نویسنده: مهدی مهریزی
یک- طرح موضوع
گسترش عرصه های زندگی، پدیدار شدن مسائل و مشکلات تازه و نو، هیچ گاه از دید مکتب الهی دور نیست. دینی جاودانه و آسمانی که انسان و نیازهایش را از بالا می بیند و نگرشی آسمانی، عمیق و گسترده نسبت به او دارد، نمی تواند تحولات زندگی آدمی را منظور ندارد.چنین دینی، رمز جاودانگی اش، ارائه قواعد کلی ثابت، تبیین اهداف دائمی و روشن و تجویز انطباق آن بر شرایط و موضوعات جدید است و این همان« تفقّه در دین» یا «اجتهاد» است که رمز بقای دین است. شهید مطهری فرموده است:
اجتهاد یا تفقه در دوره خاتمیت وظیفه بسیار حسّاس و اساسی برعهده دارد و از شرایط امکان جاوید ماندن اسلام است. اجتهاد را به حق، نیروی محرّکه اسلام خوانده اند(1).
ابن سینا فیلسوف بزرگ اسلامی با روشن بینی خاصی این مسأله را طرح می کند. می گوید:(2)
کلیات اسلامی ثابت و لایتغیر و محدود است و اما حوادث و مسائل، نامحدود و متغیر است و هر زمانی مقتضیات مخصوص و مسائل مخصوص خود، دارد؛ به همین جهت ضرورت دارد که در هر عصر و زمانی گروهی متخصص و عالم به کلیات اسلامی و عارف به مسائل و پیش آمدهای زمان عهده دار اجتهاد و استنباط حکم مسائل جدید از کلیات اسلامی بوده باشند. (3)
و نیز گفته است:
به نظر من یکی از معجزات اسلام خاصیّت اجتهاد است. (4)
و نیز فرموده است:
از خصوصیات اسلام است که اموری را به حسب احتیاج زمان تغییر می کند، حاجت های متغیر را متصل کرده به حاجت های ثابت، یعنی هر حاجت متغیری را بسته است به یک حاجت ثابت، فقط مجتهد می خواهد، متفقه می خواهد که این ارتباط را کشف بکند و آن وقت دستور اسلام را بیان بکند این همان قوه محرکه اسلام است. (5)
در این جا با پرسش های عدیده رو به رو می شویم:
اجتهاد چگونه حاصل می آید؟
مجتهد از چه ویژگی هایی باید برخوردار گردد؟
چه عوامل برون دینی بر ذهنیت مجتهد اثر می گذارد؟
وظایف و منصب های او چیست؟
مردمان در قبال او چه تکلیفی دارند؟ چگونه او را می شناسند؟ و چگونه از او کسب تکلیف می کنند؟
و ده ها مسأله دیگر.
این پرسش ها که در ادوار تاریخی رو به افزایش بوده و هست زمینه ساز مباحث «اجتهاد و مرجعیّت»است.
در آغاز این نوشتار به دو نکته باید توجه داد. 1- در این مرحله، موضوع را در حوزه تفکر و اندیشه شیعه دنبال می کنیم، از این رو از ذکر مسائل و موضوعات اجتهاد و منبع شناسی آن، در میان اهل سنت صرف نظر کرده و آن را به فرصتی دیگر وامی گذاریم. 2- سرفصل هایی که ارائه می شود به مباحث درون دینی اجتهاد و مرجعیت اختصاص دارد و از مباحث برون دینی که برخی کلامی و برخی دیگر جامعه شناسانه به این موضوعات نظر دارد، صرف نظر کرده و اذعان داریم که آن مباحث نیز بسان موضوعات درون دینی، درخور درنگ و تأمل بسیار است و باید صاحبان فکر و اندیشه بدان توجه کنند.
دو- پیشینه تحقیق
گرچه، درباره وجود اجتهاد در عصر پیامبر(ص) و امامان(ع) تردید شده است، اما قراین بسیار حاکی از وجود چنین امری در میان فرزانگان مسلمان آن روزگار است.از قرآن که بگذریم که در«آیه نفر»(6) به تفقّه امر کرده، در قول و تقریر معصومان(ع) نمونه های بسیار می بینیم. گرچه در صدد اثبات این امر نیستیم، اما اشاراتی بر وجود اجتهاد در عصر حضور لازم است.
رسول خدا بر اجتهاد برخی صحابه، صحّه گذاشته و آن را تقریر می کردند(7).
ائمه شیعه(ع) با شیوه های مختلف، بزرگانِ یاران خویش را بدان ترغیب کرده اند. از قبیل:
1. بیان این که:« وظیفه ما القای اصول است و بر شماست تفریع.»(8)
2. فرمان افتا به بعضی از صحابه خویش، مانند: فرمان حضرت علی(ع) به قثم بن عباس(9).
3. ارجاع مردم به فقیهان از قبیل: ارجاع به ابوبصیر اسدی(10)، زکریا بن آدم(11)، محمد بن مسلم(12)، یونس بن عبدالرحمن(13)، عبدالملک بن جریح(14)، عمری و فرزندش(15)، زراره(16)، حارث بن مغیره(17).
4. تبیین کیفیت استنباط حکم از قرآن، در مثل از: حکم مسح سر و پا(18)، مسح بر جبیره(19) و بیان سنن حیض(20) می توان یاد کرد.
به جز این شیوه به قراین دیگر نیز برمی خوریم که حاکی از وجود اجتهاد در آن عصر است:
1. نهی از فتوا دادن به غیر علم(21)
2. نهی از حکم به غیر ما انزل الله(22).
3. نهی از عمل به آرای بنی فضال و عمل به روایات آنان(23).
ابن ندیم هم نام تعدادی از فقیهان شیعه در این عصر را آورده است(24).
تا این زمان گرچه اجتهاد در میان شیعیان رواج داشت، اما به تألیف و تصنیفی در این باب برنمی خوریم.
در غیبت صغری که تدوین مجموعه های حدیثی آغاز گشت، اشارت های مختصری را در آن ها می بینیم. مثلاً در کتاب الکافی در «باب النهی عن القول بغیر العلم»(25)روایت هایی در مذّمت فتوا بدون علم آمده است. در واقع سابقه پژوهش این موضوع به عصر تدوین«علم اصول» برمی گردد. از این زمان به بعد مسائل اجتهاد و تقلید بدین شرح موردتوجه بوده است:
1. کتب علم اصول. از الذریعه الی اصول الشریعه نوشته سیدمرتضی علم الهدی( م436ق) گرفته تا کفایه الاصول اثرِ آخوند محمدکاظم خراسانی(م 1329ق) از «اجتهاد و تقلید»بحث شده است.
2. کتب فقه استدلالی. در ضمن مباحث امر به معروف و نهی از منکر و مباحث قضا از شرایط فقیه جامع الشرایط به اختصار بحث می شود. در این زمینه می توان از این کتب نام برد:
الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج1، کتاب القضا، صص 277 -278، شرایع الاسلام، ج1، ص 344؛ قواعد الاحکام، ج1، ص 119؛ جامع المقاصد، ج3، ص 490 و...
و گاه نیز در آغاز کتب استدلالی فقه در مقدمات کتاب به برخی از مسائل اجتهاد و افتا اشاره می شد.
ذکری الشیعه اثر شهید اول را می توان برای نمونه بیان کرد.
3. شروح استدلالی بر عروه الوثقی. از آن زمان که عروه الوثقی تألیف سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی«ره»(م 1337ق) محور تدریس و تألیف در فقه استدلالی شد، مباحث «اجتهاد و تقلید» به عنوان اولین مبحث در فقه مورد توجه قرار گرفت.
مستمسک العروه الوثقی نوشته مرحوم آیت الله العظمی سیدمحسن حکیم(م 1390ق) و التنقیح فی شرح العروه الوثقی تقریر درس فقه آیه الله العظمی خویی«ره»(م1370ش) و ذخیره العقبی فی شرح العروه الوثقی نوشته آیت الله علی صافی گلپایگانی نمونه های برجسته ای از این شروح اند.
4. تک نگاری ها. از قرن دهم به این طرف به نوشته های مستقلّ استدلالی به عنوان «الاجتهاد و التقلید» برمی خوریم، که شیخ آغابزرگ تهرانی، در الذریعه نوزده مورد از آن ها را ذکر کرده است. (26) ما نیز به تعدادی بیش تر در بخش منابع اشاره خواهیم کرد.
5. رساله های عملیه. رساله های عملی که حاوی فتاوای مراجع تقلید است، از زمان شیخ اعظم انصاری به این طرف با احکام« اجتهاد و تقلید»آغاز می گردد.
برای نمونه می توان از این رساله ها یاد کرد.
رساله سراج العباد شیخ اعظم انصاری(م 1281ق).
منهج الرشاد شیخ جعفر شوشتری(م1303).
6. تک نگاری ها در باب مرجعیّت. در این دوره های اخیر، نوشته های دیگری پیرامون مرجعیت به عرصه پژوهش ها افزوده شد که بیش تر صبغه اجتماعی دارد تا فقهی و استدلالی. در این خصوص می توان از این کتب نام برد:
المعالم الجدیده للمرجعیه الشیعه، بحوث فی خطّ المرجعیّه و... که در بخش منابع به معرفی این کتب خواهیم پرداخت.
گذری کوتاه بر پیشینه تحقیق در باب «اجتهاد و مرجعیت» و ملاحظه تاریخی این نوشته ها، حکایت از تطوّر و تکامل این موضوع در کمیّت و کیفیت دارد.
سه- ضرورت پژوهش
همان گونه که پیشینه تحقیق نشان می دهد، این مسأله مورد توجه فقیهان و اصولیان بوده اما به دلایلی چند زوایای مبهم و قابل پژوهش در آن بسیار است و پژوهش های جدی و نو را ضروری می سازد.1. به اعتقاد گروهی از اندیشمندان، اجتهاد به معنای « مصطلح» کفایت حل نیازهای جدید در سطح گسترده را ندارد. پس باید به تبیین و تحلیل اجتهاد«مطلوب» پرداخته شود.
امام خمینی«ره»فرموده اند:
... و همین جاست که اجتهاد مصطلح در حوزه ها کافی نمی باشد، بلکه باید یک فرداگر اعلم در علوم معهود حوزه ها هم باشد ولی نتواند مصلحت جامعه را تشخیص دهد و یا نتواند افراد صالح و مفید را از افراد ناصالح تشخیص دهد و به طور کلی در زمینه اجتماعی و سیاسی فاقد بینش صحیح و قدرت تصمیم گیری باشد. این فرد در مسائل اجتماعی و حکومتی مجتهد نیست و نمی تواند زمام جامعه را به دست گیرد(27).
شهید مطهری می فرماید:
اتفاقاً اجتهاد جزء مسائلی است که می توان گفت روح خودش را از دست داده است. مردم خیال می کنند که معنی اجتهاد و وظیفه مجتهد فقط این است که همان مسائلی را که در همه زمان ها یک حکم دارد، رسیدگی بکند؛ مثلاً در تیمّم آیا یک ضربه زدن کافی است یا حتماً باید دو ضربه بر خاک زد؟ یکی بگوید« اقوی» یک ضربه کافی است و دیگری بگوید: «احوط»دو ضربه بر خاک بزند، یا مسائلی از این قبیل در صورتی که این ها اهمیت چندانی ندارد، آن چه اهمیت دارد مسائل نو و تازه ای است که پیدا می شود و باید دید که این مسائل با کدام یک از اصول اسلامی منطبق است. (28)
استاد محمدرضا حکیمی نیز گاه بر لزوم تفکیک میان اجتهاد مصطلح و مطلوب تأکید ورزیده(29) و گاه به لزوم توجه به اجتهاد با نظر به «اهداف دین»توصیه کرده است و آن را حیاتی ترین بحث در این مقوله می داند(30).
2. پدیدار شدن موضوعات جدید در باب اجتهاد و مرجعیت، مانند: شورای افتا، رابطه مرجعیت و حاکمیت، تعدّد یا تمرکز مرجعیت و... سببی دیگر برای پرداختن به این موضوع است.
3. طرح شبهاتی درباره برخی آرای گذشته در مسأله اجتهاد، مثل شرط رجولیت در مرجع تقلید، یا اعتراض به برخی متعلّقات آن مانند: سبک«رساله نویسی» از دیگر عوامل پردازش جدید این مبحث است.
4. وجود پاره ای ملاحظات اجتماعی و سیاسی عاملی دیگر برای ابهام تعدادی از موضوعات است. با توجه به عوامل یاد شده، اینک در فضای باز جامعه اسلامی پس از انقلاب اسلامی و از میان رفتن زمینه پاره ای ملاحظات، و در عصر سرعت و فراگیری ارتباطات، ضرورت پردازش جدی این مبحث، جای انکار نیست. و چه بهتر که این پژوهش ها در شرایط کاملاً آرام حوزه های علمی و جو کاملاً متعادل جامعه صورت پذیرد. زیرا اگر چنین تحقیق ها پس از رحلت مرجعی انجام شود، از سوی دشمن خارجی برچسب سیاسی خواهد خورد و جو متلاطمِ داخل، نوعی هراس و احتیاط کاری را ایجاب می کند.
اگر مدتی متصدّیان دروس خارج، درس خود را بدان اختصاص دهند و تمام زوایای آن را-فراتر از متن عروه الوثقی- به بحث گذارند و مراکز پژوهشی حوزوی به تبیین کارشناسانه آن همت گمارند، و فقیهان اهل قلم در کنار استنباط احکام آن، به تحلیل احکام نیز بپردازند، بسیاری از نقاط مبهم روشن گشته، زمینه بهانه جویی های خارجی و شایعه های داخلی نیز کم خواهد شد.
