نویسنده: سیدرضا طاهری*
6. رسیدن به رفاه نسبی
کار و تولید در بینش اقتصادی اسلام، تنها برای رفع نیازهای اولیه و فراهم ساختن سطح پایین زندگی نیست، بلکه بر ایجاد رفاه نسبی و تأمین آسایش در زندگی، تأکید می شود. (1) قرآن کریم با تأیید مطلوبیت رفاه نسبی در آیاتی همانند «قُل مَن حَرَم زینَهَ اللهِ الَّتی أخرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیباتِ مِنَ الرِّزقِ؛ [ای پیامبر] بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز] روزهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟» (اعراف: 32)، از نعمت های فراوانی یاد می کند که خداوند برای کاستن از رنج و سختی بشر و برای رسیدن به رفاه نسبی و افزایش آسایش او، به وی ارزانی داشته است.در این آیات می خوانیم: «وَ الاَنعامَ خَلَقَها لَکُم فیها دِفءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنها تَأکُلُوونَ، وَ لَکُم فیها جَمالٌ حینَ تُریحُونَ وَ حینَ تَسرَحُونَ، وَ تَحمِلُ اَثقالَکُم اِلی بَلَدٍ لَم تَکُونُوا بِالِغیهِ اِلا بِشَقِّ الاَنفُسِ اِنّ رَبَّکُم لَرَؤُفٌ رحیم؛ و چارپایان را برای شما آفرید: در آنها برای شما [وسیله] گرمی و سودهایی است و از آنها می خورید و در آنها برای شما زیبایی است. آن گاه که [آنها را] از چراگاه برمی گردانید و هنگامی که [آنها را] به چراگاه می برید و بارهای شما را به شهری می برند که جز با مشقت، بدان نمی توانستید برسید. قطعاً پروردگار شما رئوف و مهربان است». (نحل: 5-7)
«در واقع در محیطی همانند محیطی که قرآن در آن برای نخستین بار نازل می گردیده است، نعمت چهارپایان، برجسته و چشم گیر است، نعمتی که زندگی بدون آن برای آدمی زادگان، ناممکن است، و نقش فراوانی در ایجاد رفاه در زندگی انسان ها دارد ... قرآن وقتی که این نعمت ها را در اینجا عرضه می دارد، به چیزی توجه می دهد که پاسخ گوی نیازمندی های انسان است؛ چه در چهارپایان، وسیله گرم کردن (در سرما) است که از جمله پوست ها و پشم ها و کُرک ها و موهاست و سودهایی در اینها و در شیر و گوشت و چیزهایی از این قبیل است. از گوشت و شیر و کره آنها می خورید و نیز در برداشتن بارهای سنگین به شهرها و مناطق دوردست که همه این موارد در حقیقت، از وسایل رفاهی زندگی انسان ها به شمار می آیند، که اسلام آن را تأیید کرده است». (2)
آن گاه، خداوند در ادامه آیات و در بخشی از آیه 8 سوره مبارکه نحل فرمود: «وَ یَخلُقُ مالا تَعلَمُون؛ و [نیز افزون بر اینها، خداوند] آنچه را که نمی دانید، می آفریند».
