تاریخ نویسی در دوره قاجار فقط شرح وقایع تاریخی است ، بدون بررسی علل و نتایج رویدادها . نویسندگانی چون لسان الملک و رضاقلیخان هدایت و اعتمادالسلطنه که جزء درباریان بودند جرئت نداشتند به ذکر حقایق بپردازند و بیشتر نوشته ها برای جلب نظر شاه و رفع خطر از خود بوده است . البته بعضی مانند میرزا جعفر خورموجی و جهانگیر میرزا تا حدودی به نوشتن حقایق پرداخته اند . ولی به طور کلی نتیجه مطالعه کتابهای تاریخی این دوره ، فقط آشنایی با شرح حال سلاطین است و کمتر اوضاع اجتماعی زمان و شرح حال مردم مورد توجه بوده است . اکنون به معرفی چند تن از تاریخ نویسان عصر قاجار می‌پردازیم :
عبدالرزاق بیک دنبلی : نویسنده تاریخ مآثرالسلطانیه که ظاهرا اولین کتابی است که در باب تاریخ در دوره قاجار نوشته شده است . این شخص به مفتون تخلص می‌کرده و از دانشمندان و سخن سرایان آذربایجان بوده است . در 1176 ه . ق در شهر خوی به دنیا آمد و در جوانی به شغل نویسندگی ارقام دیوانی و منصب استیفا نائل شد و در 1243 ه ق در شهر تبریز درگذشت . تاریخ مآثرالسلطانیه مشتمل است بر وقایع سلطنت فتحعلیشاه از زمان جلوس تا سال 1241 ه . ق . این کتاب اگرچه با عباراتی پیچیده نوشته شده ولی از لحاظ آگاهی به اوائل کار قاجاریه ، تالیف مفیدی است .
جهانگیر میرزا : فرزند سوم عباس میرزا . دنباله تاریخ عبادالرزاق بیک دنبلی یعنی تاریخ مآثرالسلطانیه را گرفته و کتابی به نام « تاریخ نو » در باره وقایع 1240 تا آغاز 1267 ه . ق را نوشته است . این کتاب را تاریخ جهانگیری می‌نامند . از دیگر تالیفات جهانگیر میرزا کتابی به نام اکسیر التواریخ است .
رضا قلیخان هدایت : وی در دربار محمدشاه قاجار صاحب مقامات عالی بوده و تربیت ناصرالدین شاه قاجار را بر عهده داشته است . ریاض العارفین و مجمع الفصحا که مهمترین تذکره های فارسی به شمار می‌روند ار تالیفات اوست . کتاب روضه الصفای ناصری که در سه جلد تنظیم شده و در باره تاریخ صفویه تا اوائل دوره ناصرالدین شاه قاجار است از آثار اوست . رضا قلیخان هدایت قریحه شاعرانه نیز داشته و نمونه ای از قصاید و غزلیات او در مجمع الفصحا نوشته شده است . این دانشمند در سال 1288 ه . ق وفات یافت .
میرزا محمدصادق مروزی : ملقب به وقایع نگار ، ابتدا در دربار فتحعلیشاه سمت منشی گری و بعد منصب وقایع نگاری داشت . او به نوشتن تاریخ قاجاریه مامور شد و این کتاب را در دو جلد نوشت . جلد اول آن را تاریخ جهان آرا نام داده و کتابی دیگر به نام فوائدالملوک نوشته است . او به دستور شاه قصائد و مدایحی را که شعرای دربار از بدو جلوس تا سال هفتم سلطنت او در وصفش سروده بودند گرد آورده و به این مجموعه نام « زینت المدایح » داده است . وقایع نگار طبع شعر نیز داشته است .
میرزا محمد ابراهیم نواب تهرانی : از جمله کتابهای او فیض الدموع و کتابی در تاریخ به نام عقدالاولی است . یکی از بهترین آثار او ترجمه نامه حضرت علی ( ع ) به مالک اشتر است که با مقدمه ای زیبا در ابتدای کتاب مخزن الانشاء به خط میرزا کلهر استاد بزرگ خط آن زمان در تهران چاپ شده است .
میرزا محمد تقی لسان الملک : متخلص به سپهر ، در سال 1216 ه . ق در کاشان متولد شد . اثر مهم وی ناسخ التواریخ است که کتابی است در تاریخ عمومی عالم در شش جلد که با سه جلد اثر دیگر وی ، یعنی تاریخ قاجاریه ( تاریخ ناصری ) که تالیف مستقل از ناسخ التواریخ است بالغ بر 9 جلد می‌گردد . جلد اول تاریخ ناصری در باره تاریخ تاسیس سلسله قاجار و شرح سلطنت آقا محمدخان و فتحعلیشاه و جلد دوم ، شرح سلطنت محمدشاه و جلد سوم شرح ده سال اول پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار است . مدارک مولف در تنظیم تاریخ قاجاریه - تاریخ ناصری – عبارت از مسموعات و مشهودات و خاطرات شخصی و بعضی اسناد و نوشته های رسمی است . در واقع کار او پیش از تاریخ نویسی ، وقایع نگاری بوده است و چون به دستور شاه و صدر اعظم وقت نوشته شده ، از مبالغه و گزافه گویی و اندیشه جلب رضای زمامداران و بسیاری دیگر از ملاحظات شخصی عاری نیست و مولف ناگزیر بوده در بسیاری از موارد از شرح وقایع چشم بپوشد و حتی گاهی وقایع را تحریف کند .
ابو محمد نادر میرزا : از دانشمندان و مولفان دوره ناصری است . او مدتی در تهران به تحصیل پرداخت و پس از آن به تبریز رفت و در آنجا نزد ملا مهر علی از ادبا و دانشمندان تبریز و آقا میرزا مجتهد معروف به ملا باشی و دو فرزند او میرزا لطفعلی امام جمعه و میرزا جعفر و همچنین ملا محمود طسوجی زبانهای فارسی و عربی و ادبیات این دو زبان را آموخت . او مولف کتاب تاریخ تبریز است . گذشته از اطلاعات مهمی که این کتاب در باره تاریخ و جغرافیای شهر تبریز و آنچه مربوط به این شهر است به دست می‌دهد ، از حیث سبک نویسندگی در ادبیات فارسی عصر قاجار مقام شامخی دارد . این کتاب که با دقت و حوصله و هشیاری زیاد نوشته شده از بنای شهر تبریز و نفوس و آب و هوا و محلات و قنوات و مقابر و ابنیه و آثار تاریخی آن و حوادثی که از صدر اسلام تا سال 1302 ه . ق (ختم کتاب) بر آن گذشته و از جنگها و سیل ها و زلزله ها و کسانی که بر آن حکومت کرده اند ، از طایفه دنبلی ، امرای قره قویونلو ، پادشاهان قاجار و خانواده های عمده و سرشناس علمای مهم مشایخ ، شعرا ، اعیان ، مستوفیان و منشیانی که از آنجا برخاسته اند به تفصیل نوشته است .
اعتمادالسلطنه : محمد حسن خان صنیع الدوله که بعدها ملقب به اعتمادالسلطنه گردید در سال 1268 که دارالفنون تاسیس شد جزء محصلین آن مدرسه در آمد و مدت 12 سال در آنجا به فراگرفتن زبان فرانسه و تعلیمات پیاده نظام پرداخت و دوره تحصیلات دارالفنون را با دریافت مدال طلا به پایان رساند . مهمترین کتابهایی که از اعتمادالسلطنه به یادگار مانده عبارتند از :
- مرآت البلدان ناصری در تاریخ و جغرافیای شهرهای ایران در 4 جلد که به ترتیب حروف تهجی تنظیم گردیده است .
- تاریخ منتظم ناصری که تاریخ عمومی است و حوادث آغاز هجرت تا 1300 ه . ق را نوشته است .
- مطلع الشمس که در باره استان خراسان در سه جلد نوشته است .
- خیرات حسان در شرح زنان معروف که در سه جلد نوشته است .
- المآثر و الآثار که در شرح وقایع سلطنت ناصرالدین شاه و احوال رجال و علما و دانشمندان نوشته است .
- درالتیجان فی احوال بنی الاشکان که در سه جلد در باره تاریخ سلسله اشکانیان ماخوذ از اقوال مورخین نوشته است .
- التدوین فی احوال جبال الشروین که در باب تاریخ سوادکوه نوشته است .
- حجت السعاده فی حجت الشهاده که در باره وقایع مهم سال 61 هجری و شرح شهادت امام حسین (ع) و یاران او نوشته است .
اعتماد السلطنه آثار دیگری چه به صورت تالیف یا ترجمه دارد . مانند رساله خوابنامه که در آن تمام سلاطین و وزیران قاجاریه را به پای میز محاکمه می‌کشد و به این وسیله تحلیلی دقیقی از اوضاع زمان خود ارائه می‌دهد . این کتاب پس از مرگ اعتمادالسلطنه منتشر گردید .
فهرست زیر از دیگر مورخان دوره قاجار هستند :
- غلامحسین فروغی مورخ صدرالتواریخ
- افضل الممالک مستوفی مورخ افضل التواریخ (در باره وقایع سلطنت مظفرالدین شاه)
- محمدبن محمدتقی ساروی مولف تاریخ فتحعلیشاه
- محمود میرزا قاجار مولف تاریخ صاحبقرانی
- امام قلی میرزا مولف تاریخ طلوع قاجاریه
- میرزا سید جعفرخورموجی مولف حقایق الاخبار ناصری
- حاج میرزا حسن فسایی مولف فارسنامه ناصری
- ملا محمد حسین اردلانی مولف فارسنامه ناصری
- میرزا علی اکبر منشی مولف حدیقه ناصریه
- عبدالرحیم ضرابی مولف تاریخ کاشان
- میرزا محمد نصیر (فرصت) مولف آثار العجم
منبع مقاله: تاریخ تمدن و فرهنگ ایران در دوره قاجار دکتر احمد تاجبخش ، انتشارات نوید شیراز
عبدالرزاق بیک دنبلی : نویسنده تاریخ مآثرالسلطانیه که ظاهرا اولین کتابی است که در باب تاریخ در دوره قاجار نوشته شده است . این شخص به مفتون تخلص می‌کرده و از دانشمندان و سخن سرایان آذربایجان بوده است . در 1176 ه . ق در شهر خوی به دنیا آمد و در جوانی به شغل نویسندگی ارقام دیوانی و منصب استیفا نائل شد و در 1243 ه ق در شهر تبریز درگذشت . تاریخ مآثرالسلطانیه مشتمل است بر وقایع سلطنت فتحعلیشاه از زمان جلوس تا سال 1241 ه . ق . این کتاب اگرچه با عباراتی پیچیده نوشته شده ولی از لحاظ آگاهی به اوائل کار قاجاریه ، تالیف مفیدی است .
جهانگیر میرزا : فرزند سوم عباس میرزا . دنباله تاریخ عبادالرزاق بیک دنبلی یعنی تاریخ مآثرالسلطانیه را گرفته و کتابی به نام « تاریخ نو » در باره وقایع 1240 تا آغاز 1267 ه . ق را نوشته است . این کتاب را تاریخ جهانگیری می‌نامند . از دیگر تالیفات جهانگیر میرزا کتابی به نام اکسیر التواریخ است .
رضا قلیخان هدایت : وی در دربار محمدشاه قاجار صاحب مقامات عالی بوده و تربیت ناصرالدین شاه قاجار را بر عهده داشته است . ریاض العارفین و مجمع الفصحا که مهمترین تذکره های فارسی به شمار می‌روند ار تالیفات اوست . کتاب روضه الصفای ناصری که در سه جلد تنظیم شده و در باره تاریخ صفویه تا اوائل دوره ناصرالدین شاه قاجار است از آثار اوست . رضا قلیخان هدایت قریحه شاعرانه نیز داشته و نمونه ای از قصاید و غزلیات او در مجمع الفصحا نوشته شده است . این دانشمند در سال 1288 ه . ق وفات یافت .
میرزا محمدصادق مروزی : ملقب به وقایع نگار ، ابتدا در دربار فتحعلیشاه سمت منشی گری و بعد منصب وقایع نگاری داشت . او به نوشتن تاریخ قاجاریه مامور شد و این کتاب را در دو جلد نوشت . جلد اول آن را تاریخ جهان آرا نام داده و کتابی دیگر به نام فوائدالملوک نوشته است . او به دستور شاه قصائد و مدایحی را که شعرای دربار از بدو جلوس تا سال هفتم سلطنت او در وصفش سروده بودند گرد آورده و به این مجموعه نام « زینت المدایح » داده است . وقایع نگار طبع شعر نیز داشته است .
میرزا محمد ابراهیم نواب تهرانی : از جمله کتابهای او فیض الدموع و کتابی در تاریخ به نام عقدالاولی است . یکی از بهترین آثار او ترجمه نامه حضرت علی ( ع ) به مالک اشتر است که با مقدمه ای زیبا در ابتدای کتاب مخزن الانشاء به خط میرزا کلهر استاد بزرگ خط آن زمان در تهران چاپ شده است .
میرزا محمد تقی لسان الملک : متخلص به سپهر ، در سال 1216 ه . ق در کاشان متولد شد . اثر مهم وی ناسخ التواریخ است که کتابی است در تاریخ عمومی عالم در شش جلد که با سه جلد اثر دیگر وی ، یعنی تاریخ قاجاریه ( تاریخ ناصری ) که تالیف مستقل از ناسخ التواریخ است بالغ بر 9 جلد می‌گردد . جلد اول تاریخ ناصری در باره تاریخ تاسیس سلسله قاجار و شرح سلطنت آقا محمدخان و فتحعلیشاه و جلد دوم ، شرح سلطنت محمدشاه و جلد سوم شرح ده سال اول پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار است . مدارک مولف در تنظیم تاریخ قاجاریه - تاریخ ناصری – عبارت از مسموعات و مشهودات و خاطرات شخصی و بعضی اسناد و نوشته های رسمی است . در واقع کار او پیش از تاریخ نویسی ، وقایع نگاری بوده است و چون به دستور شاه و صدر اعظم وقت نوشته شده ، از مبالغه و گزافه گویی و اندیشه جلب رضای زمامداران و بسیاری دیگر از ملاحظات شخصی عاری نیست و مولف ناگزیر بوده در بسیاری از موارد از شرح وقایع چشم بپوشد و حتی گاهی وقایع را تحریف کند .
ابو محمد نادر میرزا : از دانشمندان و مولفان دوره ناصری است . او مدتی در تهران به تحصیل پرداخت و پس از آن به تبریز رفت و در آنجا نزد ملا مهر علی از ادبا و دانشمندان تبریز و آقا میرزا مجتهد معروف به ملا باشی و دو فرزند او میرزا لطفعلی امام جمعه و میرزا جعفر و همچنین ملا محمود طسوجی زبانهای فارسی و عربی و ادبیات این دو زبان را آموخت . او مولف کتاب تاریخ تبریز است . گذشته از اطلاعات مهمی که این کتاب در باره تاریخ و جغرافیای شهر تبریز و آنچه مربوط به این شهر است به دست می‌دهد ، از حیث سبک نویسندگی در ادبیات فارسی عصر قاجار مقام شامخی دارد . این کتاب که با دقت و حوصله و هشیاری زیاد نوشته شده از بنای شهر تبریز و نفوس و آب و هوا و محلات و قنوات و مقابر و ابنیه و آثار تاریخی آن و حوادثی که از صدر اسلام تا سال 1302 ه . ق (ختم کتاب) بر آن گذشته و از جنگها و سیل ها و زلزله ها و کسانی که بر آن حکومت کرده اند ، از طایفه دنبلی ، امرای قره قویونلو ، پادشاهان قاجار و خانواده های عمده و سرشناس علمای مهم مشایخ ، شعرا ، اعیان ، مستوفیان و منشیانی که از آنجا برخاسته اند به تفصیل نوشته است .
اعتمادالسلطنه : محمد حسن خان صنیع الدوله که بعدها ملقب به اعتمادالسلطنه گردید در سال 1268 که دارالفنون تاسیس شد جزء محصلین آن مدرسه در آمد و مدت 12 سال در آنجا به فراگرفتن زبان فرانسه و تعلیمات پیاده نظام پرداخت و دوره تحصیلات دارالفنون را با دریافت مدال طلا به پایان رساند . مهمترین کتابهایی که از اعتمادالسلطنه به یادگار مانده عبارتند از :
- مرآت البلدان ناصری در تاریخ و جغرافیای شهرهای ایران در 4 جلد که به ترتیب حروف تهجی تنظیم گردیده است .
- تاریخ منتظم ناصری که تاریخ عمومی است و حوادث آغاز هجرت تا 1300 ه . ق را نوشته است .
- مطلع الشمس که در باره استان خراسان در سه جلد نوشته است .
- خیرات حسان در شرح زنان معروف که در سه جلد نوشته است .
- المآثر و الآثار که در شرح وقایع سلطنت ناصرالدین شاه و احوال رجال و علما و دانشمندان نوشته است .
- درالتیجان فی احوال بنی الاشکان که در سه جلد در باره تاریخ سلسله اشکانیان ماخوذ از اقوال مورخین نوشته است .
- التدوین فی احوال جبال الشروین که در باب تاریخ سوادکوه نوشته است .
- حجت السعاده فی حجت الشهاده که در باره وقایع مهم سال 61 هجری و شرح شهادت امام حسین (ع) و یاران او نوشته است .
اعتماد السلطنه آثار دیگری چه به صورت تالیف یا ترجمه دارد . مانند رساله خوابنامه که در آن تمام سلاطین و وزیران قاجاریه را به پای میز محاکمه می‌کشد و به این وسیله تحلیلی دقیقی از اوضاع زمان خود ارائه می‌دهد . این کتاب پس از مرگ اعتمادالسلطنه منتشر گردید .
فهرست زیر از دیگر مورخان دوره قاجار هستند :
- غلامحسین فروغی مورخ صدرالتواریخ
- افضل الممالک مستوفی مورخ افضل التواریخ (در باره وقایع سلطنت مظفرالدین شاه)
- محمدبن محمدتقی ساروی مولف تاریخ فتحعلیشاه
- محمود میرزا قاجار مولف تاریخ صاحبقرانی
- امام قلی میرزا مولف تاریخ طلوع قاجاریه
- میرزا سید جعفرخورموجی مولف حقایق الاخبار ناصری
- حاج میرزا حسن فسایی مولف فارسنامه ناصری
- ملا محمد حسین اردلانی مولف فارسنامه ناصری
- میرزا علی اکبر منشی مولف حدیقه ناصریه
- عبدالرحیم ضرابی مولف تاریخ کاشان
- میرزا محمد نصیر (فرصت) مولف آثار العجم
منبع مقاله: تاریخ تمدن و فرهنگ ایران در دوره قاجار دکتر احمد تاجبخش ، انتشارات نوید شیراز
/ج