چهار- سرفصل ها
مباحث مربوط به این مسأله را در چهار بخش می توان تنظیم کرد:بخش یک. کلیات
1. بررسی و تبیین واژه ها از قبیل: فقه، تفقّه، فتوی و افتا، اجتهاد و تقلید، مرجعیت، استنباط.2. تاریخ ورود هریک در فرهنگ شیعی.
3. تاریخ اجتهاد.
4. مبانی مباحث اجتهاد و تقلید از قبیل: سیره عقلا، شرع و عقل.
بخش دو. اجتهاد
1. ضرورت اجتهاد2. دانش های لازم برای اجتهاد
3. اجتهاد مطلق یا متجزّی
4. عوامل مؤثر در اجتهاد
5. مجتهد و کارشناسی موضوعات
بخش سه. مرجعیت
1. شرایط مرجع از قبیل: اعلمیت، رجولیت و...2. مناصب مرجع و اختیارات:
الف. افتا
ب. قضاوت
ج. رهبری
د. وجوهات
3. تمرکز و تعدد مرجعیت.
4. مرجعیت و رهبری
5. راه های شناخت مرجع تقلید
6. رساله نویسی:
الف. تاریخچه و سابقه
ب. بررسی سبک ها و شیوه های رایج
ج. شیوه مطلوب
د. حاشیه نویسی و تعلیقه
7. شورای افتا:
الف. ضرورت ها
ب. موانع
ج. دارالافتا
بخش چهار. تقلید
1. جواز یا لزوم تقلید2. قلمرو تقلید
3. تقلید ابتدایی از میت
4. بقای بر تقلید از میت
5. تبعیض تقلید
پنج- منابع(31)
منابع مربوط را در دو قسمت «اجتهاد و تقلید» و «مرجعیت» معرفی می کنیم. با این یادآوری که به منابعی شیعی بسنده شده و با این اعتذار که معرفی را کامل نمی دانیم.قسمت اول: اجتهاد و تقلید
در این قسمت به جهت تنوع، منابع را در سه گروه شناسایی می کنیم:الف- کتب مستقل در باب اجتهاد و تقلید
1- الاجتهاد و الفتوی فی عصر المعصوم و غیبته، محیی الدین موسوی غریفی، دارالتعارف، بیروت، 1398ق، 135ص، عربی.2- اجتهاد و تقلید، ابوالقاسم بن زین العابدین، چاپ دوم، چاپخانه سعادت کرمان، 293ص.
3- الاجتهاد و التقلید، سیدرضا صدر، دارالکتب، بیروت، 1976م، 501ص، عربی.
4-الاجتهاد و التقلید، احمد آذری قمی، 2ج، دارالعلم، قم، 1373، 314 +399ص، عربی.
5- اجتهاد و تقلید، علی رحمانی سبزواری، کنگره شیخ اعظم انصاری، قم، 1373، 36ص.
6- الاجتهاد و التقلید، مرتضی اردکانی یزدی، مؤلف، قم، 1370ش، 116ص، عربی.
7- اجتهاد و تقلید از نظر شیخ اعظم انصاری، عبدالجواد ابراهیمی، کنگره شیخ انصاری، قم، 1373، 47ص.
8-اجتهاد و تقلید در اسلام و شیعه، علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، رسالت، 45ص.
9- الاجتهاد و التقلید و شئون الفقیه، محمد مهدی الاصفی، التوحید، قم، 1410، 99ص، عربی.
10-الاجتهاد و المنطق الفقهی فی الاسلام، مهدی فضل الله، دارالطلیعه، بیروت، 1987م، 340ص، عربی.
11-ادوار اجتهاد، محمدابراهیم جناتی، کیهان، تهران، 1372، سیزده +523ص.
12-اسلام و مقتضیات زمان، شهید مرتضی مطهری، صدرا، قم، ج1، ص 229-242، ج2، ص 33 و 93.
(مطالب جلد نخست این کتاب، در پاسدار اسلام، ش126، ص 30 نیز چاپ شده است. )
13-الاسلام یقود الحیاه، محمدباقر الصدر، دارالتعارف، بیروت، 1410ق-1990م، ص 13-25، عربی.
14-امام راحل و فقه سنتی، محمد محمدی گیلانی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 193ص.
15-بینش و روش اجتهاد در مکتب شیخ انصاری، مهدی هادوی، کنگره شیخ اعظم انصاری، قم، 1373، 44ص.
