواده بر فرد بی نیاز از دلیل و برهان است.راجرز در این زمینه می گوید: رفتار والدین می تواند خودانگاره کودک را تحت تأثیر قرار دهد. پژوهش های انجام شده هم این مطلب را تأیید کرده است. پژوهشی نشان داده است والدینی که در جه پذیرش بالایی نسبت به فرزندان خود دارند و روش های فرزند پروری دمکراتیک اتخاذ می کنند، حرمت خود بالاتر و امنیت هیجانی بیشتری در کودکان ایجاد می کنند نسبت به والدینی که ناپذیرا بوده و روشهای تربیتی استبدادی به کار می گیرد. (بالدوین، 1949)
به علاوه والدین دارای حرمت خود بالا با محبت تر بودند و از پاداش بیش تر از تنبیه در هدایت رفتار کودکان خود استفاده می کنند. والدین دارای حرمت نفس تضعیف، کناره گیرتر و کم محبت تر بوده و احتمال بیشتری دارد که از تنبیه استفاده کنند. (کوپراسمیت، 1967)
کوپر اسمیت چهار عامل را در حرمت خود کودکان مؤثر می داند که عبارتند از:
1. ارزشی که کودک از روی دیگران از طریق ابراز مهر و محبت، تحسین و توجه دریافت می کند.
2. تجربه همراه با موفقیت کودک و مقام یا موقعیتی که کودک خودش را در ارتباط با محیط می بیند.
3. تعریف کودک از موفقیت یا شکست: این که کودک چه چیزی را موفقیت یا شکست تلقی کند در حرمت خود او مؤثر است. به عنوان مثال گاهی کودک شاید مقابله با والدین را نوعی موفقیت برای خود بداند و هر گاه بتواند مقابله کند احساس خود ارزشمندی بیشتری به او دست می دهد و در مقابل بعضی کودکان، تابع فرمان والدین بودن را برای خود موفقیت و ارزش می دانند.
4. شیوه کودک در ارتباط پس خوراند (باز خورد) منفی یا انتقاد. (کوپر اسمیت، 1967)
5. بدیهی است که نقش خانواده در هر یک از عوامل مذکور از اهمیت خاصی برخوردار است.
نتایج پژوهش ها نشان می دهد، والدینی که در ارتباط با کودکان گرم و صمیمی هستند و از شیوه های صحیح فرزندپروری استفاده می کنند، دارای فرزندانی با حرمت خود بالا هستند و در خانواده هایی که روابط بین والدین و فرزندان خشک و خشن است، فرزندان از حرمت خود پایین برخوردارند. خانواده از دو جهت بررفتار کودک به طور عام و بر حرمت خود او به طور خاص مؤثر است:
1. از نظر کمی: کودک از نظر زمانی بیشترین وقت را در خانه می گذراند و در 24 ساعت شبانه روزی فقط 4 الی 6 ساعت را در مدرسه می گذراند.
2. از نظر کیفی: تأثیر خانواده زاییده رابطه خوبی و مهر و عاطفه حقیقی است ولی سایر روابط تلقینی است. لذا با همه تأثیری که مدرسه، هم سالان و هم بازیها بر کودک دارند، کودک از محیط خانواده تأثیرپذیرتر است.
خانواده می تواند با بهره گیری از عقل و منطق و با استفاده از شیوه های تربیتی مناسب، فرزندان خلاق، مبتکر، با اعتماد و دارای حرمت خود بالا تربیت کند و یا با استفاده از شیوه های غیرمنطقی، افرادی کینه توز، انتقام جو، بی لیاقت، بی اعتماد و دارای حرمت خود پایین تربیت نماید. (قائمی، 1370)
از آن جا که طبق نظر بسیاری از روان شناسان، پایه های شخصیت فرد در دوران کودکی پایه ریزی می شود. چون کودک این دوران را در محیط خانواده سپری می کند، پس نقش خانواده بر رشد استعدادها و ارزش یابی کودک حایز اهمیت است. احترام گذاشتن به کودک در افزایش سطح حرمت خود تأثیر بسزایی دارد.
به طور کلی می توان گفت بر حرمت خود کودک در محیط خانواده عوامل متعددی مؤثر است از جمله انتخاب نام نیکو برای فرزندان، مراعات عدالت بین آنان، سلام کردن به کودکان، عدم افراط در سرزنش آنان، تشویق و تحسین آنان و...
3. گروه هم سالان: از جمله عوامل مؤثر بر حرمت خود افراد، گروه هم سالان است. کودک از حدود سه سالگی به هم بازی گرایش پیدا می کند. افراد گروه هم سال از طریق معاشرت، با ارزش های گوناگونی آشنا شده و از راه تبادل ارزش ها، مسایل فراوانی را یاد می گیرند. آن ها در صورت داشتن زندگی سالم، کمبود محبت والدین را هم جبران کرده و از بروز مشکلات احتمالی جلوگیری می کنند. دوستان برای کودک تکیه گاهی هستند که به او احساس امنیت می دهند. گروه هم سالان مهارت های مهمی را به یکدیگر یاد می دهند که در توان بزرگسالان نیست. افراد تا حدودی، رفتار خود را موافق انتظار هم سالان و دوستان انتخاب می کنند. اگر کودکان، مورد پذیرش قرار نگیرند کنش های متقابل اجتماعی آن ها به صورت دلسرد کننده ای در می آید و حرمت خود آن ها تنزل می یابد و این امر در فعالیت شناختی ضعیف و رفتارهای ضداجتماعی آن ها بازتاب پیدا می کند. (بی ریا، 1375)
کودک با افزایش سن، وقت بیشتری را با گروه هم سالان می گذراند و در دوره دبستان رابطه کودک با گروه هم سالان بیشتر و عمیق تر می شود. شرکت در فعالیت های گروهی، نحوه کنترل احساسات و اعتماد به نفس و حرمت خود، از طریق دوستان به او منتقل می شود. (بیانگر، 1378)
البته روشن است که دوستان به گروهی که با آن ها سنخیت دارند، بیشتر تمایل نشان می دهند. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: روح و روان انسان ها متفاوت است پس هر کدام به دیگری شبیه باشد به او نزدیک می شود و افراد از نظر روانی به هم سنخ خود تمایل بیشتری دارند. (ری شهری، 1370)
امام رضا علیه السلام می فرمایند: مردم را به وسیله دوستانشان بیازمایید زیرا انسان تا صفتی همگون و مناسب روحیه خود را در دیگری نبیند و آن را نپسندد، با او طرح دوستی نمی ریزد. (ری شهری، 1370)
بنابراین افرادی که دارای حرمتِ خود بیشتر و بالاتری هستند به افراد شبیه خود تمایل بیشتری دارند و از آن جایی که رابطه گروه دوستان و هم سالان تعاملی است، هر کدام می تواند در دیگری مؤثر باشد مثلاً اگر رفتارهای حاکی از حرمت خود را از دوستان ببیند بر اساس اصل تقلید، مشاهده و الگوگیری یاد گرفته و چنین رفتارهایی را از خود بروز می دهد چه بسا رفتارهای او مورد تقلید دیگران قرار گیرد.
آنچه در رابطه با هم سالان مطرح است کیفیت رابطه می باشد. در پژوهشی که در مورد حرمت خود آرمانی 38 پسر و 53 دختر (11 تا 18 ساله) انجام شد، نشان داد که کیفیت رابطه با والدین و هم سالان اثر قابل توجه و مضاعفی بر حرمت خود پسران و دختران دارد (ارزانی، 1376).
منبع: محمدی، محمدرضا؛ (1388) قناعت و سلامت روان، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم
