نویسنده: رضایی حسن رضا
زندگی نامه ابن سینا
ابن سینا اهل بلخ (1) و بخارا بود و در سال 370 هـ. ق آنجا متولد شد. پدرش اهل دین و علم و سیاست و اسماعیلی مذهب بود. با علمای اسماعیلی مصر ارتباط و از مسائل کلامی آگاهی داشت. وی از مبلغان و مروجان آن مکتب شمرده می شد. (2)ابن سینا در چنین محیط مذهبی و علمی، قرآن و علم ادب را در ده سالگی به اتمام رساند. او مسائل عقلی و ریاضی را نزد محمود مساح، فقه و ظواهر شریعت را نزد اسماعیل زاهد و منطق را از ناتلی آموخت.
در حالاتش نوشته اند: کتاب «مابعد الطبیعه» ارسطو را چهل بار بازخوانی کرد. به دستورات دینی و مذهبی نیز اهتمام داشت و اهل عبادت بود و برای حل مشکلات علمی به نماز تمسک می جست. در قرائت، حفظ و تفسیر قرآن همت داشت و برخی از سوره ها را تفسیر می کرد. علاوه بر فلسفه و طب، از فقه، حدیث، تفسیر، هیأت، نجوم و ریاضی آگاهی داشت. وی در 18 سالگی بیشتر علوم زمان خود را فراگرفته بود. ابن سینا به عرفان نیز گرایش داشت و در نمط نهم در دهم کتاب «اشارات» بدان پرداخته است.
از نوشته ها و اشعار او استفاده می شود که شیعه بود. ابن سینا در سال 428 هـ. ق درگذشت بعضی محل وفات او را همدان و بعضی اصفهان نوشته اند. (3) امروزه آرامگاه او در همدان مشهور است.
آثار ابن سینا
ابن سینا آثار زیادی از خود به یادگار گذاشته، تا جایی که امروزه بیش از 254 کتاب و رساله به نام او در کتابخانه ها موجود است، (4) که مهم ترین آنها عبارتند از: قانون، شفاء، اشارات، حاصل و محصول، هدایه الحکمه، القولنج، الادویه القلبیه و... ابن سینا در 16 سالگی به فراگیری علم طب پرداخت و خود می گوید:من در اندک زمان در طب مهارت یافتم و بیماران را معالجه می کردم و با تجربه فراوان، بسیاری از راههای مختلف معالجه بیماران بر من معلوم شد. (5)
کتاب «القانون فی الطب» (دانشنامه پزشکی) 5 فصل دارد؛ اصول عمومی پزشکی، مفردات پزشکی، بیماریهای مخصوص بخشهای بدن، علائم امراض مانند تب، داروهای مرکب و... (6)
نقش قرآن در پرورش ابن سینا
برای آشنایی بهتر با تأثیر قرآن بر دانسته های ابن سینا لازم است به چند نکته توجه شود.اول: هدف نزول قرآن تربیت معنوی و هدایت انسان به سعادت و کمال است، البته در این راه لازم نیست همه علوم تجربی را برای بشر بیان کند، چون انسان عقل و احساس دارد و خود می تواند مهارت لازم برای حل مسائل تجربی مانند پزشکی را به دست آورد. ذکر بعضی از مسائل علمی و پزشکی در قرآن به صورت اشاره و فرعی است و هدف قرآن از بیان مسائل علمی و پزشکی عبارت است از:
1- هموار سازی راه خداشناسی؛
2- تحریک کنجکاوی انسان ها در زمینه علوم تجربی
3- تشویق مسلمانان به فراگیری علوم
بنابراین قرآن کتاب بهداشت و پزشکی نیست تا از آن انتظار علم پزشکی داشته باشیم و اشاره قرآن به بعضی از مسائل، مانند جنین شناسی، انگشت نگاری، شفا بودن عسل و بهداشت جسم و روان و تغذیه و... برای تفکر در آیات الهی و برانگیختن حس کنجکاوی بشر است. (7)
دوم: قاطعانه می توان گفت در هیچ یک از ادیان و مکاتب به اندازه اسلام به کسب علم تأکید نشده است. خداوند کسانی را با تقلید و بدون علم به او ایمان می آورند، سرزنش و علم و ایمان را در کنار هم قرار می دهد: (یرفع الله الذین امنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات). (8)
خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده اند و کسانی را که به آنان دانش داده شده، به رتبه هایی بالا می برد.
واژه «علم» هشتاد مرتبه و «اولی الالباب» (خردمندان و عاقلان) بیش از ده مرتبه در قرآن آمده است و آیات فراوانی مردم را به تفکر و تعقل دعوت می کنند. (9) همه این موارد نشان می دهد که قرآن اهمیت فراوانی به دانش اندوزی و فراگیری علم داده است.
احادیث بسیاری نیز در این باره به ما رسیده است که دانش ورزی را فریضه می دانند، مانند:
«طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه» ؛ (10) فراگیری دانش بر هر زن و مرد مسلمان واجب است.
«فکره ساعه خیر من عباده سنه»؛ (11) یک لحظه فکر کردن بهتر از یکسال عبادت است.
از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است:
«حضور در مجلس عالم دوست داشتنی تر است از هزار تشییع جنازه مؤمن، عیادت هزار مریض مؤمن، هزار شب عبادت، هزار روز روزه، هزار درهم صدقه و حج... . آیا نمی دانی خدا را تنها با علم می توان اطاعت و عبادت کرد». (12)
توصیه و تشویق قرآن و روایات به فراگیری علم سبب شد علوم تجربی از جمله پزشکی رشد فزاینده ای در ممالک اسلامی داشته باشد.
سوم: در قرآن و احادیث، به فراگیری یک علم ویژه نیز توصیه شده است. برای مثال، قرآن به مسائل پزشکی و بهداشتی و درمانی مانند: جنین شناسی، شفابخشی عسل، بهداشت فردی، تغذیه، بهداشت جنسی و... اشاراتی دارد. در احادیث معصومان نیز علم پزشکی در کنار علم دین مطرح شده است، مانند این سخن پیامبر اکرم (ص) که فرمود: « العلم علمان، علم الادیان و علم الابدان » (13)
از امام صادق (ع) نیز نقل شده است: هر شهری از سه چیز بی نیاز نیست، فقیه، حاکم و طبیب. (14) در روایتی آمده است: « انبیاء الهی به علم طب آگاهی داشتند». (15)
برخی از دستورات طبی و درمانی معصومان (ع) مدون شده که طب النبی (ص) و طب الرضا (ع) از آن جمله است و اثرات میوه جات، سبزیجات، فلسفه محرمات، و مسائل بهداشتی و... را در پاسخ پرسش کنندگان بیان کرده اند.
دانشمندان مسلمان نیز کتابهای زیادی در مورد احادیث طبی به نگارش درآورده اند که خود زمینه ساز شکوفایی دانش پزشکی بین مسلمانان شده است. (16)
حاصل سخن
ابن سینا در قرن چهارم و پنجم می زیست؛ دوره ای که عصر طلایی رشد علمی مسلمانان بود. دوران عصر طلایی از سال 287 تا 700 هـ. ق (900- 1300 م) را در بر می گیرد، بیشترین پزشکان و نوآوریها و بالاترین رشد مربوط به این دوره است.در پایان سده سوم، طب جالینوس و بقراط بیشتر مباحث علم پزشکی دوره اسلامی را تشکیل می داد. عالمان دینی نوع تازه ای از نوشته های پزشکی را با نام «الطب النبوی» در مقابل پزشکی یونانی پدید آوردند که مورد پذیرش عموم مردم و پزشکان قرار گرفت. (17) از این رو ابن سینای مسلمان، عارف، مفسر و حدیث شناس بیشتر از دیگران از آرای پزشکی قرآن و روایات تأثیر پذیرفت و آن را کاربردی کرد. اهمیت کتاب قانون این است که آرای جالینوس و ارسطو را به نقد کشید و در برابر آنها آرای جدیدی ارائه کرد. (18)
هر چند علم پزشکی با تجربه به دست می آید، ابن سینا با اخذ طب یونان و مسائل پزشکی قرآن و احادیث طبی معصومان (ع) و با تجربه های مختلف
نظریات تازه ای در عرصه پزشکی ارائه کرد که هنوز هم مورد توجه است. برای مثال کتاب «قانون» او را می توان نام برد که به مسائل خوردنیها و آشامیدنیها، (19)
شیر مادر و اثرات مفید آن برای کودک، (20) حجامت، (21) شفابخشی عسل (22) و... اشاره دارد. هر چند وی آیات و ارتباط
پی نوشت ها :
1. - ایالت بزرگی در خراسان قدیم و قسمتی از افغانستان و ترکمنستان فعلی است.
2. - برادر ابن سینا نیز مروج و مبلغ اسماعیلیه بود.
3. - ر. ک. به: ابن سینا، محمود مرعشی؛ ابن سینا، ابراهیم دیباجی؛ نابغه شرق سرگذشت ابوعلی سینا، ص 30- 10.
4. - ابن سینا، مرعشی، ص 106.
5. - همان، ص 47.
6. - پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی در ایران، علی اکبر ولایتی، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ج 1، ص 27.
7. - ر. ک : درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، رضایی اصفهانی، انتشارات اسوه، ص 177.
8. - سوره ی مجادله، آیه ی 11 و سوره ی روم، آیه ی 56.
9. - سوره ی غاشیه، آیات 20 - 17 ؛ ر. ک : العلم و الحکمه فی الکتاب و السنه، قم، ری شهری.
10. - بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 1، ص 177.
11. - همان، ج 71، ص 326.
12. - روضه الواعظین، نیشابوری، نجف، 1386 ق، ص 12.
13. - بحارالانوار، ج 1، ص 220.
14. - همان، ج 78، ص 237.
15. - همان، ج 58، ص 275.
16. - ر. ک. به: نگارش احادیث طبی، غلام رضا نور عمدی، ص 110؛ مجله پژوهشی حوزه، 18-17 ؛ الاحادیث الطیبه، محمدی ری شهری.
17. - پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی، ولایتی، ج 1، ص 218.
18. - همان، ص 234.
19. - قانون در طب، ابوعلی سینا، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، ص 317.
20. - همان، ص 356- 351.
21. - همان، 491.
22. - همان، کتاب دوم، چ 5، ص269.