16-تاریخ الفقه و الاجتهاد من وجهه النظر الشیعه، محمدصادق الجعفری، کنگره شیخ اعظم انصاری، قم، 1373، 43ص، عربی.
17-تفصیل الشریعه فی شرح تحریرالوسیله، محمد فاضل، مطبعه مهر، قم، 1399ق، 299ص، عربی.
18-تقلید، حسن طاهری خرم آبادی، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 40ص.
19-التقلید، شیخ مرتضی انصاری، کنگره شیخ انصاری، قم، 1415ق، 96ص، عربی.
20-تقلید چیست، علی مشکینی، یاسر، قم، 103ص.
21- التنقیح فی شرح العروه الوثقی، سیدابوالقاسم الخویی(ره)، مقرر: میرزا علی غروی تبریزی، مؤسسه آل البیت، قم، ج1، 440ص، عربی.
22- التنقید لاحکام التقلید، میرزا ابوطالب، تهران، 1316ق، 207ص، عربی.
23- خاتمیت، شهید مرتضی مطهری، ص 107.
24-ختم نبوت، شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، 1352، ص 91-102.
25-دائره المعارف الاسلامیه الشیعیه، حسن الامین، بیروت، 1392ق-1972م، ص 5-34، عربی(حاوی چند مقاله).
26-الدّر النّضید فی الاجتهاد و الاحتیاط و التقلید، محمدحسن مرتضوی لنگرودی، 2ج، انصاریان، قم، 1412ق، 514+488ص، عربی.
27-ده گفتار، شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم، ص 76 -104.
(این گفتار با نام های دیگر نیز چاپ شده است. )
28-الرأی السدید فی الاجتهاد و التقلید، السید ابوالقاسم الخویی(ره)، مقرر:غلامرضا عرفانیان الیزدی، چاپ دوم: المطبعه العلمیه، قم، 1411، 227ص، عربی.
29-الرسائل، الامام الخمینی(ره)، ج2، چاپخانه مهر، قم، ص 94-172، عربی.
30-رساله علمیه(تقلید، مرجعیت، رهبری)، احمد آذری قمی، ج1، مکتبه ولایت فقیه، 1373، 204ص.
31-شوری الفقهاء، مرتضی شیرازی، مؤسسه الفکر الاسلامی، بیروت، 1411ق، 510ص، عربی.
32-فلسفه اجتهاد و تقلید، علی دشتی، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، 126ص.
33-مسائل الاجتهاد و التقلید، حسین نوری همدانی، مکتب المؤلف، قم، 1415ق، 176ص، عربی.
34-مسأله اجتهاد و تقلید، مدرسه الامام امیرالمؤمنین، همان، قم، 37ص.
35-مطارح الانظار، تقریرات الشیخ الاعظم الانصاری، مقرّر: ابوالقاسم کلانتری، مؤسسه آل البیت، قم، ص 252-307، عربی. (دو مقاله مستقل با عنوان «تقلید الحیّ»و «تقلید الحیّ الاعلم»در این کتاب موجود است. »
36-منابع اجتهاد، محمد ابراهیم جناتی، کیهان، تهران، 1370، 415ص.
(این کتاب به صورت سلسله مقالات در مجله کیهان اندیشه از شماره 8 تا 36 قبلاً چاپ شده است. )
37-النظره الخاطفه فی الاجتهاد، محمداسحاق الفیاض، مؤسسه دارالکتاب، قم، 1413ق، 93ص، عربی.
38-نقش علوم تجربی در اجتهاد، محسن غرویان، کنگره شیخ انصاری، قم، 1373، 16ص.
39-همراه با تحول اجتهاد، شهید سیدمحمدباقر صدر، انتشارات روزبه، تهران، 36ص.
ب. اجتهاد و تقلید در ضمن کتب اصول
1- الذریعه الی اصول الشریعه، سیدمرتضی، ج2، دانشگاه تهران، تهران، 1363، ص 792، عربی.2-عده الاصول، محمد بن الحسن الطوسی، ج2، بمبئی، 1312ق، ص 113-117، عربی.
3-معارج الاصول، المحقق الحلی، مؤسسه آل البیت، قم، 1403ق، ص 177، عربی.
4-مبادی الوصول الی علم الاصول، علامه حلی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404ق، ص 239، عربی.
5-تهذیب الوصول الی علم الاصول، علامه حلی، تهران، ص 99-107، عربی.
6- القواعد و الفوائد، ج1، شهیداول، مکتبه المفید، قم، ص 315، عربی.
7- ذکری الشیعه، شهید اول، مکتبه بصیرتی، قم، ص 2.
8-تمهید القواعد، شهیدثانی، مکتبه بصیرتی، قم، ص 45(همراه ذکری الشیعه چاپ شده است. )
9-رساله اصول فقه فارسی، ابوالفتح شریفی گرگانی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1367، ص 233. (در ضمن کتاب فقه هزار و چهارصد ساله چاپ شده است).
10-معالم الدین، جمال الدین الحسن بن زین الدین، مطبعه الاداب، نجف، 1391، ص 455، عربی.
11-زبده الاصول، بهاء الدین محمد العاملی، تهران، 1319ق، ص 115-124، عربی.
12-الوافیه، فاضل التونی، مجمع الفکر الاسلامی، قم، 1412ق، ص 241-308، عربی.
13-هدایه الابرار الی طریق الائمه الاطهار، حسین بن شهاب الدین الکرکی، بغداد، 1396ق، ص 298، عربی(غیر از محقق کرکی است).
14-الاصول الاصلیه، محمد محسن الفیض الکاشانی، دانشگاه تهران، 1390ق، ص 147، عربی.
15-سفینه النجاه، محمدمحسن فیض کاشانی، ترجمه محمدرضا تفرشی، ص 70-124.
16-الدره النجفیه، یوسف البحرانی، 1314ق، ص 255-258، عربی.
17-تجرید الاصول، مولی مهدی النراقی، 1317ق، ص 230، عربی.
18-کشف الغطاء، جعفر کاشف الغطا، انتشارات مهدوی، اصفهان، ص 41، عربی.
19-الحق المبین، جعفر کاشف الغطاء، ص 61، عربی.
20-قوانین الاصول، میرزا ابوالقاسم القمی، ج2، انتشارات اسلامیه، تهران، ص 93، عربی.
21-مفاتیح الاصول، السید محمد الطباطبایی، مؤسسه آل البیت، قم، ص 634-569، عربی.
22-الاصول الاصلیه، عبدالله الشبر، مکتبه المفید، قم، 1404ق، ص 228-284، عربی.
23-مناهج الاصول، مولی احمد النراقی، 1262، پایان کتاب(شماره صفحه ندارد)، عربی.
24-هدایه المسترشدین، محمدتقی الاصفهانی، مؤسسه آل البیت، قم، ص 463، عربی.
25-الفصول، محمدحسین بن عبدالرحیم الاصفهانی، 1305، ص 385-431، عربی.
26-ضوابط الاصول، سید ابراهیم قزوینی، 1275ق، پایان کتاب(شماره صفحه ندارد)، عربی.
27- نتائج الافکار، سید ابراهیم قزوینی، بمبئی، ص 216-235، عربی.
28-القواعد الشریفه، محمد شفیع، ص 359-377، عربی.
29-حقائق الاصول، عبدالرحیم النجفی الاصفهانی، پایان کتاب(شماره صفحه ندارد)، عربی.
30-حل العقود لعقد الفحول، محمدباقر بن مرتضی الطباطبایی، 1291، همراه وسیله الوسائل چاپ شده است، ص 54، عربی.
31- هدایه الاصول، محمدباقر الموسوی الاصفهانی، مطبعه، علمیه، قم، 1384، ص 159-206، عربی.
32-درراللثالی، محمدرضا الموسوی الشیرازی، 1274ق، پایان کتاب، (شماره صفحه ندارد)، عربی.
33-قوامع الاصول، محمود العراقی النجفی، ص 518-567، عربی.
34-الرسائل، محمد بن ابراهیم الکلباسی، رساله آخر، (شماره صفحه ندارد)، عربی.
35-تشریح الاصول، ملاعلی النهاوندی، 1316ق، ص 285، عربی.
36-مقاصد اصول، محمدحسن شریعت سنگلجی، چاپخانه تابان، تهران، 1317ش، ص 96.
37-حاشیه القوانین، جواد الطارمی، ج2، 1306ق، ص 232، عربی.
38-کفایه الاصول، محمدکاظم الآخوند الخراسانی، مؤسسه آل البیت، قم، 1409ق، ص 463، عربی.
39-العناوین، محمدمهدی الکاظمی الخالصی، ج2، مطبعه دارالسلام، بغداد، 1342ق، ص 81، عبی.
40-مقالات الاصول، ضیاء الدین العراقی، ج2، مکتبه المصطفوی، تهران، 1349ق، ص 201، عربی.
41-نهایه الافکار، ضیاء الدین العراقی، ج4، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1405ق، ص 215، عربی.
42-نهایه الدرایه، محمدحسین الاصفهانی، ج3، انتشارات مهدوی، اصفهان، ص 22-191، عربی.
43-بحوث فی الاصول، محمدحسین الاصفهانی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1409ق، رساله سوم، عربی.
44-ملاک اصول استنباط، محسن شفایی، ج3، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1338، ص94.
45-اصول معتبره، محمدحسین الرضوی الکاشانی، شرکه طبع الکتاب، تهران، 1383، ص 299.
46-منتهی الاصول، حسن البجنوردی، ج2، بصیرتی، قم، ص 618، عربی.
ترتیب این قسمت برحسب تاریخ نگارش است. در ضمن از ذکر کتب شرح، صرف نظر کردیم.
ج. مقالات
1- اجتهاد در تشیع، حوزه، ش5، ص 11-23.2- الاجتهاد فی الشریعه، محمدعلی الطباطبایی، رساله الاسلام، سال 2، ص 428، عربی.
3- الاجتهاد فی نظر الاسلام، محمد جواد مغنیه، رساله الاسلام، سال 4، ص 28، عربی.
4-اجتهاد و تاریخ آن، علی رضا فیض، مقالات و بررسی ها، ش 41 -42، ص 53-98.
5- اجتهاد و منابع آن، مشکاه، ش9، ص 69-95.
6-آزادی تفکر(اجتهاد در فروع)، حوزه، ش 27، ص 97.
7-بازنگری اجتهاد و فقه، حوزه، ش 27، ص 3-17.
8-بانگ رحیل( سرمقاله مربوط به اجتهاد)، حوزه، ش 28، ص 3.
9-تاریخ تطور اجتهاد، عباس مخلصی، فقه، کتاب اول، ص 122.
10-تحقیق در نظریه اجتهاد، علی عابدی شاهرودی، کیهان اندیشه، ش24، 26، 27، 30، 31، 32، 33، 34، 36.
11-حول الاجتهاد فی الاسلام، عبدالعزیز الخیاط، التوحید، ش 69.
12-السمات المطلوبه للمجتهد فی الحکومه الاسلامیه، محمد ابراهیم جناتی، الفکر الاسلامی، ش6، ص 41، عربی.
13-سیر تاریخی تقلید از اعلم، محمد ابراهیم جناتی، کیهان اندیشه، ش6، ص 17.
14-مصادیق اعلم از آغاز غیبت کبری تاکنون، محمد ابراهیم جناتی، کیهان اندیشه، ش7، ص 10.
15-منابع اجتهاد در فقه شیعه و اهل سنت، ناصر مکارم شیرازی، نور علم، ش 10، 12، 13، 15.
16-نامه، محمدرضا حکیمی، آینه پژوهش، ش9، 10، 11.
17-ندوه الاجتهاد فی الشریعه الاسلامیه، مهدی محقق، علی موسوی، التوحید، ش69، عربی.
18-نظریه تعیّن تقلید از مجتهد اعلم، محمد ابراهیم جناتی، کیهان اندیشه، ش51، ص 101.
19-نظریه شورای مرجعیت، رهنمون، ش7، ص 116.
20-نقد متدهای فقهی و آموزشی حوزه(میزگرد)، کیهان اندیشه، ش22، ص 6.
21-نقد نظریه عدم تعیّن تقلید از اعلم، عباس ظهیری، کیهان اندیشه، ش55، ص 51.
22-نقد و نظر( ویژه مبانی اجتهاد)، سال اول، شماره اول.
23-نقش دو عنصر زمان و مکان در استنباط، عباس حسینی قائم مقامی، کیهان اندیشه، ش32، ص 36.
24-نگاهی دیگر به اجتهاد، حوزه، ش 42، ص 27.
25-ویژگی های اجتهاد و مرجع تقلید در پیام های امام خمینی(ره)، پاسدار اسلام، ش 62، ص 10.
همان گونه که در «پیشینه تحقیق» گذشت. بخشی از منابع این موضوع در ضمن کتب فقهی در مباحث قضا و امر به معروف آمده و برخی دیگر در ضمن کتب شرح عروه الوثقی موجود است. و چون در آن جا از تعدادی آن ها نام بردیم، از ذکر تفصیلی این منابع صرف نظر شد.
قسمت دوم: مرجعیت
منابعی که در این قسمت معرفی می شود، بیش تر به «مرجعیت» به عنوان یک نهاد عالی دینی نظر دارند و مباحث خاص فقهی کم تر در آن ها دیده می شود. این منابع در دو گروه کتب و مقالات ارائه می گردد.الف. کتب
1- بحوث فی خط المرجعیه، صدرالدین القبانچی، چاپ دوم: 1405ق-1985م، 159ص، عربی.2-بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، سیدمحمدحسین طباطبایی و دیگران، چاپ دوم: تهران، شرکت سهامی انتشار، هشت+261ص.
3-تشکیلات مذهب شیعه، ابومحمد وکیلی قمی، تهران، 1345، 172ص.
4-الحیاه، محمدرضا حکیمی و دیگران، چاپ سوم: قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1360، ج2، ص 349-370، عربی.
5-مرجع کیست و اختیارات او چیست؟ احمد آذری قمی، 1372، 32ص.
6-المرجعیه الدینیه العلیا عند الشیعه الامامیه، حسین معتوق، بیروت، دارالهدای، 1390ق-1970م، 59ص، عربی.
7-المعالم الجدیده للمرجعیه الشیعه، سلیم الحسینی، نشر توحید، 1413ق-1992م، 208ص، عربی.
8-چگونگی مرجعیت و نشر فتاوای شیخ اعظم انصاری، سیدمحمدعلی روضاتی، قم، دبیرخانه کنگره شیخ انصاری، 1373، 16ص.
ب. مقالات
1. اجتهاد و مرجعیت زنان، مینا یادگار آزادی، زنان، سال اول، ش8، ص 24.2. اسس المرجعیه الدینیه و المقترحات حولها، التوحید، ش71.
3. بررسی مسائل مرجعیت و رهبری در جهان اسلام، حوزه، ش45، ص 185.
4. حوزه(ویژه مرجعیت)، ش56-57.
5. حوزه و مرجعیت، آینه پژوهش، سال چهارم، ش22، ص 2.
6. رهبری و مرجعیت، محمدعلی موحدی کرمانی، پاسدار اسلام، ش22، 1362، ص 24.
7. زن و مرجعیت، محمدحسین نجفی، فقه(کتاب اول)، 1372، ص 29.
8. لزوم مرجعیت واحد برای جامعه اسلامی، امامی مقدم، حوزه، ش45، ص 181.
9. مرجعیت بعد از فوت آیت الله بروجردی، یاد، ش 11، ص 47.
10. نقد تئوری تفکیک مرجعیت از رهبری، سیدکاظم حائری، کیهان اندیشه، ش22، ص 33.
11. نقش امام خمینی(ره) در مرجعیت عامه آیه الله بروجردی، محمد دهقانی آرانی، حضور، ش1، ص 38.
12. مرجعیت و تشکیلات حوزه، مصاحبه با آیه الله سید ابوالقاسم کاشانی، حوزه، ش 42، ص 44.
پی نوشت ها :
1. اشاره به سخن علامه اقبال لاهوری در کتاب احیای فکر دینی در اسلام است.
2. الالهیات، ابن سینا، ص 566.
3. ختم نبوت، شهید مطهری، صص 91-92، انتشارات صدرا، قم، 1354.
4. اسلام و مقتضیات زمان، شهید مطهری، انتشارت صدرا، 1368، ج1، ص 241.
5. همان، صص 239-241.
6. توبه، 122.
7. برای نمونه ر. ک: الاجتهاد فی الشریعه الاسلامیه، محمد فوزی فیض الله، مکتبه دارالتراث الکویت، 1404ق/ 1984، صص 15-16.
8. وسائل الشیعه، ج18، صص 40-41، ح51 و 52.
9. نهج البلاغه، نامه 67، صبحی صالح.
10. وسائل الشیعه، ج18، ص 103، ح15.
11. همان، ص 106، ح27.
12. همان، ص 105، ح23.
13. همان، ص 107، ح33-35.
14. همان، ص 100، ح5.
15. همان، ص 99، ح4.
16. همان، ص 104، ح19.
17. همان، ص 105، ح24.
18. همان، ج1، ص 290، ح1.
19. همان، ص 327، ح5.
20. همان، ج2، ص 538، ح4.
21. همان، ج18، ص 16، ح31-33.
22. همان، صص 17-20، ب5.
23. همان، ص 72، ح 79.
24. فهرست ابن ندیم، صص 275-279 و تأسیس الشیعه، صص 298 -301.
25. الکافی، ج1، ص 42.
26. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج1، صص 270-273.
27. صحیفه نور، ج21، ص 47. (نامه تحکیم برادری).
28. اسلام و مقتضیات زمان، ج1، ص 233.
29. آینه پژوهش، ش9، صص 64-66 و ش 10، ص 65.
30. نقد و نظر، سال اول، ش1، ص 107 به بعد.
31. در این قسمت از بانک اطلاعات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و پژوهشکده باقرالعلوم نیز استفاده شده است.