«این عبارت قرآنی می تواند اشاره به وسایل نقلیه ماشینی در عصر کنونی باشد که به دست انسان تولید می شود و مایه رفاه او می گردد». (3)
بدین سان، برآوردن آسایش و رفاه بشر، خواست خداوند بوده است. بنابراین، اگر انسان خود به تولید کالاهای رفاهی و آسان تر کردن زندگی بپردازد، مطلوب خواهد بود. افزون بر آن، روایات فراوانی درباره افزایش رفاه زندگی و تأمین وسایل زینتی یاد شده است، که از مجموع آن به روشنی برمی آید که ایجاد رفاه در زندگی، خود می تواند انگیزه کار و تلاش و تولید باشد و به آن، صیغه (رنگ) الهی بزند». (4)
مقام معظم رهبری می فرماید: «جامعه اسلامی، زندگی معنوی و مادی را با هم دارد. جامعه اسلامی، هم دین و اخلاق و فرهنگ و معارف مردم را غنی می کند، و هم به زندگی مادی و معیشت و کار و تولید و استخراج و اختراع آنها توجه دارد. در یک جامعه اسلامی، همه اینها تأمین شده است. (5) (از جمله چیزهایی که می تواند برای سازندگی کشور در دوران های آینده مورد استفاده قرار بگیرد، یا زندگی عمومی مردم را رفاه و رونق ببخشد، باید حداکثر استفاده شود. (6) ملت ایران، ملتی بزرگ و شجاع است؛ ملتی است که متکی و متوکل بر خداست. راه او هم راه روشنی است. راهش عبارت است از فراهم آوردن یک نظام انسانی سالم، مرفّه، آباد، امن و امان برای افراد این کشور، تا برای ملت های دیگر الگو شود. (7) دشمن و بیگانگان، این گونه وانمود می کنند که اگر یک مجموعه، برای ایجاد رفاه و حلّ مشکلات مردم کار می کند، لزوماً به معنای دور افتادن از معنویات و آرمان هاست! این غلط است. این تصور افراد ساده لوح و تسویلِ (8) افراد مغرض است. اسلام برای دنیا و آخرت مردم، برنامه و هدف دارد. مسئولان اداره کشور موظفند همان قدر که به امور معنوی مردم می رسند به امور مادی آنان هم برسند». (9)
7. ناکامی و یأس دشمنان
برخی ها گمان می کنند قدرت، تنها در قدرت نظامی و تسلیحاتی خلاصه می شود یا اینکه منظور از قدرت، قدرت جسمانی است، در حالی که قدرت مصداق های دیگری نیز دارد که هر که به آنها دست یافت، او را نیز قدرتمند می گویند. برای مثال «قدرت اقتصادی» نمونه ای از این قدرت هاست. همان گونه که اگر کشوری دارای «قدرت نظامی» باشد، می تواند مایه هراس دیگران باشد، در تصمیم گیری ها برای کشورهای دیگر اثرگذار باشد، در جابه جایی حکومت ها مؤثر باشد و به کشورهای دیگر به نگاه حقارت بنگرد؛ کشوری که دارای «قدرت اقتصادی» هست، نیز می تواند منشأ اثر در دیگر کشورها باشد. چنین کشوری می تواند کشورهایی را محاصره اقتصادی و تحریم کند، آنها را به تورم های خطرآفرین دچار یا اقتصاد آنها را راکد کند و مانع از واردات کالاهای آنها شود. از اینجاست که کشوری همانند ایران برای ایستادگی در برابر این ابرقدرت های اقتصادی، چاره ای ندارد که خود نیز به «قدرت اقتصادی» تبدیل شود و آشکار است که از مهم ترین ساز و کارهای دست یابی به «قدرت اقتصادی» اهتمام فوق العاده به مسئله تولید و افزایش روزافزون آن است.شهید مطهری در این زمینه می نویسد: «اسلام طرفدار دو قدرت است: یکی قدرت روحی و دیگری قدرت اقتصادی. طرفدار قدرت روحی است به این معنی که می گوید شما باید از ناحیه اخلاقی، آن قدر قوی و نیرومند باشید که به دنیا و همه آنچه در دنیا هست، بی اعتنا باشید؛ بنده و اسیر دنیا نباشید. چه عالی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: همه زهد در این آیه شریفه جمع شده است: لِکَیلا تَأسَوا عَلی مافاتَکُم وَ لا تَفَرَحوُا بِما آتیکُم؛ یعنی نسبت به هر آنچه از دستتان رفت، تأسف نخورید و بر آنچه که به دست آوردید، شادمانی نکنید. (حدید:23)
علی علیه السلام در این عبارت، زهد را از جنبه قدرت روحی تفسیر کرده است، یعنی چنان از قدرت روحی برخوردار باشید که اگر تمام دنیا به شما رو آورد، شادی زده و اسیر نشوید و اگر همه دنیا به شما پشت کرد، احساس شکست نکنید. بنابراین، اسلام طرفدار دو قدرت است. از ناحیه روحی باید آن قدر قوی و نیرومند باشیم که مال و ثروت دنیا نتواند ما را بنده خودش قرار بدهد و از نظر اقتصادی باید بکوشیم که مال و ثروت را از طریق مشروع در اختیار خودمان بگیریم تا بتوانیم از این قدرت مادی و اقتصادی استفاده کنیم.» (10) آن گاه که کشور ما از طریق تولیدات داخلی به خودکفایی رسیده و به قدرت اقتصادی تبدیل شد، آن گاه است که یکی از میوه های شیرینش ناکامی و یأس دشمنان خواهد بود. به تعبیر مقام معظم رهبری: «اگر ما توانستیم تولید داخلی را رونق ببخشیم، مسئله تورم حل خواهد شد؛ مسئله اشتغال حل خواهد شد؛ اقتصاد داخلی به معنی حقیقی کلمه استحکام پیدا خواهد کرد. اینجاست که دشمن با مشاهده این وضعیت، مأیوس و ناامید خواهد شد. وقتی دشمن مأیوس شد، تلاش دشمن، توطئه دشمن، کید دشمن هم تمام خواهد شد». (11)
مقام معظم رهبری در جای دیگری می فرماید: «به شما برادران و خواهران عزیز عرض بکنم، بهترین راه مبارزه با استکبار و دشمنان، همین است که ما در ساختن و پیشرفت کشورمان، هرچه می توانیم سعی کنیم، پیشرفت علمی پیشرفت فن آوری، پیشرفت اخلاقی، هم بستگی ملی ...، هرچه که در این چیزها ما پیشرفت کنیم، دشمن بیشتر عقب می نشیند و این مهم ترین مبارزه ملت ایران است». (12)
امام خمینی رحمه الله نیز می فرماید: «شما جوانان برومند کشور هستید... و عمده این است که شما دو جهت را در نظر بگیرید، یکی اعتماد به خدای تبارک و تعالی، که وقتی که برای او بخواهید کار بکنید، به شما کمک می کند، راه را برای شما باز می کند، و یکی اتکال به نفس، اعتماد به خودتان. شما خودتان جوان هایی هستید که می توانید همه کارها را انجام بدهید؛ مخترعین ما می توانند در سطح بالا اختراع کنند؛ مبتکرین ما می توانند در سطح بالا ابتکار کنند، به شرط اینکه اعتماد به نفس داشته باشند و معتقد باشند به اینکه «می توانیم»... لازم است که با این دو ویژگی، اتکال به خدای تبارک و تعالی، اطمینان به نفس، پیش بروید، و بعد از مدت کوتاهی خواهید دید که راه های سعادت بر شما باز می شود، و قدرت های بزرگ، طمع شان قطع می شود». (13)
8. حل مسئله تورم
مقام معظم رهبری فرموده است: «اگر ما توانستیم تولید داخلی را رونق ببخشیم، مسئله تورم حل خواهد شد.... (14) بنابراین، مناسب ترین راه حل برای رفع پدیده تورم، اهتمام به تولیدات داخلی و رونق بخشی آن می باشد. اگر تولیدات داخلی به حد کافی باشد، به گونه ای که در مرز خودکفایی قرار گرفته، از وابستگی اقتصادی به کشورهای پیشرفته درآید، قادر به کنترل تورم بوده، آسیبی از این ناحیه، از سوی کشورهای توسعه یافته، وی را تهدید نخواهد کرد. در حقیقت کشورهای توسعه نیافته در برابر فروش ذخایر طبیعی، کالاهای ساخته شده مورد نیاز خود را از کشورهای صنعتی وارد می کنند. با عنایت به اینکه جوامع توسعه نیافته، مصرف کننده کالاهای تولید شده به وسیله کمپانی ها بین المللی می باشند، از طریق مبادله، تورم کشورهای صنعتی را به اقتصاد خود وارد می سازند. رکود اقتصادی در سطح بین المللی نیز بیشتر، اقتصاد کشورهای ضعیف را تحت تأثیر قرار داده، میزان زیادی از مردم را دچار بی کاری، فقر و گرسنگی می کند، کشورهای توسعه یافته با توسل به سیاست های مختلف، تورم را تا حدی کنترل می کنند، ولی جهان سوم، آسیب پذیرترین واحدهای سیاسی را تشکیل می دهند که در نتیجه این وابستگی، همواره با خطر تورم روبه رو هستند».پی نوشت ها :
* طلبه درس خارج، محقق و نویسنده.
1. جواد ایروانی، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، ص 78.
2. سیدقطب، فی ظلال القرآن، ترجمه: مصطفی خرّم دل، ج4، صص 249 و 250.
3. نک: همان، ص 250.
4. اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، ص 79.
5. 1370/3/28.
6. 1389/1/1.
7. 1375/9/24.
8. تسویل: گول زدن.
9. 1368/6/8.
10. احیای تفکر اسلامی، صص 61 و 62.
11. پیام نورزوی مقام معظم رهبری، 1391/1/1.
12. کار و کارگر از نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی، صص 160 و 161.
13. خودباختگی و خودباوری از دیدگاه امام خمینی، صص 139 و 140. (تاریخ سخنرانی: 1362/8/1).
14. پیام نوروزی مقام معظم رهبری 1391/1/1.
* نهج لبلاغه، ترجمه دشتی.
1. ایراونی، جواد، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1384.
2. بیطرفان، محمد، کار و گارگر از نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی، تهران، بیطرفان، چاپ اول، 1385.
3. جمعی از نویسندگان، پدیده شناسی فقر و توسعه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1380.
4. ـــــــــ ، تفسیر نمونه، زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالمکتب الاسلامیه، چاپ بیست و چهارم، 1379.
5. جوادی آملی، عبدالله، منبع الفکر، تنظیم: عباس رحیمیان محقق، قم، اسراء، چاپ اول، 1387.
6. حاضری، علی محمد و عی اکبر علیخانی، خودباختگی و خوباوری از دیدگاه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم، 1378.
7. حرّانی، حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، ترجمه، صادق حسن زاده، قم، آل علی، چاپ سوم، 1383.
8. حکیمی، محمدرضا، کلام جاودانه، قم، دلیل ما، چاپ دهم، 1383.
9. حکیمی محمدرضا، محمود و علی حکیمی، الحیاه، ترجمه: احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1378.
10. دمیری، کمال الدین، محمد بن موسی، حیاه الحیوان الکبری، قم، منشورات شریف الرضی، چاپ دوم، 1366.
11. سیدقطب، فی ظلال القرآن، ترجمه: مصطفی خرّم دل، تهران، احسان، چاپ دوم، 1387.
12. شلتوت، شیخ محمد، اسلام؛ آیین زندگی، ترجمه: عبدالعزیز سلیمی، تهران، احسان، چاپ اول، 1382.
13. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، چاپ سوم، 1416ه.ق.
14. صائب تبریزی، دیوان اشعار، به کوشش: محمد قهرمان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، 1387.
15. طبرسی، شیخ ابوعلی فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، تحقیق و نگارش: علی کرمی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.
16. فلسفی، محمدتقی، بزرگسال و جوان از نظر افکار و تمایلات، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1378.
17. قمی، شیخ عباس، سفینه البحار و مدینه الحِکَم و آلاثار: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1378.
18. کاپلستون، فردریک چارلز، تاریخ فلسفه، ترجمه: سیدجلال الدین مجتبوی، تهران، شرکت علمی و فرهنگی و سروش، 1386.
19. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر الاخبار الأئمه الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث، چاپ سوم، 1403ه.ق.
20. مصاحب، غلام حسین، دایره المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1383.
21. مطهری، مرتضی، احیای تفکر اسلامی، تهران، صدرا، چاپ بیست و یکم، 1383.
22. ــــــــــ ، نظری به نظام اقتصادی اسلامی، تهران، صدار، چاپ سیزدهم، 1385.
23. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام(شرحی تازه و جامع بر نهج البلاغه)، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب، چاپ اول، 1386.
24. موسوی اصفهانی، سید جمال الدین، پیام های اقتصادی قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، 1378.
25. نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی، چهار مقاله، به اهتمام: محمدمعین، تهران: صدای معاصر، چاپ دوازدهم، 1382.
26. نوری، حسین، شگفتی های آفرینش، قم، برهان، بی تا.
منبع: نشریه اشارات (مجموعه مقالات)(ویژه سال تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی)
